Ένα ταξίδι στο παρελθόν με κάποια ... μελαγχολική (blues) διάθεση

Τα Blues υπήρξαν μια σκοτεινή διαδρομή στη ζωή και την ψυχή των νέγρων της Αμερικής, προκειμένου να βγουν έξω στο φως. Αποτέλεσαν τη μουσική και πολιτιστική διέξοδό τους, για να ξεφύγουν από το αδιέξοδο και τη "φυλάκιση" που τους επέβαλλε ο συντηρητισμός της - γνωστής σήμερα ανά τον κόσμο - χώρας των χρυσών ευκαιριών και του Αμερικανικού ονείρου.

Στην εποχή της γέννησης των Blues, δηλαδή στη δεκαετία του '20, το αμερικανικό όνειρο και οι ίσες ευκαιρίες, δεν ήταν ουσιαστικά ίσες για όλους, αλλά μόνο για τους λευκούς. Για τους νέγρους, ήταν απλώς ένα ... άπιαστο όνειρο, αφού ζούσαν καταδικασμένοι στη φυλακή της καθημερινότητάς τους. Κι αυτό φαινόταν τόσο από τον τρόπο συμπεριφοράς απέναντί τους όσο και από τον τρόπο με τον οποίο ήταν οργανωμένες οι πόλεις, όπου υπήρχαν σημαντικά ποσοστά νέγρων. Σε μία μικρή περιπλάνηση στην πόλη, πολλές ενδείξεις πρόδιδαν τον φυλετικό διαχωρισμό με πινακίδες όπως: "Εστιατόρια μόνο για λευκούς", "Απαγορεύεται η είσοδος σε νέγρους", "Ιατρείο για λευκούς" - "Ιατρείο για μαύρους".

Μέσα σε αυτόν τον ασφυκτικό κλοιό που υποχρεωνόταν να ζει η μαύρη φυλή της Αμερικής, φυσικό ήταν να διαμορφώσουν και το δικό τους ιδιαίτερο τρόπο επικοινωνίας και ψυχαγωγίας. Κάπως έτσι μπορεί να προσδιοριστεί η αιτία για τη γέννηση των πρώιμων Blues τραγουδιών, τα οποία δεν ήταν άλλο από μια γνήσια μορφή λαϊκής τέχνης που δημιούργησαν απλοί άνθρωποι μιας φυλής που ζούσε υπό συγκεκριμένες συνθήκες καταπίεσης.

Στην εμβρυακή περίοδο των Blues, δεν μπορούμε να μιλάμε ακόμη για μουσικό είδος ή ρεύμα, μιας και οι πρώτοι μπλουζίστες δεν ήταν επαγγελματίες μουσικοί, αλλά επρόκειτο για ερασιτέχνες που εξωτερίκευαν με μια κιθάρα, τους καθημερινούς προβληματισμούς της κλειστής κοινωνίας που ζούσαν. Μάλιστα, ούτε κατά διάνοια δεν διαδίδονταν τα τραγούδια έξω από τους κόλπους αυτής της κοινωνίας, που υποχρεωτικά οι συνθήκες την ωθούσαν σε μια εσωστρεφή έκφραση αποκλειστικά και μόνο μέσα στα ίδια της τα πλαίσια.

Επίσης, ήταν αδύνατο να χαρακτηριστούν τα Blues ως μουσικό είδος από τη στιγμή που δεν είχε σημασία ούτε το πρόσωπο ούτε η προσωπικότητα του καλλιτέχνη. Λίγοι ενδιαφέρονταν για τους δημιουργούς που στην πλειοψηφία των περιπτώσεων ήταν και οι ερμηνευτές. Εδώ δεν ισχύει απόλυτα ότι η αξία του καλλιτέχνη αναγνωρίζεται μετά το θάνατό του. Τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα, αφού οι μπλουζίστες των πρώτων χρόνων δεν αναγνωρίστηκαν ποτέ και σε πολλές περιπτώσεις οι δημιουργοί γνωστότατων και χιλιοερμηνευμένων τραγουδιών των Blues είτε παραμένουν εντελώς άγνωστοι είτε τα τραγούδια τους έχουν καπηλευτεί από κολοσσούς της διεθνούς ροκ σκηνής που τα λήστεψαν παρουσιάζοντάς τα, ως δικές τους συνθέσεις.

 

 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της παραπάνω κατάστασης αποτελεί ένα περιστατικό που συνέβη το 1964, όπου ένα από τα σημαντικότερα συγκρότημα της Βρετανικής μουσικής σκηνής, οι Rolling Stones, βρέθηκαν στην πόλη των Blues, στο Σικάγο στα studio της Chess Records (η σημαντικότερη εταιρεία ηχογραφήσεως Blues κομματιών). Με έκπληξη αντίκρισαν τον πολύ σπουδαίο μπλουζίστα Muddy Waters (1913 – 1983), να βάφει τον τοίχο του κτιρίου προκειμένου να εξασφαλίσει τα προς το ζην, μιας και οι πωλήσεις από τους δίσκους του, απέδιδαν ελάχιστα. Μια εντυπωσιακή έκπληξη για τους νεαρούς εκκολαπτόμενους μουσικούς που έχοντάς τον, ως πρότυπο βαφτίστηκαν από το γνωστό τραγούδι του με τίτλο Rollin’ Stone, ταυτόχρονα όμως μια κατάσταση ρουτίνας για τον εξαιρετικό μπλουζίστα που μια ζωή αγωνιζόταν για την επιβίωση. Και όλα αυτά το 1964, σχεδόν 50 χρόνια μετά από την εμφάνιση των πρώτων Blues.

Όμως, τι ήταν αυτό που έκανε τα Blues να μην μπορούν να αναγνωριστούν και να κατακτήσουν την πρέπουσα θέση στη παγκόσμια μουσική κοινότητα; Προφανώς, ότι είχαν ένα απλό, άμεσο και προπαντός αληθινό μουσικό ύφος. Τα Blues εξέφραζαν την αλήθεια της ζωής των νέγρων. Μια αλήθεια που εξέφραζε την αίσθηση της μελαγχολίας (blue), της απογοήτευσης και της απαισιοδοξίας. Οι στίχοι των τραγουδιών είναι η καλύτερη απόδειξη γι' αυτό. Η απλότητα και η αμεσότητα διακρίνεται τόσο από τις συνθέσεις όσο και από το γεγονός ότι δεν είχαν επαγγελματικό χαρακτήρα. Επομένως, μιλάμε για ένα είδος προσωπικού τραγουδιού που στόχο έχει την εσωτερική επικοινωνία και ανακούφιση του δημιουργού.

 

 

Η στιχουργική των Blues δεν σχετίζεται σε καμία περίπτωση με την ποίηση των βαρύγδουπων λέξεων και με τις πομπώδεις εκφράσεις. Χρησιμοποιεί την απλή δημοτική ποίηση. Είναι ο καθημερινός λόγος που εκφράζει τη στιγμιαία σκέψη και συναισθηματική κατάσταση του στιχουργού. Εκφέρεται απλά, μεστά για να αποδώσει με αγνή ειλικρίνεια τους προβληματισμούς των νέγρων, όχι μόνο σε σχέση με τα οικονομικά προβλήματα, τις δυσκολίες και την καταπίεση εξαιτίας του ρατσισμού που αντιμετώπιζαν, αλλά και ως προς βαθύτερα συναισθήματα που προκαλεί ο αποχωρισμός, ο έρωτας, η αγάπη, ο χωρισμός. Φυσικά, όλα αυτά σε πολλές περιπτώσεις περιπλέκονταν και αλληλοεπηρεάζονταν. Για παράδειγμα, όταν ο Son House (1902 – 1988) τραγουδούσε "My black woman's face shines like the sun ... lipstick and powder sure can't help her none ...", μιλούσε για τον έρωτα και για την ομορφιά της μαύρης γυναίκας του, της οποίας το πρόσωπο λάμπει σαν ήλιος και το κραγιόν και η πούδρα δεν μπορούν να τη βοηθήσουν. Αυτό είναι ένα τραγούδι αγάπης που εξυμνεί το γυναικείο κάλλος. Παρόλ' αυτά, ο ήλιος με τον οποίο παρομοιάζεται το πρόσωπο, είναι πολύ πιθανό να αναφέρεται στον ίδιο ήλιο, ο οποίος έκαιγε τον Son House και τον τρυπούσε για να μαυρίσει και την ψυχή του εκτός από το ήδη μαυρισμένο δέρμα του, όταν δούλευε σκληρά στους αγρούς του Αμερικανικού νότου.

 

 

Είναι απόλυτα λογικό οι εμπνεύσεις των δημιουργών να προέρχονταν από το χώρο δουλειάς, γιατί ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν πολύωρες και κουραστικές εργασίες. Τα πρώτα Blues ξεπήδησαν από τα τραγούδια που έλεγαν οι εργάτες την ώρα που δούλευαν ή την ώρα του διαλείμματος, αλλά και από σχετικά τραγούδια που όλοι μαζί σιγοτραγουδούσαν οδηγούμενοι στον απάνθρωπο εγκλεισμό τους στις άθλιες φυλακές του Νότου είτε σαν εγκληματίες είτε ακόμη και σαν σκλάβοι. Εξάλλου, πολλές φορές η φυλάκιση των μαύρων επιβαλλόταν για τόσο ασήμαντους λόγους που μόνο σαν σκλαβιά μπορούσε να χαρακτηριστεί ...

"Κύριε κυβερνήτη δεν με ακούς;
Το σφυρί μου χτυπά
Ξέρεις ότι θέλω να γυρίσω στο σπίτι μου
Το σφυρί μου χτυπά..."
(Στροφή τραγουδιού γραμμένου στο σωφρονιστήριο Angola στη Λουϊζιάνα)

Το τραγούδι αυτό, εύκολα μεταλλάχθηκε σε Blues στροφή:
Στον κυβερνήτη έγραψα να με βγάλει από εκεί
Απάντηση δεν πήρα...ξέρω δεν ωφελεί

Τα προβλήματα με τις Αρχές είχαν εξελιχτεί σε ρουτίνα. Ο Willie Newburn (1899 - 1947) τραγουδάει από το Τένεσι ένα αφηγηματικού χαρακτήρα Blues:

Άφησα το Μάγκριτ επιστρέφοντας στο Μέμφις του Τένεσι
Δεν πρόλαβα να μπω στο σταθμό
Κι η αστυνομία με τσάκωσε το φουκαρά
Η αστυνομία με τσάκωσε, με έσυρε μπροστά στο δικαστή
Δεν προλάβαινα να πω λέξη, τόσο γρήγορα μιλάει ο νόμος
Αγόρευε ο δικηγόρος κι ο δικαστής κατέγραφε
Θα φας, λέει, δέκα μέρες μάγκα, κάτω στη μικρή πόλη του Σέλμπι ...

 

 

Πέρα από τα τραγούδια της εργασίας και της φυλακής, πολύ σημαντικό είναι το υλικό για θέματα που αφορούν τις σχέσεις ανάμεσα στα δύο φύλα. Μία πολύ διακριτή περίπτωση είναι ένα κομμάτι του Robert Johnson (1911 – 1938) που παρουσιάζει με πολύ σκοτεινό και θλιμμένο ύφος με την ακολουθία μιας σπαραξικάρδιας κιθάρας που συνοδεύει τα λόγια δακρύζοντας, όπως άλλωστε ταιριάζει σ' ένα αυθεντικό Blues, προερχόμενο κατευθείαν από το Δέλτα του Μισσισσιππή ... "Πρέπει να συνεχίσω να κινούμαι ... τα μπλουζ πέφτουν σαν χαλάζι ... κι η μέρα εξακολουθεί να με προβληματίζει ... ένα φάντασμα του Άδη τρέχει ξωπίσω μου ... Άνεμος σηκώνεται, τα φύλλα τρέμουν στα δέντρα ... αυτό που χρειάζομαι μόνο, γλυκιά μου γυναίκα, είναι να με κρατήσεις για ταίρι σου..."

Συχνή είναι και η χρήση των παρομοιώσεων σε Blues τραγούδια με ερωτικό περιεχόμενο. Μία πολύ κλασική περίπτωση είναι ένας στίχος πολύ παλιός και χιλιοτραγουδισμένος σε όλα τα μήκη και πλάτη του Αμερικανικού Νότου που λέει: "Η γυναίκα μου έχει μια καρδιά σαν πέτρα ριγμένη στη θάλασσα..." ή ο ολοζώντανος και αισθησιακός στίχος "Βάλε τα χέρια σου γύρω μου, όπως ο κύκλος γύρω από τον ήλιο...", όπου παρομοιάζεται το στεφάνι (ο κύκλος) που δημιουργούν οι ακτίνες γύρω από το ζεστό ήλιο με τη ζεστασιά που προσφέρει ένα αγκάλιασμα. Ένα τελευταίο παράδειγμα είναι ο στίχος του δασκάλου των Blues, Blind Lemon Jefferson (1893 – 1929), "Είναι μία γυναίκα όμορφη, κατεργάρα σαν σκίουρος...", μια εικόνα που εμπνεύστηκε παρατηρώντας τους σκίουρους που ζούνε κοντά στους χείμαρρους του Τέξας - όπου και μεγάλωσε - θέλοντας να περιγράψει μια γυναίκα. Οπότε, εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι οι στίχοι δεν ήταν απλώς πολύ προσωπικοί, αλλά και αυτοβιογραφικοί.

Ο αποχωρισμός από την οικογένεια και ο χωρισμός από τον ερωτικό σύντροφο, καθώς και η μελαγχολία και η μοναξιά που προκαλούσαν αυτές οι καταστάσεις, εξαιτίας των μετακινήσεων και των ταξιδιών που αναγκάζονταν συχνά να κάνουν οι νέγροι, είναι ένα ακόμη θέμα που καταγράφηκε και αποδόθηκε σε Blues τραγούδια. Οι νέγροι έκαναν ταξίδια προκειμένου να βρουν δουλειά σε άλλες πόλεις. Αλλά επίσης, έφευγαν από τις οικογένειές τους, επειδή γνώριζαν άλλες γυναίκες. Σε ένα τραγούδι που ακούστηκε για πρώτη φορά κάπου έξω από την Αλαμπάμα θίγεται το θέμα του χωρισμού και της μοναξιάς ως εξής:

"Όταν μια γυναίκα νιώθει μελαγχολία
σκύβει το κεφάλι και κλαίει
Αλλά όταν ένας άνδρας νιώθει μελαγχολία
Αρπάζει ένα τρένο και ταξιδεύει"

Κάτι ανάλογο βλέπουμε και στο εξαιρετικό τραγούδι της Ma Rainey (1882 – 1939) όπου τραγουδάει:

"Ο άντρας μου έφυγε σήμερα το πρωί γύρω στις τέσσερις και μισή
Δεν με χρειάζεται πια, έλεγε το σημείωμα στο μαξιλάρι
Άρπαξα το μαξιλάρι, στο κρεβάτι στριφογύρισα
Έκλαψα, τα μάγουλά μου έγιναν κεράσια
Φοβερά δύσκολο να τ' αντέξω, τόσο πικρό είναι το χάπι
Αν η μελαγχολία δε με σκοτώσει, η προστυχιά αυτού του άντρα θα το
κάνει..."

Η Gertrude Perkins λέει παραλληλίζοντας το χωρισμό με την ερημιά του παγερού ανέμου: "Ο κρύος άνεμος ουρλιάζει στην καρδιά μου ... ο άνεμος ουρλιάζει, ουρλιάζει στην καρδιά μου ... Θεέ μου, οι καλύτεροι φίλοι πρέπει να αποχωρίζονται..."

Το γεγονός των συχνών ταξιδιών επιβεβαιώνεται και από έννοιες - ορόσημα που χρησιμοποιούνταν στη στιχουργική των Blues τραγουδιών, όπως το τρένο ή το λεωφορείο. Ενδεικτικά, ο Tommy McClennan (1908 – 1962) μας λέει: "Να το Γκρέιχουντ με τη γλώσσα απ' έξω ... Να το Γκρέιχουντ με τη γλώσσα απ' έξω ... Αγόρασε ένα εισιτήριο και πήγαινε μαζί του ..." Μία στροφή που προήλθε όταν ο McClennan στεκόταν στην άκρη του δρόμου βλέποντας το Γκρέιχουντ (εταιρεία ταξιδιωτικών λεωφορείων) να έρχεται τραντάζοντας και αναπηδώντας, το παρομοίωσε με ένα σκύλο που τρέχει λαχανιασμένος στο δρόμο κάτω από τον καυτό ήλιο.

Επίσης, ο Robert Johnson αναφέρει στο "Me and the devil": "Το σώμα μου, στο δρόμο δίπλα μπορείς να θάψεις ... Το κακό μου πνεύμα θ' αρπάξει το Γκρέιχουντ και θα χαθεί". Τέλος, ο Henry Townsend (1909 – 2006) περιγράφοντας τη σκηνή στο σταθμό του τρένου, όπου μάταια προσπαθεί να μην κλάψει, βλέποντας τη γυναίκα του να επιβιβάζεται στο τρένο εγκαταλείποντάς τον, τραγουδάει:

 

"Το τρένο έρχεται. Τ' άκουσα που στρίβει
θα μου την πάρει μακριά, δεν θα τη δω ξανά
όταν έφτασε στο σταθμό, το μωρό μου μπήκε μέσα
η καρδιά μου βάρυνε, βαρύ φορτίο έγινε
όταν μπήκε μέσα, συγκρατιόμουνα
αλλά όταν οι ρόδες άρχισαν να γυρνάνε, η καρδιά μου φούσκωσε
ο μηχανικός τη σφυρίχτρα τραβά, ο θερμαστής το κουδούνι χτυπά
με το χέρι της μου γνέφει, ξέρω, μου λέει οριστικά αντίο
γιατί μ' άφησε, θα' θελα στ' αλήθεια να ξέρω
κάποιος να μου πει γιατί έπρεπε να φύγει"

 

Θα ήταν παράλογο αν όλα τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι νέγροι δεν τους κέντριζαν για να γράψουν τραγούδια με θέματα κοινωνικής διαμαρτυρίας. Όμως στον τομέα αυτό, η προσφορά των Blues δημιουργών είναι σχετικά μικρή σε ποσότητα και αυτό οφείλεται σε διάφορους λόγους. Είναι γεγονός πως οι μπλουζίστες δυσκολεύονταν να προσεγγίσουν τέτοιου είδους θεματολογία μέσω της μουσικής τους. Και όταν αυτό γινόταν, παρουσιαζόταν συνήθως με τη μορφή παραπόνου και όχι τόσο διαμαρτυρίας. Από ένα σημείο και έπειτα, οι νέγροι βλέποντας τη μοίρα τους να γίνεται όλο και δυσμενέστερη είχαν αρχίσει να συμβιβάζονται όσο αυτό ήταν εφικτό. Γνώριζαν καλά πως ότι κι αν πετύχαιναν κάποιο εμπόδιο θα βρισκόταν να ανακόψει την πορεία τους. Για παράδειγμα, αν είχαν τη δυνατότητα για μία ίση μεταχείριση στον εκπαιδευτικό τομέα, τότε θα είχαν δυσκολίες στο να βρουν δουλειά. Αν κατάφερναν να βρουν μια αξιόλογη δουλειά, τότε θα αντιμετώπιζαν πολλά εμπόδια στο να βρουν ένα σπίτι.

Πάντως, τα παραδείγματα τραγουδιών με κοινωνικό προσανατολισμό είναι αρκετά και πλήρως κατατοπιστικά. Ο Rabbit Brown (1880 – 1937) από τη Νέα Ορλεάνη, τραγουδούσε: "Επειδή γεννήθηκα στην επαρχία νομίζει πως εύκολα θα με διατάζει ... Θέλησε σε κάρο να με ζέψει, σαν μουλάρι να με καβαλήσει". Ο Jazz Gillum (1904 – 1966) κάνει ένα συσχετισμό με τις αμοιβές του απλού εργάτη: "Θέλεις μια ολόκληρη πίστωση να ξοφλήσεις μια φορά το χρόνο, αλλά οφείλεις το μισθό σου στο ποτό και στη μπύρα μόνο... Καλύτερα να γυρίσω πίσω στην ύπαιθρο, έξω στα δάση, μακριά... Κουράστηκα ν' ακούω να διατάζεις, τα φώτα της πόλης δεν είναι καλά..."

Ύστερα από όσα γράφτηκαν, είναι πολύ πιθανόν να σχηματιστεί η εντύπωση ότι το Blues είναι μία υπόθεση για λίγους. Για μία ομάδα ανθρώπων διαφορετικής φυλής, γεγονός που συνεπάγεται και διαφορετική ιδιοσυγκρασία. Αυτό ισχύει σε ένα βαθμό, γιατί για να νιώσει κάποιος τι σημαίνει πραγματικά και Blues τραγούδι, αλλά και Blues τρόπος ζωής, πρέπει πρώτα να ζήσει σε όλες αυτές τις πόλεις, να ταξιδέψει περνώντας από τους αγρούς, τις κοιλάδες, τις έρημους, τα σκοτεινά μπαρ, όπου έζησαν, έγραψαν, τραγούδησαν και πέθαναν όλοι εκείνοι οι μπλουζίστες που με απλότητα έδωσαν τα καλύτερα αποθέματα της ψυχής τους. Παρ' όλα αυτά, από τη στιγμή που ξετύλιγαν το κουβάρι της καθημερινότητάς τους, αγγίζοντας απλά θέματα διαπροσωπικών και κοινωνικών σχέσεων και αναφερόμενοι σε αυτά με ένα αίσθημα αθώας ειλικρίνειας, τότε είναι ευνόητο πως το Blues γεννήθηκε για να εκφράσει και να αγκαλιάσει μια ευρύτερη ανθρώπινη πραγματικότητα. Θέλησε να δείξει με τη στιχουργική του, ότι ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, κοινωνικής θέσης και πέρα από οποιαδήποτε διαχωριστική γραμμή, όλοι ζουν με τις ίδιες αγωνίες και μοιράζονται και βιώνουν τόσο τη χαρά όσο και τον πόνο με τον ίδιο ακριβώς τρόπο.

 

Πηγές:

1. The poetry of the Blues , Samuel Charters, 1963

2. Περιοδικό ΖΟΟ, τ. 5, Σεπτέμβριος – Οκτώβριος 1997

3. Οι φωτογραφίες με τη σειρά που εμφανίζονται στο κείμενο βρίσκονται στις κάτωθι ιστοσελίδες:

bransonmo.wordpress.com

52weeksofmusic.wordpress.com

artruch.wordpress.com

www.myspace.com/randomgingah2

www.alcorngallery.com

opiousnotes.typepad.com

dustbowlbluez.blogspot.com

www.backstagegallery.com