Να τα πούμε ;

ΚΑΛΑΝΤΑ
Ένα απ' τα ωραιότερα έθιμα είναι τα κάλαντα ή "άσματα Αγερμού", κατά τους βυζαντινούς (1) , η μαγευτική μελωδία των γιορτών του Δωδεκαημέρου. Η ιστορία τους, γεμάτη μυρωδιές και θύμησες από φρεσκοασβεστωμένες αυλές, κόκκινα παιδικά μαγουλάκια και λογιών λογιών φωνούλες που ξεχύνονται στους δρόμους μπερδεμένες σε γλυκόηχα γιορτινά "τρίγωνα", φιλέματα, μποναμάδες και παινέματα, μπορεί να μας παρασύρει σε ένα νοσταλγικό και μακρινό ταξίδι....

Στα χρόνια της "ειρεσιώνης"

Στην αρχαία Ελλάδα, πολλούς αιώνες πριν τη γέννηση του Χριστού, κάποιοι "παίδες αμφιθαλείς"(2) , ξεχύνονταν στους δρόμους, δύο φορές το χρόνο, όταν γιόρταζαν τα Πυανέψια ή τα Θαργήλια (3) , με "ειρεσιώνες" στα χέρια, δηλαδή κλαδιά ελιάς ή δάφνης, στολισμένα με κομμάτια μαλλιού(4) και καρπούς και τα κρεμούσαν στην πόρτα τους (όπως ακριβώς θέλει ένα πανάρχαιο έθιμο του Πόντου(5) ή όπως κρεμάμε σήμερα τα πρωτομαγιάτικα στεφάνια). Εκεί θα έμεναν μέχρι το επόμενο έτος, όποτε θα καίγονταν σε τελεστική φωτιά (όπως καίμε κι εμείς τα πρωτομαγιάτικα στεφάνια στις φωτιές του Αη-Γιάννη).

Ως "ειρεσιώνη" ονομάστηκε και το τραγούδι που έλεγαν τα παιδιά, στη διαδρομή, από σπίτι σε σπίτι(6) . Παρατηρείστε τους επόμενους στίχους, που φέρεται ότι τραγούδησε στη Σάμο, κατά το έθιμο της ειρεσιώνης, ο Όμηρος:

"Δώμα προσετραπόμεσθ' ανδρός μέγα δυναμένοιο,
ος μέγα μεν δύναται, μέγα δε βρέμει, όλβιος αιεί.
Αυταί ανακλίνεσθαι θύραι πλούτος γαρ έσεισι πολλός,
συν πλούτω δε και ευφροσύνη τεθαλυία, ειρήνη τ'αγαθή...
Όσα δ' άγγεα, μεστά μεν είει κυρβαίη δ' αεί
κατά καρδόπου έρποι μάζα,
νυν μεν κριθαίην εώπιδα σησαμόεσσαν..." (7)

Δηλαδή:

"Ερχόμαστε στο σπίτι ενός πλούσιου νοικοκύρη. Αφήστε τις πόρτες ανοιχτές, γιατί μπαίνει ο Πλούτος και μαζί του η Χαρά και η Ειρήνη
Να 'ναι γεμάτα πάντα τα σταμνιά του
και στη σκάφη του ζυμώματος το ζυμάρι να φουσκώνει ψηλά.." (8)

Ευχές και παινέματα για το σπιτονοικοκύρη, όμοια των κατοπινών παραδοσιακών μας καλάντων:

"Στο σπίτι ετούτο πού' ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη
ν' ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα
να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη .." (Θράκης)


Από τις calendae στα κάλαντα

Μεχρίς ότου ωστόσο φτάσουμε από τις αρχαίες ειρεσιώνες στα σημερινά κάλαντα, μεσολάβησε μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδος για τη σημερινή διαμόρφωση των καλάντων..., τόσο σημαντική ώστε κατόρθωσε να τους χαρίσει ακόμα και το όνομα που έχουν σήμερα.

Στα αρχαία ρωμαϊκά χρόνια, κάθε μήνας διαρκούσε όσο μία περίοδος περιφοράς της σελήνης γύρω από τη γη (σεληνιακοί μήνες). Στην αρχή καθενός απ' αυτούς τους μήνες, οι ρωμαίοι συνήθιζαν να γιορτάζουν τις λεγόμενες "calendae" (που μεταφράζεται: "νεομηνίες". Ο Κάλανδος, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή παράδοση, ήταν ένας από τους τρεις αδελφούς που έσωσαν τη Ρώμη. Οι άλλοι ήταν ο Νόνος και ο Ειδός). Η πιο εντυπωσιακή δε από όλες τις γιορτές των νεομηνιών, ήταν οι Καλένδες του Ιανού (δηλαδή του μήνα Ιανουαρίου(9)). Τότε, πέραν απ' το γλέντι και την ανταλλαγή των δώρων, οι άρχοντες αναλάμβαναν τα καθήκοντά τους, σε μια πανηγυρική τελετή

Aπό τις calendae στα κάλαντα

[Η φράση, σήμερα: "παραπέμπεται στις καλένδες" σημαίνει κάτι που διαρκώς αναβάλλεται, ώστε δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί ποτέ κι αυτό γιατί, εφόσον στους Έλληνες δεν υπήρχαν καλένδες, όταν παραπέμπω κάποιον σ' αυτές, τον παραπέμπω σε ημερομηνία που δεν υπάρχει (αλλιώς:στο "μήνα που δεν έχει Σάββατο")]


Ετυμολογικά τουλάχιστον, από 'κει κρατούν τα "κάλαντα". Και δεν είναι να απορεί κανείς, καθώς είναι γνωστό ότι οι χριστιανοί, προκειμένου να εξοβελίσουν από τη ζωή τους κάθε τι που θύμιζε τον ρωμαϊκό κόσμο, απ' τον οποίον καταδιώχθηκαν άγρια, χρησιμοποιούσαν, με διαφορετική νοηματοδότηση, λέξεις που σχετίζονταν με τελετουργίες ειδωλολατρικών ρωμαϊκών εορτών αλλά και επέλεγαν να γιορτάζουν τις δικές τους, σε ημερομηνίες αντιστοίχων μεγάλων και λαμπρών ειδωλολατρικών.

Ενόψει όμως του ότι οι προχριστιανικές τελετουργίες είχαν για τα καλά διεισδύσει στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων της εποχής των πρώτων ρωμαϊκών χρόνων, η χριστιανική εκκλησία έπρεπε να βρει μια συμβιβαστική λύση. Διατήρησε γι' αυτό τα περισσότερα λαοφιλή αρχαία έθιμα, υπό άλλη όμως μορφή...


25 Δεκεμβρίου-1η Ιανουαρίου

Προκειμένου λοιπόν η Εκκλησία να απαλείψει την επίδραση της μιθραΐκής λατρείας του Ήλιου, που γινόταν κάθε 25 Δεκεμβρίου, καθώς και της εορτής καθώς και των εορτών των Σατουρναλίων(10) και των Μπρουμαλίων, ενόψει της Bruma, δηλαδή του χειμερινού ηλιοτροπίου, η οποία εορταζόταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα από τους εκχριστιανισμένους Έλληνες του Βυζαντίου ως και τον 12ο αι.(11) , καθιέρωσε, ήδη από το 354 μ.Χ, την ίδια ημέρα, τον εορτασμό της Γέννησης του Χριστού, ο οποίος όχι τυχαία ονομάστηκε "ο Ήλιος της Δικαιοσύνης,...ο δίδων το φως εις τον κόσμον".

Σκηνή από αρχαία ρωμαϊκά Σατουρνάλια (www.mpa.gr)

Προκειμένου επίσης να αποδυναμώσει τη γιορτή των Καλάνδων της Πρωτοχρονιάς αλλά και την αρχαία γιορτή προς τιμήν του Πανός, τα Βοτά(12) , προτίμησε να μεταθέσει την αρχή του χρόνου, από τις 25 Δεκέμβρη, όπου την είχε προσδιορίσει αρχικά, στην 1η Ιανουαρίου και όχι μόνο αυτό, αλλά, ενώ στην αρχή την ονόμασε μέρα νηστείας, υποχρεώθηκε τελικά να υποκύψει στη δύναμη του εθίμου που απαιτούσε κάθε πρώτη του έτους "τας ευωχίας και τους πότους, την κυβείαν και τ' αμοιβαία επί τω νέω έτει δώρα, τας μεταμφιέσεις, τους αγυρμούς ομάδων παίδων ή και ενηλίκων αδόντων τα κάλανδα.."(13).


Βυζαντινό λόγιο και λαϊκό ύφος

Στο πλαίσιο αυτό, σημαντικοί λόγιοι, κατά το Βυζάντιο, ανέλαβαν να δημιουργήσουν κάλαντα, με καθαρά χριστολογικό περιεχόμενο.
Αυτό εξηγεί γιατί πολλά από τα κάλαντα έχουν λόγιο ύφος και βασίζονται σε εκκλησιαστικούς ύμνους:

"Αναρχος Θεός καταβέβηκεν και εν τη Παρθένω κατώκησεν
Έρουρέμ,...Χαίρε Αχραντε...
Βασιλεύς των όλων και Κύριος, ήλθε τον Αδάμ αναπλάσασθαι " (Πόντου)

ή

"Από της Ερήμου ο Πρόδρομος, ήλθε του βαπτίσαι τον Κύριον
Βασιλέα πάντων εβάπτισεν, εις τον Ιορδάνην ο Πρόδρομος..." (Βυζαντινό Φώτων)

ή

"Εις αυτό το Νέο Έτος, Βασιλείου εορτή,
ήρθα να σας χαιρετίσω με την πρέπουσα αυτή..." (Καλύμνου Πρωτοχρονιάς)

Την ιδέα μιμήθηκε ο απλός λαός, δημιουργώντας στιχουργικά διαμάντια με το ανεπιτήδευτο αλλά ασύγκριτα γοητευτικό και πρωτότυπο ύφος του...:

Κάλαντα Πρωτοχρονιάς 1964 Μουσικοδιδάσκαλος Φάκας Θ
Πηγή Αρχείο Φάκα Θ. (www.protiserron.gr)

"Χριστός γεννιέται σα νιο φεγγάρι, σα νιο φεγγάρι σαν παλληκάρι
Χριστός γεννιέται χαρά στον κόσμο, χαρά στον κόσμο στην οικουμένη..." (Θράκης )

αλλά ακόμα και περιπαιχτικά, όπως:

"¶γιος Βασίλης έρχεται 'πο πίσ' απ' το Καμάρι,
βαστάει μυτζήθρες και τυριά, βαστάει κι ένα κυνάρι..." (Φούρνων Ικαρίας)


Kι αν ο νοικοκύρης δε δώσει μπουναμά;

....τα παιδιά βρίσκουν να τραγουδήσουν κάτι και γι'αυτόν..:
Στο έθιμο της αρχαίας "ειρεσιώνη" του έλεγαν:

"Ει μεν τι δώσεις ει δε μη, ουχ εστήξομεν
ου γαρ συνοικήσοντες ενθάδ' ήλθομεν"

Δηλαδή:

"Είτε μας δώσεις κάτι, είτε όχι, εμείς δεν θα καθίσουμε
διότι δεν ήλθαμε να συγκατοικήσουμε εδώ...

Κι αργότερα:

"Αφέντη μου στην κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες.
Αλλες γεννούν άλλες κλωσσούν κι' άλλες αυγά μαζώνουν..."

ή

"Εσέ Κυρά η ομορφιά, γρήγορα να σ' αφήσει..."

ή

"Την κόρη σου την όμορφη βάλτηνε στο ζεμπίλι
και κράτησέ την αψηλά να μη τη φαν' οι ψύλλοι"

ή

"Μωρή ψειργιάρου, ψειργιαρού και ψειροκινιδιάρα
που βάζεις πέντε δάχτυλα και βγάζεις δέκα ψείρες"

ή

"Εσένα πρέπει αφέντη μου, τορβάς(14) και δεκανίκι
να σε τραβάνε τα σκυλιά και πέντε δέκα λύκοι"....


Μεταμφιέσεις

Ένα από τα πιο διαδεδομένα επίσης έθιμα των Χριστουγέννων, σχετικό με τα κάλαντα, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, είναι οι μεταμφιέσεις, κατάλοιπα αρχαίων διονυσιακών μεταμφιέσεων αλλά και ρωμαϊκών, της εορτής των καλάνδων ή των Σατουρναλίων(15)!

Σκοπός τους είναι ο εξευμενισμός κάποιων υπερφυσικών δυνάμεων, που πίστευαν κυρίως οι παλιοί ότι καθόριζαν τις μοίρες των ανθρώπων. Οι μεταμφιεσμένοι, που συνήθως παίρνουν τη μορφή άγριων ζώων ή αγροίκων πολεμιστών ή άλλων προσώπων, όπως γαμπρός, νύφη, αράπης, γιατρός, καπετάνιος, "αλής", "καλικάντζαρος" κ.α.(16), περιφέρονται, ανά ομάδες, συνοδεύοντας τους νεαρούς καλαντιστές και τραγουδώντας μαζί τους. Είναι, ας το πούμε, οι αγυρμοί των ενηλίκων.

Οι πιο γνωστές ομάδες μεταμφιεσμένων είναι τα "ρογκάτσια" ή "ρογκατσάρια" ή "λογκατσούρια" (που σημαίνει δέρματα ζώων - ονομασία που οφείλεται στον τρόπο μεταμφίεσης των συμμετεχόντων) της Μακεδονίας και Θεσσαλίας, οι "Μπαμπαλιάρηδες" της Θράκης και οι "Μωμόγεροι"(17) του Πόντου.

Mωμόγεροι (www.apodimos.com)

Οι "ρογκατσαραίοι", καλυμένοι με προβιές (ρογκάτσια=προβιές), περιδεμένοι με κουδούνια και με χοντρά ραβδιά στα χέρια, οι "μπαμπαλιάρηδες", ντυμένοι με κουρέλια (μπάμπαλο=κουρέλι) και οι "μωμόγεροι", με γέρικη μορφή, τομάρια λύκων ή τράγων και με σπαθιά στα χέρια, τριγυρνούν, συνοδεύοντας τους καλαντιστές, ψευτοπαλεύουν μεταξύ τους, γυρεύουν χρήματα και τρομάζουν τον κόσμο, όπως οι κακές δυνάμεις του χειμώνα και του σκοταδιού αλλά και οι ψυχές των νεκρών(18) , τις οποίες, μέσω της μεταμφίεσης επιδιώκουν να εξευμενίσουν(19) .

Για τις ψυχές η σχετική δοξασία είναι πλούσια. Συνήθως ταυτίζονται με τους καλλικάντζαρους ή λυκοκατζαραίους-σκαλικατζέρια-καρκαντσέλια-κακανθρωπίσματα-κωλοβελόνηδες-βερβελούδες-παγανά-πλανήταρους-καλλισπούδηδες-ζούζουλα κ.α. ονόματα που τους έχει δώσει ο λαός μας, που συγγενεύουν είτε με το βυζαντινό "Βαβουτζικάριο" είτε με τις "κύρες", τις ψυχές του ¶δη που ανέβαιναν στη γη, στη διάρκεια των Ανθεστηρίων, προς τιμήν του Διονύσου, παιδεύοντας τους ανθρώπους(20) . Ήταν τόσο ισχυρή μάλιστα αυτή η δοξασία, ώστε οι άνθρωποι, ήδη από την αρχαιότητα, προκειμένου να εξευμενίσουν αυτές τις ψυχές, ετοίμαζαν, ως προσφορά, "μελιτόεσσες", μικρές μελόπιτες, πιθανοί πρόγονοι των "μελομακάρονων".


Μαγικό ραβδί...

Χαρακτηριστικό είναι το ραβδί που χρησιμοποιούν, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, οι καλαντιστές, απόρροια κι αυτό της "ειρεσιώνης" ή του βακχικού "θύρσου", ραβδιού των μυστών των διονυσιακών τελετών, με μαγικές ιδιότητες, στολισμένου με κισσό και φύλλα αμπελιού ή ακόμα και αυτών των ράβδων των ποιμένων της Βίβλου.

Στη Θράκη και τη Μακεδονία, στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς, τα παιδιά κρατώντας τις λεγόμενες "σούρβες", χλωρά κλαριά κρανιάς, τα οποία, λεγόταν πως είχαν μαγικές ιδιότητες, "σούρβιζαν" είτε καρπούς, για "γόνιμη χρονιά" είτε την πλάτη συγγενών και φίλων, λέγοντας:
"Σούρβα! Γερό Κορμί, γερό σταυρί, σαν ασήμι, σαν κρανιά
και του χρόνου όλοι γεροί και καλόκαρδοι"

σούρβα (alex.eled.duth.gr Htmlfilesmousiki.htm)

Πέραν όμως απ' το συμβολισμό τους, τα ραβδιά αυτά χρησίμευαν στα παιδιά και ως αμυντικό όπλο για τα σκυλιά που θα εμπόδιζαν το δρόμο τους...

Παρόμοιο είναι το έθιμο του χτυπήματος στη ράχη με κλωνάρι ελιάς στη Στενήμαχο, στο Μαραθώνα και στον Ωρωπό(21).

Η δοξασία που κρύβεται πίσω απ' το έθιμο αυτό στηρίζεται στην αντίληψη ότι τα "αειθαλή φυτά που διατηρούν πράσινο το φύλλωμά τους κατά τη χειμερινή νάρκη έχουν ισχυρή ζωτική δύναμη"(22) και αυτήν ακριβώς επιδιώκουν να αποκομίσουν, μέσω του αγγίγματός τους οι άνθρωποι. Παρόμοια ιδιότητα εξάλλου αποδίδει ο λαός μας και στο σκιλλοκρέμμυδο - το κρεμμύδι που συνηθίζουν να κρεμούν στην εξώπορτα την Πρωτοχρονιά - το οποίο είναι άμεσος απόγονος της αρχαίας "σκίλλας" (εξ ου και "σκιλλοκρέμμυδο"), έθιμο που τηρήθηκε ευλαβικά και στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια (23).

Kρανιά

Αυτό είναι δείγμα ελάχιστο της πλούσιας παράδοσής μας, αυτής της μαγικής παλέττας, που τροφοδοτεί με σπάνια χρώματα τον καμβά του πολιτισμού μας...Η δύναμη της ιστορίας και της ομορφιάς της, σίγουρα μας συγχωρεί που αρνούμαστε να την εκτιμήσουμε όπως της πρέπει...


ΝΕΚΤΑΡΙΑ ΚΑΡΑΝΤΖΗ


Παραπομπές:

(1) "αγερμός">"αγείρω"="συλλέγω χρήματα διακονώντας"
(2) δηλαδή παιδιά με μάνα και πατέρα εν ζωή
(3) αρχαιοελληνικές εορτές, κατά τις οποίες γίνονταν προσφορές στον Ήλιο και τις Ώρες: τα Πυανέψια προς τιμήν του Απόλλωνα, το μήνα Πυανεψιώνα = 15 Δεκεμβρίου-15 Ιανουαρίου, ενώ τα Θαργήλια, αφιερωμένα στον Απόλλωνα και την Αρτέμιδα, το μήνα Θαργηλιώνα = 15 Μαΐου -15 Ιουνίου
(4) "ειρεσιώνη": από τη λέξη "είρος" = "έριον" = μαλλί - Σύμβολο γονιμότητας. πρβλ. ".Liddell/ Scott, "Μέγα Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας". Η ειρεσιώνη θεωρείται πρόγονος του χριστουγεννιάτικου δέντρου.
(5) Γ.Α.Μέγα,"Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σ..92 :"...τοποθετούν έξι κλαδιά ελιάς και έξι δάφνης στο εικονοστάσι και εύχονται:"ήρθε καλοχρονιά, ας πάει κακοχρονιά!"
(6) τέτοια τραγούδια αγερμού, όπως η "ειρεσιώνη" υπήρχαν και άλλα στην Αρχαία Ελλάδα, όπως τα "χελιδονίσματα" -ανοιξιάτικα κάλαντα - ή τα "κορωνίσματα"
(7) Ομήρου Βίοι,εκδ.Oxford,v5
(8) μτφρ.Ι.Κακριδή
(9) ο οποίος καθιερώθηκε από τα μισά του 2ου αι.π.Χ. ως ο πρώτος μήνας του Χρόνου και άρα γιορτάζονταν οι calandae της Πρωτοχρονιάς
(10) ρωμαϊκή εορτή προς τιμήν του Κρόνου (Saturnus), 17-23 Δεκεμβρίου / βλ.Ν.Πολίτη Β΄σ.335
(11) βλ. Ν.Πολίτη, "Παραδόσεις Β΄", εκδ.1994, σελ.335
(12) = ευχές, εορτάζονταν στις 3 Ιανουαρίου, βλ. Ν.Πολίτη, "Παραδόσεις Β΄", σελ.335, Μ.Μερακλή, ο.α., σελ. 258
(13) Πολίτης, Λ.Σ, τ.3, σελ.205
(14) σακίδιο τσοπάνου
(15) βλ. Ν.Πολίτη, "Παραδόσεις Β΄", εκδ.1994, σελ.339
(16) Γ.Μ.Μέγα, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σελ. 58,88 Μ.Γ.Βαρβούνη, "Μελετήματα Ελληνικής Λαογραφίας", τ. Α', εκδ. Σπανίδη, 2003, σελ. 221, Καλ.Παπαθανάση-Μουσιοπούλου, "Λαογραφικά Θράκης Α΄", 1979, σελ 40
(17) από το "μίμος" ή "μώμος" και το "γέρος" - ονομασία που οφείλεται στη μεταμφίεση και τις μιμητικές κινήσεις όσων λαμβάνουν μέρος στο έθιμο. Οι ήρωες των "μίμων", όπως η Ακκώ, η Αλφιτώ, η Μορμώ ή Μορμολύκη ήταν εξάλλου σπουδαία μυθικά φόβητρα για τον αρχαίο κόσμο βλ. Ν.Πολίτη, "Παραδόσεις Β΄", εκδ.1994, σελ.343
(18) οι οποίες, σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη επιστρέφουν κατά καιρούς ανάμεσα στους ζωντανούς, ενοχλώντας τους. Πρβλ, αντίστοιχη πίστη στη Γερμανική παράδοση, με τη θεά Perchta, η οποία εμφανίζεται κάθε δωδεκαήμερο, σέρνοντας πλήθος αβάπτιστων νηπίων και θεωρείται ως ο οδηγός της φάλαγγας των ψυχών, τις οποίες βοηθά στην επάνωδό τους στη γη, βλ. Γ.Μ.Μέγα, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σελ. 59 Πρβλ. έθιμο της Βοιωτίας που λέει πως τα μωρά που πεθαίνουν αβάπτιστα "τρώνε τη μάνα τους", αν ταφούν πριν σαραντίσει η λεχώνα, ενώ σε άλλες χώρες λένε πως γίνονται νάνοι, λύκοι, στρίγκλες κ.α. βλ. Ν.Πολίτη, "Παραδόσεις Β΄", εκδ.1994, σελ.345
(19) Γ.Μ.Μέγα, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σελ. 59 & 88, Καλ.Παπαθανάση-Μουσιοπούλου, "Λαογραφικά Θράκης Α΄", 1979, σελ 40, Κ.Θρακιώτη, "Λαϊκή Πίστη και Λατρεία στη Θράκη", εκδ.Ρήσος, 1991,σελ. 223. Επίσης τέτοιες θορυβώδεις πομπές συναντούμε και σε άλλες χώρες, Αυστρία, Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ελβετία, Σκανδιναβικές χώρες, Βαλκάνια, βλ. Γ.Μ.Μέγα, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σελ. 58 και Μ.Γ.Βαρβούνη, "Μελετήματα Ελληνικής Λαογραφίας", τ. Α', εκδ. Σπανίδη, 2003, σελ. 222
(20) Σχετική η δοξασία των Φαρασιωτών της Καππαδοκίας για τους "μνημοράτους"/Γ.Μ.Μέγα,σ.53,59-60
(21) Γ.Μ.Μέγα, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σελ. 93
(22) Γ.Μ.Μέγα, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σελ. 93
(23) Γ.Μ.Μέγα, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας", εκδ. Εστιά, 2004, σελ. 92


Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

1.Liddell/Scott, "Μέγα Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας"
2.Γ.Α.Μέγα,"Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας",2004
3.Ν.Πολίτη,"Παραδόσεις Α&Β",1994
4.Μ.Μερακλή,"Ελληνική Λαογραφία",2004
5.Μ.Γ.Βαρβούνη,"Μελετήματα Ελληνικής ΛαογραφίαςΑ΄",2003
6.Καλ.Παπαθανάση-Μουσιοπούλου,"Λαογραφικά ΘράκηςΑ΄",1979

Προτεινόμενη δισκογραφία

1."Κάλαντα-Δωδεκαημέρου",εκδ.Αρχείο-Ελληνικής-Μουσικής (Α.Ε.Μ)
2."Ελληνικά Παραδοσιακά Κάλαντα",εκδ.Α.Ε.Μ.
3."Σας τα 'παν κι άλλοι;",εκδ.Μελ.Καράβι