Η μουσική του cabaret

Η μουσική που έλαβε χώρα στα cabaret ακολούθησε μια ιδιότυπη πορεία, συνυφασμένη με τον αρχικό χώρο δημιουργίας της αλλά και πέρα απ’ αυτόν.

Το cabaret ως λέξη είναι γαλλική, από τη λατινική λέξη "camera" που σήμαινε μικρό δωμάτιο. Πράγματι μικρός ο χώρος για τα πολλά πράγματα που συνδύαζε όπως μουσική, χορό, θέατρο, ζωγραφική, ψυχαγωγία και ο οποίος χώρος χαρακτήρισε μια ολόκληρη εποχή της ανθρωπότητας που την γνωρίζουμε ως Belle Époque.

Η εποχή αυτή διήρκεσε από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος σηματοδότησε και το τέλος της. Είναι μια εποχή μεγάλων ανακαλύψεων στην επιστήμη, μεγάλων καινοτομιών στην Τέχνη και με μεγάλο ενδιαφέρον για την ψυχαγωγία. Για πρώτη φορά στην ιστορία «έσπασε» ο ελιτισμός της ψυχαγωγίας, έγινε πιο προσιτή έννοια και πραγματικότητα για πολλούς ανθρώπους και κοινός τόπος μιας ολόκληρης γενιάς. Το cabaret θεωρείται σήμα κατατεθέν αυτής της εποχής και χάρη στο εκρηκτικό πινέλο του Τουλούζ Λωτρέκ (Toulouse-Lautrec) η αποτύπωση στιγμών από το διάσημο Μουλέν Ρούζ (Moulin Rouge), έχει καταστήσει την ατμόσφαιρα των καμπαρέ οικεία για όλους.

Η μουσική που παιζόταν δεν θεωρούνταν αρκούντως σοβαρή σε μια εποχή που κυριαρχούσε η όπερα, όμως ήταν ιδιαίτερα αγαπητή και δημοφιλής, με κύριο χαρακτηριστικό της ότι παιζόταν από και για τα καμπαρέ, ήταν προσαρμοσμένη δηλαδή στη θεατρική, μουσική και χορευτική προσέγγιση του χώρου αυτού. Μεγάλες φωνές, ερμηνευτές, στιχουργοί και τραγουδιστές βγήκαν μέσα από τα γαλλικά cabaret με πρώτη στον κατάλογο το διασημότερο γαλλικό «σπουργίτι» την Εντίθ Πιάφ (Édith Piaf), πολύ απλά η μεγαλύτερη φωνή της Γαλλίας.

Το είδος αυτής της μουσικής εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο, συνυφασμένο με την λογική της μουσικής κουλτούρας της κάθε χώρας, στην Αμερική φέρ’ειπείν στα αντίστοιχα κέντρα κυριαρχούσε η τζαζ.

Το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει μια Ευρώπη καθημαγμένη και βαθύτατα τραυματισμένη και σωματικά και ψυχικά. Είχε φύγει πια η παιχνιδιάρικη ατμόσφαιρα της Belle Époque και είχε αντικατασταθεί από μια έντονη διάθεση πεσιμισμού, σκεπτικισμού και κριτικής για την πολιτική πρακτική που έφερε την καταστροφή.

Σημαντική αναβάθμιση απέκτησε από την περίοδο εκείνη στα cabaret και ο ρόλος του MC (ακρωνύμιο του Master of Ceremonies, γαλλικά compère), ο οποίος μέχρι τότε περιοριζόταν κυρίως στην παρουσίαση του θεάματος με κωμικό κυρίως τρόπο και ο οποίος τώρα διαδραματίζει ένα πολύ πιο έντονο ρόλο, αυτό του βασικού σχολιαστή και συμπρωταγωνιστή στη σκηνή. Στερεοτυπική εικόνα compère, είναι αυτή του ηθοποιού Joel Grey από την ταινία «Cabaret» με πρωταγωνίστρια την Liza Minnelli.

Αξίζει να σταθούμε λίγο στην ταινία αυτή, η οποία είναι βασισμένη στη νουβέλα του Christopher Isherwood και αποτελεί μια άριστη μεταφορά του κλίματος και της ατμόσφαιρας που επικρατούσε στα μεσοπολεμικά καμπαρέ της Γερμανίας και δη του Βερολίνου, όταν οι Ναζί είχαν την εξουσία (από το 1933 και μετά).

Τα πράγματα για τα γερμανικά καμπαρέ ξεκίνησαν κάπως διαφορετικά μετά τον πόλεμο λόγω και της ιδιαίτερης δυσχερής θέσης στην οποία είχε περιέλθει η Γερμανία απ’ όλες τις απόψεις και άφηνε γόνιμο έδαφος για κοινωνική κριτική και έντονη μουσική δημιουργία. Η δεκαετία 1920-1930 υπήρξε η δημιουργικότερη απ’ όλες τις απόψεις για τα γερμανικά καμπαρέ με καλλιτέχνες και έργα, όπως του Werner Finck στην «Katakombe», του Karl Valentin στο «Wien-München», και του Claire Waldof, μάλιστα μερικά από τα κείμενα των έργων αυτών ήταν γραμμένα από μεγάλους λογοτέχνες όπως ο Kurt Tucholsky, ο Erich Kästner και ο Klaus Mann.

Όλη αυτή η πορεία έμελλε να λάβει τέλος με την άνοδο στην εξουσία των Ναζί το 1933 και ο στρόβιλος που επηρέασε όλη την Γερμανία και μετά όλο τον κόσμο δεν μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστα τα cabaret. H ιδιότυπη κοινωνική κριτική που έκαναν μέσω της μουσικής, του χορού και των σχολίων έπρεπε να λάβει τέλος καθώς έπρεπε πια να διαδραματίσουν έναν νέο ρόλο, αυτόν της προπαγάνδας. Η ψυχαγωγία παραχώρησε τη θέση της στη διασκέδαση, τα αστεία έπρεπε να είναι ελεγχόμενα και η μουσική ελαφριά, ευχάριστη αλλά καθόλου κριτική. Πολλοί στοχαστές μετέπειτα, επέκριναν αυτόν ακριβώς τον ρόλο που διαδραμάτισαν τα καμπαρέ εκείνη την εποχή, προάγοντας τον αμοραλισμό, την ηθική ισοπέδωση και το κυνήγι της υλικής ηδονής, προλειαίνοντας έτσι σε επίπεδο συνείδησης την κυριαρχία των Ναζί στη Γερμανία. Χαρακτηριστικό αυτού, είναι οι στίχοι που λέει ο compère της ταινίας στο κλασσικό τραγούδι που άνοιγε την βραδιά, το γνωστό «Willkommen song»:

Willkommen, bienvenue, welcome!
Fremde, etranger, stranger.
Gluklich zu sehen, je suis enchante,
Happy to see you, bleibe, reste, stay.

Willkommen, bienvenue, welcome
Im Cabaret, au Cabaret, to Cabaret

Meine Damen und Herren, Mesdames et Messieurs,
Ladies and Gentlemen! Guden Abend, bon soir,
We geht's? Comment ca va? Do you feel good?
I bet you do!
Ich bin euer Confrecier; je suis votre compere...
I am you host!

Und sagen
Willkommen, bienvenue, welcome
Im Cabaret, au Cabaret, to Cabaret

Leave you troubles outside!
So - life is disappointing? Forget it!
We have no troubles here! Here life is beautiful...
The girls are beautiful...
Even the orchestra is beautiful!

You see? I told your the orchestra is beautiful!
And now presenting the Cabaret Girls…

Οι στίχοι, "Leave you troubles outside! So - life is disappointing? Forget it! We have no troubles here! Here life is beautiful..." δείχνουν ακριβώς αυτό που προάγανε τότε τα βερολινέζικα cabaret, την αποξένωση του ανθρώπου από την πραγματικότητα, το κυνήγι της στιγμιαίας ηδονής, την αδιαφορία για τα τεκταινόμενα και την έλλειψη κάθε έγνοιας για το μέλλον. Το Cabaret, η μουσική του, ο χορός του και η φιλοσοφία του έσπρωχναν πια τον άνθρωπο σε μια άκριτη και μονομερή επιδίωξη της ευδαιμονίας.

Χαρακτηριστικό πάντως και του Μεσοπολέμου είναι ότι τα cabaret υπήρξαν λαοφιλέστατα και τα τραγούδια τους, από τα μεγαλύτερα σουξέ της εποχής.

Μετά την λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αρχίζει η αρχή του τέλους για τα cabaret, ως δημιουργικά και ζωντανά κύτταρα του καλλιτεχνικού και κοινωνικού γίγνεσθαι. Πολύ απλά οι απαιτήσεις της εποχής αλλάζουν, νέα μέσα έκφρασης και μαζικής ψυχαγωγίας (όπως η τηλεόραση) κάνουν την εμφάνιση τους, ενώ και η αρνητική κριτική που τους γίνεται είναι έντονη και τα απαξιώνει. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά προσπαθεί να ανασυγκροτηθεί και αναδιπλώνεται σε συντηρητικές θέσεις. Σταδιακά τα περισσότερα κλείνουν και τα διασημότερα μετατρέπονται σε τουριστικές ατραξιόν.

Η σύνθεση όμως μουσικής, χορού και θεάτρου που παρουσίαζαν στο κοινό, παραμένει ζωντανή στο συλλογικό ασυνείδητο και προκαλεί μια νοσταλγία για το είδος, η οποία δεν επρόκειτο να σβήσει εύκολα. Πράγματι σε πολλά τραγούδια και σε διαφορετικά είδη μουσικής, υπάρχουν αναφορές στα καμπαρέ, είτε σε τίτλους είτε σε στίχους, είτε και σε μουσική υφή, όπως για παράδειγμα κάνει ο Frank Sinatra στο άλμπουμ Christmas Cabaret .

Έπρεπε να φτάσουμε πια στα 1970 για να συναντήσουμε την πρώιμη εκδοχή της μουσικής που επρόκειτο να αποτελέσει το Dark Cabaret. Την αρχή κάνει η Nico’s με το άλμπουμ «The End» με χαρακτηριστικά τα τραγούδια «You Forgot to Answer» και «Secret Side», επίσης ομοειδής τραγουδιστές την ίδια εποχή υπήρξαν οι: Marc Almond, Kate Bush και οι The Virgin Prunes.

Στα 1980 το είδος αυτό εξελίσσεται ακόμη περισσότερο με τις πανκ Nina Hagen και Lydia Lunch με το άλμπουμ «Queen of Siam», το ελβετικό συγκρότημα The Vyllies με το τραγούδι «The Food Prayer» στο άλμπουμ Lilith και η Βρεττανική ρόκ μπάντα «Siouxsie and the Banshees» με το τραγούδι «Peek-a-Boo» από το άλμπουμ Peepshow.

Εδώ λοιπόν βλέπουμε ότι η μουσική του cabaret, επηρεάζει και επηρεάζεται από την gothic και underground μουσική σκηνή. Μια ενδεχόμενη εξήγηση γι’ αυτή τη στροφή θα μπορούσε να βρίσκεται στην τελευταία γεύση που άφησε το Μεσοπολεμικό cabaret και δη του Βερολίνου και η αίσθηση ηθικής παρακμής που ανέδυε.

Από αυτό το σημείο και έπειτα μπορούμε να μιλάμε για ένα μουσικό είδος που προέκυψε από την μουσική των πρωτότυπων cabaret, πήρε μια gothic και underground στροφή για να καταλήξει στο λεγόμενο Dark Cabaret music.

Το Dark Cabaret είναι ένα μουσικό genre επηρεασμένο από την αισθητική κυρίως των γερμανικών καμπαρέ του Μεσοπολέμου, συγκερασμένα με την goth κουλτούρα και μουσική των 1970΄ και 1980΄. Η μουσική του χροιά είναι εμπνευσμένη από την αρχέτυπη φιγούρα της Μάρλεν Ντίντιχτ να τραγουδάει οπερέτα του Kurt Weil, κύριο όργανο σχεδόν πάντα το πιάνο, συνοδευόμενο από έγχορδα όπως τσέλο ή βιολί ή ακόμη και άλλα όπως το ακορντεόν ή η τρομπέτα και όλα αυτά συνήθως σε δυνατό Rock ρυθμό
Εξετάζοντας τη χρονική συνέχεια και πορεία αυτού του νέου μουσικού είδους βρίσκουμε πάμπολλες αναφορές σε τραγούδια, άλμπουμ και ταινίες, για τη δεκαετία του 1990, αναφέρω ενδεικτικά τον Danny Elfman, τη συνεργασία του με τους Oingo Boingo και τη μουσική στις ταινίες "The Nightmare Before Christmas", στο "Chicago" και στο Tim Burton's "Corpse Bride".

Φτάνοντας στο σήμερα, σε επίπεδο συγκροτήματος και μακράν το πιο αντιπροσωπευτικό του είδους είναι το συγκρότημα «The Dresden Dolls».

Πρόκειται για ένα αμερικανικό μουσικό ντουέτο από τη Βοστόνη, αποτελούμενο την Amanda Palmer (τραγουδάει, παίζει πιάνο, αρμόνικα, γιουκουλέλε) και από τον Brian Viglione (τραγουδάει, παίζει ντραμς, κρουστά όργανα και κιθάρα). Οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζουν το είδος της μουσική τους ως "Brechtian Punk cabaret" και πιο χαρακτηριστικό τραγούδι και video clip που δίνει την αίσθηση του Dark Cabaret, είναι το «Coin-Operated Boy» του 2004. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο τίτλος του συγκροτήματος «Οι κούκλες της Δρέσδης» παραπέμπει σε ένα χαρακτηριστικό προϊόν τις περίφημες πορσελάνινες κούκλες της Δρέσδης, μια πόλης, που φημιζόταν για την τεράστια πολιτιστική και πνευματική συνεισφορά και φυσικά για τα πορσελάνινα της κομψοτεχνήματα, η οποία καταστράφηκε σχεδόν εξ’ ολοκλήρου προς το τέλος του πολέμου. Σύμβολο διαχρονικό για την εύθραυστη ομορφιά της Τέχνης.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι στοιχεία Dark Cabaret υπάρχουν και στις Tiger Lillies.

Ο όρος καθαυτός δεν είναι φυσικά απόλυτος καθώς καλύπτει και περιέχει μια ευρεία γκάμα που χαρακτηρίζεται ακόμη ως Punk Cabaret, Gothic-Americana, Punk opera, Neo-burlesque, Gothic Ragtime, Vaudeville, Apocalyptic folk, Neo-folk, Psych folk και άλλα πολλά.

Κλείνοντας, μπορούμε να πούμε ότι η μουσική των cabaret αποτέλεσε στην ουσία ένα μοναδικό και πρωτότυπο μουσικό ρεύμα, το οποίο αν και αρχικώς ήταν συνυφασμένο με τον πρωτογενή χώρο δημιουργίας του και συνόδευε τον χορό και τις θεατρικές παραστάσεις, στην πορεία ανεξαρτητοποιήθηκε και ακολούθησε την δική του αυτόνομη πορεία στον χώρο της μουσικής. Μπορεί μεν τα καμπαρέ να είναι σήμερα φολκλορικά στοιχεία, απογυμνωμένοι από την παλιά τους δημιουργικότητα και επιρροή στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ωστόσο η εξέλιξη της μουσικής τους και η αποκρυστάλλωση τους στο Dark Cabaret, προσδίδει μια συνέχεια και μια αναστοχαστική προσπάθεια που διατήρησε ζωντανό και μετέφερε μετουσιωμένο πια στο παρόν ένα κομμάτι του μουσικού παρελθόντος.