Η ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΓΙΑ ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ Ημερομηνßα: 1949 Η πρþτη εργασßα του ΜÜνου ΧατζιδÜκι για το ρεμπÝτικο τραγοýδι. Η διÜλεξη δüθηκε στις 31 Ιανουαρßου 1949, στο ΘÝατρο ΤÝχνης. Εßναι η πρþτη φορÜ που παρουσιÜζεται ολüκληρη. EΡΜΗΝEΙΑ ΚΑΙ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΛΑÚΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ (PEΜΠΕΤIKΟ)
Θα Þθελα προκαταβολικÜ να σας πληροφορÞσω, πως μ’ üλη μου την καλÞ διÜθεση, δεν εßμαι σε θÝση να πω, οýτε καινοýργια πρÜγματα, οýτε κι üσα μιλÞσω απüψε να τα δþσω με σοφßα. Θα προσπαθÞσω üμως κι üσο μπορþ πιο καλÜ, να σας μεταδþσω αυτü που με κÜνει να ζω και να βλÝπω την αξßα του μÝχρι σÞμερα περιφερüμενου λαúκοý σκοποý της πüλης.
Τþρα αν τοýτη η πανηγυριþτικη ομιλßα για το ρεμπÝτικο, γινüταν πριν δυο χρüνια, ßσως να ´χε κÜπως διαφορετικü χαρακτÞρα, δηλαδÞ να ´ταν, πιο μεροληπτικÞ –μποροýμε να ποýμε – και συγχρüνως πιο ενθουσιαστικÞ για το θησαυρü που κλεßνουν οι ρυθμοß του ζεúμπÝκικου και του χασÜπικου. Δεν θα μποροýσαμε ßσως να ξεφýγουμε απü τη γοητεßα του γυαλÝνιου Þχου ενüς μπουζουκιοý για να κοιτÜξουμε το θÝμα μας στη ρßζα του κι ακüμη να μεßνουμε üσο χρειÜζεται ψυχροß κι αντικειμενικοß για μια τÝτοια δουλειÜ.
Αυτü -θα πεßτε- μπορεß να γßνει σÞμερα; Εßναι κÜτι που δεν μπορþ να προεξοφλÞσω με βεβαιüτητα. ¼σο νÜ ´ναι üμως, η μεγÜλη διÜδοση που πÞρε τα δýο τελευταßα χρüνια το ρεμπÝτικο, μας αφÞνει περιθþριο για μια τÝτοια, επικßνδυνα πρþιμη, ομολογþ εργασßα.
Το ρεμπÝτικο, κι αυτü εßναι γεγονüς αναμφισβÞτητο, Ýχει πια επιβÜλλει τη δýναμÞ του, λßγο-πολý σ´ üλους μας, εßτε θετικÜ, εßτε αρνητικÜ, εßτε δηλαδÞ γιατß το παραδεχüμαστε, εßτε üχι, ενþ συγχρüνως βλÝπουμε να Ýχει δημιουργηθεß γýρω του μια επιπüλαιη κατÜσταση μüδας, που μας κÜνει ν’ αντιδροýμε δικαιολογημÝνα σ’ αυτÞν και ν’ αμφιβÜλουμε για τη μελλοντικÞ και ποιοτικÞ εξÝλιξη του εßδους. (Εδþ πÝρα βÝβαια παßρνω σαν δεδομÝνο την ποιοτικÞ του αξßα). Και στον τüπο μας καθþς κι Ýξω, üλα περνοýν απ’ αυτÞν την περßοδο που ονομÜζουμε μüδα. ΜÞπως απÝφυγε κÜτι τÝτοιο το δημοτικü μας τραγοýδι πριν 50 χρüνια, σαν φοýντωνε το κßνημα των δημοτικιστþν; Κι ακüμη πριν δýο χρüνια, το ßδιο δεν εßχε συμβεß με τις λαúκÝς εικαστικÝς τÝχνες, üπου ο Θεüφιλος και ο ΠαναγÞς ΖωγρÜφος προβÜλλονται στο ßδιο πλÜνο με τον ΧατζηκυριÜκο-Γκßκα;
Ποιος μπορεß να σταματÞσει μια τÝτοια κατÜσταση, κι ακüμη ποιος μπορεß να μην παραδεχτεß ßσως την αναγκαιüτητα αυτÞν της περιüδου μüδας -ας την ποýμε- ωσüτου τα πρÜγματα κατασταλÜξουν κι Ýλθουν στη φυσικÞ τους θÝση; Το ßδιο πρÝπει -νομßζω- να περιμÝνουμε και με τα ρεμπÝτικα. Γιατß θÜ ´ναι κÜπως ανüητο αν νομßσουμε, üτι ο χασÜπικος μπορεß Þ πÜει ν´αντικαταστÞσει το ταγκü. Οι λαúκοß τοýτοι ρυθμοß Ýχουν κÜτι πολý, περισσüτερο απ’ üσο χρειÜζεται για να καλυφθοýν οι βραδινÝς μας διασκεδαστικÝς þρες - Üσχετα αν αυτüς ο χαρακτÞρας επιβÜλλεται κι επικρατεß στις λαúκÝς τÜξεις.
¾στερα για μας θÜ ´ναι μεγÜλο ψÝμα αν ισχυρισθοýμε üτι εßναι δυνατüν να εκδηλωθοýμε μ’ αυτοýς τους τüσο γυμνοýς κι απÝριττους ρυθμοýς. ΚÜτι τÝτοιο μüνο για αυτοýς, που με κρασß Þ με Üλλα μÝσα, στÝλνουν στο διÜβολο - που λεν- κÜθε κοινωνικü φραγμü και κÜθε σýμβαση, Ýστω και για μια þρα. Παρατηρþντας üμως μια ιδιüτητα αυτþν των ρυθμþν, Þδη δημιουργεßται μÝσα μας Ýνας θαυμασμüς για τη δýναμη που περιÝχουν και που μας κινεß το ενδιαφÝρον να γνωρßσουμε απü κοντÜ τοýτη τη δýναμη που απü ´δω και πÝρα λες και σαν μαγεßα μας φÝρνει σ´ Üμεση επαφÞ με το μελωδικü της στοιχεßο. ΑυτÜ üμως üλα κουρÜζουν σαν δεν τα δεις Ýξω απ´ την καθημερινüτητÜ τους. ΚÜθε απüπειρα που θα κινÞσει να φÝρει το ρεμπÝτικο τραγοýδι σε καθημερινÞ χρÞση, και επιπüλαια και καταδικασμÝνη εßναι. ΑλλÜ το ßδιο μÞπως δεν συμβαßνει και με την Üλλη μουσικÞ, αυτÞν που ονομÜζουμε σοβαρÞ; Μπορεß κανεßς να φανταστεß ποτÝς, πως μια βραδιÜ κεφιοý του, εßναι δυνατüν να την καλýψει με την ΣονÜτα 110 του Mπετüβεν; (ΔικαιολογημÝνα τþρα ßσως να σας γεννηθεß απορßα για τη σχÝση που μπορεß να Ýχει το ρεμπÝτικο με τον Μπετüβεν. Παρ´ üλο που και αργüτερα θα επανÝλθω σε παρüμοιους παραλληλισμοýς σας προειδοποιþ πως δεν υπÜρχει απολýτως καμßα σχÝση).
Λοιπüν δεν νομßζω, πως ο σνομπισμüς αυτüς γýρω απü το ρεμπÝτικο τραγοýδι εßναι δυνατü να μας σταθεß εμπüδιο, για να κοιτÜξουμε προσεκτικÜ την αξßα του και ν´αγαπÞσουμε την αλÞθεια και τη δýναμη που περιÝχει. ΑυτÜ τα τραγοýδια εßναι τüσο κοντινÜ σε μας και σε τÝτοιο σημεßο δικÜ μας, που δεν Ýχoμε νομßζω σÞμερα τßποτ´ Üλλο για να ισχυριστοýμε το ßδιο.
Μα πριν μποýμε σ´ Ýνα αναλυτικüτερο κοßταγμα του εßδους αυτþν των τραγουδιþν, ας επιστρÝψουμε για χατßρι μου σε μια κοντινÞ μα περασμÝνη πια εποχÞ και να δοýμε μαζß εξελικτικÜ üλη την ποιητικÞ ατμüσφαιρα, που συνθÝτουν και δημιουργοýν τα ρεμπÝτικα, μÝσα στην αυστηρÞ και δικιÜ τους περιοχÞ.
ΚατοχÞ. ΠÜνω σε μια γυμνÞ και παγωμÝνη Üσφαλτο με μοναδικü φωτισμü την ψυχρÞ üψη ενüς φεγγαριοý, προχωρÜμε μ´ Ýνα φßλο. ¸νας λεπτüς μα διαπεραστικüς Þχος μπουζουκιοý καθρεφτßζεται -λες- μες στην Üσφαλτο και μας ακολουθεß βÞμα προς βÞμα. Ο φßλος μου προσπαθεß να μου εξηγÞσει τη διÜθεση φυγÞς και την Ýντονη εμμονÞ σ´αυτÞ τη διÜθεση που κρατοýν οι τÝσσερις νüτες του περιφερüμενου τüτες τραγουδιοý «Θα πÜω εκεß στην αραπιÜ». ΜÜταια προσπαθοýσε να μου μεταδþσει τη συγκßνησÞ του και να μου δεßξει μαζß αυτü το αντßκρισμα που υπÞρχε αυτÞς της «διÜθεσης φυγÞς» - καθþς την ονüμαζε στην üλη δημιουργημÝνη ατμüσφαιρα της πολιτεßας των Αθηνþν. Του λüγου μου -κÜπως δικαιολογημÝνα βλÝπετε με τη μικρÞ μου τüτες ηλικßα- του Ýφερνα üλες μου τις αντιρρÞσεις, κουβαλþντας γνωστÜ επιχειρÞματα που ιδιαßτερα σÞμερα χρησιμοποιοýνται πÜρα πολý απü Αθηναßους της þριμης ηλικßας. ΔηλαδÞ περß αγοραßου, φτηνοý και χυδαßου εßδους καθþς κι Üλλα παρüμοια. Αυτüς üμως επÝμενε τονßζοντας την κÜθε λÝξη του σýμφωνα με το ρυθμü «Θα πÜω εκεß στην αραπιÜ», θÝλοντας ßσως να μου δþσει και μια ρυθμικÞ επαλÞθευση των üσων Ýλεγε πÜνω στο τραγοýδι.
Αργüτερα ο ßδιος φßλος, στον ßδιο δρüμο, μου μιλοýσε για κÜτι καινοýργιο. Μα τþρα Þταν καλοκαßρι και η Üσφαλτος μýριζε. Το ßδιο σκοτÜδι, μα η κÜψα Ýλιωνε τις φωνÝς και τις Ýφτιαχνε μüνιμους ßσκιους στα σπßτια. ΥπÞρχε γýρω μας κÜτι ρευστü. Μια καινοýργια ρεμπÝτικη κραυγÞ -καινοýργια για μÝνα βÝβαια- κυλοýσε μ’ Ýνταση ανÜμεσα στα στενÜ και βρþμικα πεζοδρüμια του ΠειραιÜ και της ΑθÞνας. Ακοýγαμε την πρþτη στροφÞ που Ýλεγε «ΚουρÜστηκα για να σ´ αποκτÞσω αρχüντισσÜ μου μÜγισσα τρανÞ». Κι ο φßλος μου εξηγοýσε θßγοντας üλο τον ανικανοποßητο ερωτισμü που Ýπνιγε την ατμüσφαιρα. Ακüμα, προσπαθοýσε να μου εξηγÞσει το τραγικü στοιχεßο του τραγουδιοý που ερχüταν αντιμÝτωπο σε μια εποχÞ που μüνο συνθÞματα κυκλοφοροýσαν τρÝχοντας. Αργüτερα πολý, θÜ ´βλεπα πüσην αλÞθεια εßχαν τα λüγια του, γιατß τüτες ακüμη Ýπαιζα με τις πραγματικÝς αξßες ανυποψßαστος.
Περνοýν μερικÜ χρüνια, ποý η πυκνüτητα της Ýντασης που περιεßχαν τα Ýκαμε απÝραντα. ΠολλÜ συνÝβησαν και συμβαßνουν στο μεταξý. ¸ρχεται η απελευθÝρωση και τινÜζομε απü πÜνω μας τους Γερμανοýς με την κατοχÞ τους. ΠαρÜλληλα η γενιÜ μου μεγαλþνει κατÜ πολλÜ χρüνια, Ýχοντας ξωπßσω της μια πολý ισχυρÞ δοκιμασßα. Και το ρεμπÝτικο, αφοý παßζει με πολý και πηγαßο χιοýμορ, σε ορισμÝνα διαλεßμματα, γýρω απü δραματικÝς περιπτþσεις μπαßνει με μεγαλýτερο Üγχος μες στα βασικÜ και μεγÜλα του θÝματα: του Ýρωτα και της φυγÞς.
¸νας ανικανοποßητος Ýρωτας που ξεκινÜει απü την πιο κυνικÞ στÜση και φτÜνει με μια πρωτüγονη Ýνταση μÝχρι τα πλατειÜ χριστιανικÜ üρια της αγÜπης και μια φυγÞ που επιβÜλλεται νοσηρÜ -θÜ ´λεγα- απü αδυναμßα, μια που οι συνθÞκες παραμÝνουν το ßδιο σκληρÝς σα μÝταλλο στον Üνθρωπο που κινÜει για ν´ αγαπÞσει μ’ üλη του τη δýναμη κι üσο μπορεß περισσüτερο.
ΑυτÞ παραμÝνει βασικÜ η θεματολογßα του ρεμπÝτικου μÝχρι τα σÞμερα. Κι üσο αφελεßς κι αν μας φαßνονται οι καταστÜσεις αυτÝς καθ´ εαυτÝς, δεν μποροýμε να αρνηθοýμε στους εαυτοýς μας τουλÜχιστον, πως ο νοσηρüς ερωτισμüς που σκορπßζεται απ´ τους Þχους ενüς μακρüσυρτου ζεúμπÝκικου, δεν κυκλοφορεß κι ανÜμεσÜ μας Ýστω και με διÜφορα πολýπλοκα σχÞματα, Ýστω ακüμα κι αν ξεκινÜει απü χßλιες διÜφορες αιτßες.
Κι ερχüμαστε σε μια απü τις πιο βασικÝς κατηγορßες που προβÜλλουν «οι υγιεßς ηθικολüγοι» για το ρεμπÝτικο. «Εßναι αρρωστημÝνο» λεν μ’ αυστηρüτητα, «ενþ το δημοτικü τραγοýδι, γεμÜτο υγεßα και λεβεντιÜ» και κινοýν το κεφÜλι με σημασßα, ενþ εßμαι βÝβαιος πως το δημοτικü μας τραγοýδι τους εßναι το ßδιο οχληρü üπως και το ρεμπÝτικο, με τη διαφορÜ πως δεν τολμοýν να ομολογÞσουν üτι δεν τους αρÝσει. Εßναι σαν να βγουν και να πουν üτι δεν τους αρÝσει ο Σαßξπηρ -για παρÜδειγμα- Þ κÜτι παρüμοιο. ΑνÝχονται το δημοτικü üχι üμως και το ρεμπÝτικο. Το τελευταßο εßναι κÜτι που κυκλοφορεß ανÜμεσÜ τους και μποροýν να το πετÜξουν -Ýτσι φαντÜζονται- επειδÞ δεν Ýχει κρεμαστεß ακüμη με χρυσÝς κορνßζες. ºσως ξεχνÜν üτι τα χρüνια μας δεν Ýχουν τßποτε κοινü με τα χρüνια της κλεφτουριÜς, Üσχετα αν οι ηρωικÝς πρÜξεις του στρατοý μας τοποθετοýνται δßκαια απü την ιστορßα πλÜι στους ΚαραúσκÜκηδες και τους Κολοκοτρωναßους. Οι κýριοι αυτοß αγνοοýν την εποχÞ μας καθþς και το üτι Ýνα λαúκü τραγοýδι καθρεφτßζει με μοναδικÞ Ýνταση üχι μüνο μια τÜξη Þ μια κατηγορßα ανθρþπων μα τις επιδρÜσεις μιας ολÜκερης εποχÞς σε μια φυλÞ, σ´ Ýνα Ýθνος μαζß με τις διαμορφωμÝνες τοπικÝς συνθÞκες.
Η εποχÞ μας δεν εßναι οýτε ηρωικÞ οýτε επικÞ και το τελεßωμα του Δεýτερου παγκοσμßου πολÝμου Üφησε σχεδüν üλα τα προβλÞματα Üλυτα και μετÝωρα. Τα μετÝωρα αυτÜ προβλÞματα δημιουργοýν περιφερüμενα ερωτηματικÜ που δεν περιορßζονται φυσικÜ μüνο στον τομÝα της πολιτικÞς και της κοινωνιολογßας μα εξαπλþνονται με την ßδια δýναμη και στη φιλοσοφßα και την τÝχνη, ακüμη και στην πιο καθημερινÞ στιγμÞ τ´ ανθρþπου. Ο τüπος μας επιπλÝον εξακολουθεß, σχεδüν δßχως διακοπÞ, Ýνα πüλεμο με επιμονÞ και με πßστη για την τελικÞ νßκη, μα πÜντα και ιδιαßτερα σÞμερα, κοπιαστικü και οδυνηρü. Σκεφθεßτε τþρα κÜτω απ´ αυτÝς τις αδυσþπητες συνθÞκες την παρθενικÞ ψυχικüτητα του λαοý μας - παρθενικÞ, γιατß τα εκατü χρüνια μüνον ελεýθερης ζωÞς δεν Þσαν ικανÜ οýτε να την ωριμÜσουν οýτε και ν´ αφÞσουν περιθþριο για να ριζωθοýν τα τελευταßα ευρωπαúκÜ ρεýματα.
Φανταστεßτε λοιπüν αυτÞ τη στοιβαγμÝνη ζωτικüτητα και ωραιüτητα συνÜμα ενüς λαοý σαν του δικοý μας, να ζητÜ διÝξοδο, Ýκφραση, επαφÞ με τον Ýξω κüσμο και να αντιμετωπßζει üλα αυτÜ που αναφÝραμε πιο πÜνω σαν κýρια γνωρßσματα της εποχÞς, κι ακüμη τις ιδιαßτερα σκληρÝς συνθÞκες του τüπου μας. Η ζωτικüτητα καßγεται, η ψυχικüτητα αρρωσταßνει, η ωραιüτητα παραμÝνει. Αυτü εßναι το ρεμπÝτικο. Κι απü ´δω πηγÜζει η θεματολογßα του.
EπαναλαμβÜνω - Ýνας ανικανοποßητος μα Ýντονος ερωτισμüς που ακριβþς η Ýνταση του αυτÞ του προσδßδει Ýναν πανανθρþπινο χαρακτÞρα και μια επιτακτικÞ διÜθεση φυγÞς απü την πραγματικüτητα με οιονδÞποτε τεχνικüν μÝσον, üπως εßναι το χασßσι και τ´ Üλλα ναρκωτικÜ, που η χρησιμοποßησÞ του δεßχνει την παθητικüτητα της τÜξης που το μεταχειρßζεται.
Καταλαβαßνετε βÝβαια τþρα πως το αρρωστημÝνο στοιχεßο του σημερινοý μας λαúκοý τραγουδιοý, δεν Ýχει σαν αιτßα Ýνα υπερβολικü ωρßμασμα ζωÞς - καθþς η μεσοπολεμικÞ ντεκαντÝντσα με κÝντρο τη Γαλλßα -και γι ´αυτü δεν αποτελεß κÜτι το σÜπιο, μα προÝρχεται καθαρÜ απü μια στοιβαγμÝνη ζωικÞ δýναμη που ασφυκτιÜ δßχως διÝξοδο, δßχως επαφÞ, απü μιαν υπερβολικÞ υγεßα- θÜ λεγε κανεßς. ΠÜντως το αποτÝλεσμα και στις δýο περιπτþσεις εßναι μια παρακμÞ. ΣημαντικÞ üμως η διαφορÜ ανÜμεσÜ τους. Η μια κινÜ απ’ τη ζωÞ, η Üλλη απü το θÜνατο.
Το να θÝλει λοιπüν κανεßς ν´ αγνοÞσει την πραγματικüτητα και μÜλιστα του τüπου του, μüνον κακü του κεφαλιοý του μπορεß να κÜμει. Τα χρüνια μας εßναι δýσκολα και το λαúκü μας τραγοýδι, που δεν φτιÜχνεται απü ανθρþπους της φοýγκας και του κοντραποýντο þστε να νοιÜζεται για εξυγιÜνσεις και για πρüχειρα φτιασιδþματα υγεßας τραγουδÜει την αλÞθεια και μüνον την αλÞθεια.
Τþρα πολλοß μποροýν να πουν αυτÜ περßπου: «ΚαλÜ. ¼σα εßπες εßναι σωστÜ και τα παραδεχüμαστε. Μα τι μας πεßθει üτι το ρεμπÝτικο εßναι η σημερινÞ μας λαúκÞ Ýκφραση καθþς λες και που σαν τÝτοια βÝβαια πρÝπει να συνδÝεται με την παρÜδοση του δημοτικοý τραγουδιοý και του βυζαντινοý μÝλους, κι üχι Ýνα τραγοýδι μιας ορισμÝνης κατηγορßας ανθρþπων που εκφρÜζει την προσωπικÞν της κατÜσταση;»
Το ερþτημα τοýτο ασφαλþς σε πολλοýς θα γεννηθεß, αν και προηγουμÝνως μßλησα üσο μποροýσα σαφÝστερα, για την Üμεση σχÝση του ρεμπÝτικου με το πλατý μÜλιστα σÞμερα, και του τüπου και τhς εποχÞς μας. Aυτüματα επßσης καταρρÝει και το επιχεßρημα, üτι αποτελεß Ýκφραση προσωπικþν καταστÜσεων. ΜÝνει λοιπüν να εξετÜσουμε το ελληνικüν του εßδος. Αν και κατÜ πüσον συνδÝεται με τη λαúκÞ μας παρÜδοση και ποια εßναι τα στοιχεßα που αντλεß απ´ αυτÞν.
Για να προχωρÞσουμε και να μπορÝσουμε να δοýμε μαζß ü,τι συνδετικü στοιχεßο υπÜρχει, θα το εξετÜσουμε απü δυο ξεχωριστÝς πλευρÝς, πρþτα απü τη μορφικÞ του πλευρÜ κι ýστερα απ´ το ýφος του.
Το ρεμπÝτικο κατορθþνει με μια θαυμαστÞ ενüτητα, να συνδυÜζει το λüγο, τη μουσικÞ και την κßνηση. Απ´ τη σýνθεση μÝχρι την εκτÝλεση, μ’ Ýνστικτο δημιoυργοýνται οι προûποθÝσεις για τnν τριπλÞ αυτÞ εκφραστικÞ συνýπαρξη, που ορισμÝνες φορÝς σαν φτÜνει τα üρια της τελειüτητας θυμßζει μορφολογικÜ την αρχαßα τραγωδßα. Ο συνθÝτης της μουσικÞς εßναι συγχρüνως και ο ποιητÞς καθþς και ο εκτελεστÞς. ΒασικÜ του üργανα εßναι τα μπουζοýκια -μεγÜλο μαντολßνο τουρκικÞς μÜλλον προελεýσεως- κι ο μπαγλαμÜς -παραλλαγÞ της κρητικÞς λýρας και της συγγενικÞς νησιþτικης, πιο μικροσκοπικÞς απ´ αυτÞν και κρουστÝς με πÝννα. Η σýνθεση του τραγουδιοý βασßζεται βÝβαια πÜνω στη χορευτικÞ κßνηση, με τρεις χαρακτηριστικοýς ρυθμοýς, τον ζεúμπÝκικο, τον χασÜπικο και τον σÝρβικο (ο τελευταßος Ýχει ολιγüτερη χρÞση).
Ο ζεúμπÝκικος σε ρυθμü 9/8 εßναι ο βασικüτερος ρυθμüς της ρεμπÝτικης μουσικÞς. ΠροÞλθε ασφαλþς απ´ τα χορευτικÜ 9/8 των ΚυκλÜδων και του Πüντου, ποý εδþ üμως Ýχει χÜσει ολüτελα τη ρυθμικÞ του αγωγÞ κι Ýχει γßνει αργüς, βαρýς, μακρüσυρτüς και περιεκτικüτερος. Χορεýεται απü Ýναν μüνο χορευτÞ και επιδÝχεται αφÜνταστη ποικιλßα αυτοσχεδιασμοý με μüνο δεδομÝνο την αßσθηση του ρυθμοý. Ο καλüς χορευτÞς στο ζεúμπÝκικο θα ´ναι εκεßνος που θα διαθÝτει τη μεγαλýτερη φαντασßα και την κατÜλληλη πλαστικüτητα þστε να μην αφÞσει οýτε μια νüτα μπουζουκιοý που να μην τη δþσει με μια αντßστοιχη κßνηση του σþματüς του. Σα χορüς εßναι ο δυσκoλüτερoς και ο δραματικüτερος σε περιεχüμενο.
Ο χασÜπικος βασßζεται πÜνω στο ρυθμü 4/4 κι ο τρüπος που χορεýεται -δυο χορευτÝς συνÞθως, αλλÜ και τρεις και τÝσσερις πολλÝς φορÝς- Ýρχεται σα μια προÝκταση του δημοτικοý χορευτικοý τρüπου, με μιÜ κÜποια ευρωπαúκÞ επßδραση. Δεν ξÝρω γιατß, μα πολλÝς φορÝς μου θυμßζει -πολý μακριÜ üμως- τη γαλλικÞ java.
Ο σÝρβικος που κι η ονομασßα του δεßχνει την προÝλευσÞ του, εßναι Ýνας γρÞγορος ρυθμüς και παρουσιÜζει ελÜχιστο ενδιαφÝρoν κι αυτü απ’ τη μεριÜ της δεξιοτεχνßας και μüνο των εκτελεστþν και του χορευτÞ. Χρησιμοποιεßται πÜρα πολý λßγο· παραμÝνει μ’ Ýνα ματαιüδοξο περιεχüμενo να φαντÜξει, μια που ικανοποιεß μüνoν το επιδεικτικü μÝρoς των ποδιþν κÜποιου χορευτÞ.
Ο ζεúμπÝκικος εßναι ο πιο καθαρüς, συγχρüνως ελληνικüς ρυθμüς. Ο δε χασÜπικος Ýχει αφομοιþσει μιÜ καθαρÞ ελληνικÞ ιδιομορφßα. ΠÜνω σ´ αυτοýς τους ρυθμοýς χτßζεται το ρεμπÝτικο τραγοýδι, του οποßου παρατηρþντας τη μελωδικÞ γραμμÞ, διακρßνομε καθαρÜ απÜνω την επßδραση Þ καλýτερα την προÝκταση του βυζαντινοý μÝλους. ¼χι μüνο εξετÜζοντας τις κλßμακες που απü το Ýνστιχτο των λαúκþν μουσικþν διατηροýνται αναλλοßωτες, μ’ ακüμη, παρατηρþντας τις πτþσεις, τα διαστÞματα και τον τρüπο εκτÝλεσης. ¼λα φανερþνουν την πηγÞ, ποý δεν εßναι Üλλη απ´ την αυστηρÞ κι απÝριττη εκκλησιαστικÞ υμνωδßα. ¼χι πως το δημοτικü τραγοýδι δεν Ýχει κι αυτü στοιχεßα διοχετευμÝνα στο ρεμπÝτικο. Μα πολý λιγüτερα. H παρουσßα του εßναι Ýντονη, ιδιαßτερα στο ελαφρüτερο εßδος που περισσüτερο το χαρακτηρßζει μιÜ χÜρη και μιÜ νnσιþτικη ελαφρÜδα. ΠαρÜδειγμα φÝρνω, αν θυμÜστε, κÜπως παλιüτερα το «ΠÜρτη βÜρκα στο λιμÜνι - κÜτω στο ΠασαλιμÜνι» καθþς και το γνωστüτατο «ΑνδρÝα ZÝππo». Και τα δυü Ýχουν πολý Ýντονα πÜνω τους τη σφραγßδα του δημοτικοý μας τραγουδιοý. Μα για να εξηγÞσουμε τη βασικÞ αυτÞ προÝκταση του βυζαντινoý μÝλους στο ρεμπÝτικο, αρκεß να δοýμε πüσο κοινÞ ατμüσφαιρα δημιουργοýσε η παρακμÞ του Βυζαντßου με τη δικιÜ μας σÞμερα.
Ατμüσφαιρα το ßδιο καταπιεστικÞ, το ßδιο ασαφÞς, Üσχετα αν στα χρüνια εκεßνα προερχüταν απü Ýνα λαθεμÝνο ξüδεμα θρησκευτικοý συναισθÞματος. ¸τσι τα εκφραστικÜ στοιχεßα του Ýτoιμüρoπoυ Βυζαντßου με την Üμεση παθητικüτητÜ τους βρßσκουν οικεßα ατμüσφαιρα μες στο ρεμπÝτικο -το σýγχρονο λαúκü μÝλος- για ν’ αναπτυχθοýν και να συνθÝσουν τη σημερινÞ εκφραστικÞ μορφÞ μιας το ßδιο Ýντονης παθnτικüτητας.
Το δημοτικü τραγοýδι και τα υγιÞ του εκφραστικÜ στοιχεßα Ýχουν τη θÝση μüνον μιας πιο Üμεσης κληρονομιÜς. Για τα 80% της ρεμπÝτικης μουσικÞς, τßποτες παραπÜνω.
ΕξετÜζοντας τþρα το ýφος του τραγουδιοý βρßσκομε ευθýς εξ´ αρχÞς το βασικü εκεßνο χαρακτÞρα του συγκρατημÝνoυ, που μüνο επειδÞ εßναι γνÞσια ελληνικü, μπορεß και το κρατεß με τüση συνÝπεια. Και στη μελωδßα και στα λüγια και στο χορü, δεν υπÜρχει κανÝνα ξÝσπασμα, καμιÜ σπασμωδικüτητα, καμιÜ νευρικüτητα. Δεν υπÜρχει πÜθος. ΥπÜρχει Þ ζωÞ με την πιο πλατειÜ Ýννοια. ¼λα δßνονται λιτÜ, απÝριττα με μιÜ εσωτερικÞ δýναμη που πολλÝς φορÝς συγκλονßζει. ΜÞπως αυτü δεν εßναι το κýριο και μεγÜλο στοιχεßο που χαρακτηρßζει την ελληνικÞ φυλÞ; Και ακüμα ολÜκερο το λαμπρü μεγαλεßο της αρχαßας τραγωδßας και üλων των αρχαßων μνημεßων, δεν βασßζεται πÜνω στην καθαρüτητα, στη λιτÞ γραμμÞ και προπαντüς στο απÝραντο αυτü sostenuto που, προûποθÝτει δýναμη, συνεßδηση και πραγματικü περιεχüμενo; ΠοιÜ απü τις καλÝς τÝχνες στον τüπο μας σÞμερα μπορεß να περηφανευτεß üτι κρÜτησε τη βασικÞ αυτÞ ελληνικüτητα -τη μοναδικÞ Üξια κληρoνoμιÜ που Ýχουμε πραγματικÜ στα χÝρια μας- για τη σýνθεσÞ της. ΠοιÜ μουσικÞ μας μπορεß να ισχυριστεß σÞμερα üτι βρßσκεται πÝρα απ´ το βυζαντινü μÝλος, πÝρα απ´ το δnμοτικü τραγοýδι και στη χειρüτερη περßπτωσn πÝρ’ απ´τις σπασμÝνες αρχαßες κολþνες του Παρθενþνος και του Ερεχθεßου, üτι βρßσκεται εκεß που üλα αυτÜ βρεθÞκανε στην εποχÞ τους;
Το ρεμπÝτικο τραγοýδι εßναι γνÞσια ελληνικü, μοναδικÜ ελληνικü.
EπιτρÝψατÝ μου τþρα να σÜς παρουσιÜσω δυü απü τους πιο γνÞσιους και πιο δημοφιλεßς εκπροσþπους της σýγχρονης Ýλλnνικης λαúκÞς μουσικÞς· τον ΜÜρκο BαμβακÜρη και τη Σωτηρßα ΜπÝλλου με το συγκρüτημÜ της. (Εßσοδος)
Οι λαμπροß αυτοß μουσικοß στο εßδος τους προσεφÝρθηκαν ευγενþς να παßξουν απüψε πÝντε χαρακτηριστικÜ ρεμπÝτικα τραγοýδια για να μπορÝσουμε Ýτσι να πÜρουμε μια συγκεκριμÝνη ιδÝα üλων αυτþν που εßπαμε πιο πÜνω. Θ’ αρχßσουν μ’ Ýνα τραγοýδι που Ýχει συνθÝσει ο ΜÜρκος BαμβακÜρης πÜνω στο ρυθμü του χασÜπικου και με τον τßτλο «ΦραγκοσυριανÞ κυρÜ μου» (τραγοýδι).
Το δεýτερο τραγοýδι που θα ακοýσετε εßναι πÜλι σýνθεση του ΜÜρκου ΒαμβακÜρn σε ρυθμü ζεúμπÝκικου «Εγþ εßμαι το θýμα σου» (τραγοýδι).
Το τρßτο εßναι σýνθεση της Σωτηρßας ΜπÝλλου (ζεúμπÝκικo) «ΣταμÜτησε μανοýλα μου να δÝρνεσαι για μÝνα». Απü τα πιο χαρακτηριστικÜ στο εßδος του. (τραγοýδι)
Το τÝταρτο, σýνθεση TσιτσÜνη, σε ρυθμü χασÜπικου «ΠÜμε τσÜρκα στο ΜπαξÝ τσιφλßκι».
Με την ευκαιρßα τþρα που θ´ ακοýσουμε το γνωστüτατο «¢νοιξε - Üνοιξε» του ΠαπαúωÜννου θα ´θελα να ´λεγα λßγα λüγια για τη σημασßα του και το σταθμü που φÝρνει στη ρεμπÝτικη φιλολογßα του τραγουδιοý, ζητþντας βÝβαια πρþτα συγγνþμη απ´ τους αγαπητοýς μουσικοýς για τη μικρÞ αυτÞ παρεμβολÞ.
Λßγο πριν απ´ τον πüλεμο του ’40 ο TσιτσÜνης τραγοýδησε για πρþτη φορÜ το «Αρχüντισσα μου μÜγισσα τρανÞ- κουρÜστηκα για να σε αποκτÞσω». ¹ταν Ýνας μεγαλοφυÞς σχεδιασμüς -μπορþ να πω- πÜνω στο ερωτικü θÝμα, που η δýναμÞ του και η αλÞθεια του μας φÝρνει κοντÜ στον «Ερωτüκριτο» του ΚορνÜρου και μετÜ απü εκατοντÜδες χρüνια κοντÜ στο «ΜατωμÝvο ΓÜμο» του Λüρκα. Η μελωδικÞ του γραμμÞ αφÜνταστη σε περιεκτικüτητα και σε λιτüτητα πλησιÜζει τον Μπαχ. Αυτü το τραγοýδι ορθþθηκε για να αντιμετωπßσει μια τυραννισμÝνη και δýσκολη εποχÞ και στÜθηκε η πρþτη δυνατÞ φωνÞ μιας γενιÜς.
Πριν δυü χρüνια ο ßδιος ο ΤσιτσÜνης τραγοýδησε για πρþτη φορÜ πÜλι αυτοýς τους στßχους «Νýχτωσε χωρßς φεγγÜρι - το σκοτÜδι εßναι βαθý - κι üμως Ýνα παλικÜρι δεν μπορεß να κοιμηθεß», ο ερωτισμüς προχωρÜει και θßγει ακÝραια το ανικανοποßητο, δßδοντας μια τüσο λεπτÞ μα τüσο Ýντονη αßσθηση μιας βαριÜς ατμüσφαιρας, λες και προμηνοýσε Ýνα Üγχος, μια καταιγßδα. ΦÝτος -ο ΠαπαúωÜννου αυτÞ τη φορÜ- μας δßνει ολÜκερο αυτü το Üγχος με μια δυνατÞ κραυγÞ πια- η μοναδικÞ μες στα ρεμπÝτικα, και γι´ αυτü τüσο αληθινÞ με το «¢νοιξε – Üνοιξε». Δεν ξÝρω, αλλÜ σ´ αυτÜ τα τρßα τραγοýδια υπÜρχει Ýνας συνδετικüς κρßκος που δßνει ξεκÜθαρα και μοναδικÜ το τραγικü στην ερωτικÞ μας περιοχÞ. «¢νοιξε» (τραγοýδι).
Θα μποροýσα ακüμα να μιλÞσω για τις ταβÝρνες και το κÝντρον διασκεδÜσεως «ο ΜÜριος» καθþς και για τον «ΠαναγÜκη» κοντÜ στον Αú-ΠαντελεÞμονα üπου κÜθε βρÜδυ ο BαμβακÜρης και η ΜπÝλλου λειτουργοýν πÜνω στην τÝχνη τους. Θα μποροýσα να μιλÞσω και για βροχερÝς νýχτες üπου με λÜμπες του πετρüλαδου φωτßζονταν οι σκιÝς ενüς πλÞθους που üλοι μαζß τραγουδοýσαν Þρεμα, λες και πιστεýανε στην αιωνιüτητα. Ακüμη θα μιλoýσα για το χορü του κομπολογιοý üπου Ýνα παλικÜρι μ´ Ýνα γαρýφαλo στο στüμα γßνεται Ýνα μικρü κουβÜρι γýρω απ´ το κεχριμπαρÝνιο λαμπρü κομπολüι - θα μποροýσα να ´λεγα τüσα πολλÜ που να μην Ýφταναν þρες ολÜκερες να μιλÜω λες κι εßμαι μoναχüς μου.
Μα üλα αυτÜ εßναι μια γοητεßα.
Ακοýσατε με τι ψυχρüτητα και αυστηρüτητα ειπþθηκαν αυτÜ τα πÝντε τραγοýδια. Ο ρυθμüς δεν ξÝφυγε οýτε πιθαμÞ για να τονßσει κÜτι πιο Ýντονα, οι φωνÝς ßσιες, μονοκüμματες λες και τα λüγια δεν εßχαν συγκßνηση. ¸τσι εßναι. Τßποτες που να σε προκαλÝσει να τα προσÝξεις, να τα ξεχωρßσεις. ΠρÝπει να ξελαφρþσεις μÝσα σου για να δεχτεßς τη δýναμÞ τους. Αλλιþς τα χÜνεις γιατß αυτÜ δεν σε περιμÝνουν.
¸τσι κι εμεßς.
ΚÜποτες θα κοπÜσει η φασαρßα γýρω τους κι αυτÜ θα συνεχßσουν ανενüχλητα το δρüμο τους. Ποιος ξÝρει τι καινοýργια ζωÞ μας επιφυλÜσσουν τα «νωχελικÜ 9/8» για το μÝλλον. ¼μως εμεßς θα ’χουμε πια για καλÜ νοιþσει στο μεταξý τη δýναμÞ τους. Και θα τα βλÝπουμε πολý φυσικÜ και σωστÜ να υψþνoυν τη φωνÞ τους στον Üμεσο περßγυρü μας και να ζουν πüτε για να μας ερμηνεýουν και πüτε για να μας συνειδητοποιοýν το βαθýτερο εαυτü μας.
ΜÜνος ΧατζιδÜκις
(Το κεßμενο της διÜλεξης βρÝθηκε απü τον ΘÜνο Φωσκαρßνη στο αρχεßο του Φοßβου ΑνωγειανÜκη και της ¸λλης Νικολαßδου)