Καλλωπισμοί

Στην Ευρωπαϊκή μουσική καλλωπισμοί είναι ορισμένες μικροσκοπικές νότες που μπαίνουν πριν ή μετά από τις κύριες νότες ενός κομματιού, με σκοπό να στολίσουν το κομμάτι. Συχνά βέβαια οι καλλωπισμοί δεν αποτυπώνονται με τις μικροσκοπικές νότες, στις οποίες αντιστοιχούν, αλλά συμβολίζονται με ορισμένα σημεία.
Οι καλλωπισμοί δεν υπολογίζονται στην αξία του μέτρου (γι΄ αυτό και στη βυζαντινή ειδικότερα μουσική ονομάζονται αλλιώς και άχρονες υποστάσεις) . Παίρνουν αξία από την κύρια νότα στην οποία ανήκουν.
Καλλωπισμοί στην ευρωπαϊκή μουσική είναι :
η επέρειση (ή appoggiatura),
το γκρουπέττο (groupetto),
η τρίλλια (trillie),
το διάνθσισμα (fioritura),
το μορντάν (mordant) και
το γκλισσάντο ( glissando).
(Για την έννοια καθενός βλ. στους αντίστοιχους όρους στην εγκυκλοπαίδεια μουσικών όρων του ΜΗ).

Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι καλλωπισμοί υπάρχουν και χρησιμοποιούνται και στη βυζαντινή μουσική και μάλιστα εκεί κατά κύριο λόγο, καθώς η βυζαντινή μουσική απευθύνεται και ζωντανεύει μόνο μέσω της ανθρώπινης φωνής και όχι των μουσικών οργάνων και επομένως έχει περισσότερες ευκαιρίες να αξιοποιήσει, εφευρίσκοντας καλλωπιστικά στοιχεία, την ευελιξία της ανθρώπινης φωνής. Ακριβώς αυτή η ιδιαιτερότητά της έχει ως αποτέλεσμα να μην υπάρχει απόλυτη αντιστοιχία μεταξύ των καλλωπιστικών στοιχείων της βυζαντινής με την ευρωπαϊκή μουσική, αντιθέτως μάλιστα να υπάρχουν περισσότερα στοιχεία, τα οποία ερμηνεύονται κατά έναν ιδιαίτερο τρόπο, που δεν αντιστοιχεί σε αυτόν της ευρωπαϊκής μουσικής (προφανώς και λόγω της αδυναμίας των μουσικών οργάνων συχνά να αποδώσουν τα ποικίλματα της ανθρώπινης φωνής). Οι καλλωπιστικοί χαρακτήρες της βυζαντινής μουσικής κατατάσσονται στην ευρύτερη ενότητα των χαρακτήρων της Β.Μ. που ονομάζονται χαρακτήρες ποιότητας ή έκφρασης ή άχρονες υποστάσεις (Χαρακτήρες είναι τριών ειδών στη Β.Μ. : ποσότητας, ποιότητας και χρόνου, βλ σχετικά στη λέξη «χαρακτήρες» στην εγκυκλοπαίδεια μουσικών όρων του ΜΗ). Πρόκειται ειδικότερα για τους:
Ομαλόν,
Αντικένωμα,
, Έτερον ή σύνδεσμος και
Ενδόφωνο
Από την παραπάνω κατάταξη, έχουμε αφαιρέσει τους χαρακτήρες ποιότητας : «βαρεία» και «ψηφιστόν», κρίνοντας ότι αυτοί ανήκουν περισσότερο στους χαρακτήρες που επενεργούν στον τονισμό (γι αυτό εξάλλου ονομάζονται και τονικοί χαρακτήρες) και ως εκ τούτου εντάσσονται συστηματικά στην ενότητα του «τονισμού» περισσότερο και όχι του «καλλωπισμού», όπως τον ορίσαμε ως άνω.
Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι στη Β.Μ. το πεδίο έκφρασης και στολισμού του μουσικού κομματιού, όπως το ορίσαμε παραπάνω, επ’ ευκαιρία του προσδιορισμού του όρου «καλλωπισμός» στην ευρωπαϊκή μουσική, δεν είναι αυστηρά περικλεισμένο στο χώρο των καλλωπιστικών χαρακτήρων ποιότητας. Στολισμός του κομματιού μπορεί αν προέλθει και από τους κανόνες που ισχύουν για την εκτέλεση χαρακτήρων ποσότητας και συγκεκριμένα για την εκτέλεση της «πεταστής». Για να καταλάβουμε την αντιστοιχία της εκτέλεσης της πεταστής με σημείο καλλωπισμού της ευρωπαϊκής (ειδικά ως προς την πεταστή υπάρχει δυνατότητα αντιστοιχίας με την ευρωπαϊκή) αρκεί να φανταστούμε ότι η πεταστή εκτελείται όπως η σύντομη επέρειση της ευρωπαϊκής μουσικής.

Τέλος, αξίζει επίσης να σημειώσουμε ότι οι καλλωπισμοί, τόσο στην ευρωπαϊκή όσο και στην βυζαντινή μουσική προήλθαν από τη λεγόμενη νευματική γραφή ή τις «χειρονομίες», όπως λέμε στη Β.Μ. Επρόκειτο δηλαδή για σημεία στολισμού του κομματιού τα οποία συμβόλιζαν με τα χέρια, με νοήματα, π.χ. ο μαέστρος ή οι ψάλτες.
Ειδικά στην εκκλησιαστική βυζαντινή μουσική τα νοήματα αυτά (οι χειρονομίες) παλαιότερα υπήρξαν περισσότερα απ’ όσα έως σήμερα έχουν καταγραφεί και εκτελούνται ως χαρακτήρες ποιότητας. Δηλαδή, πέραν από όσους χαρακτήρες καλλωπιστικούς αναφέραμε και πέραν επίσης από τους δύο τονικούς χαρακτήρες ποιότητας (βαρεία και ψηφιστόν), που και αυτοί συμβολίζονταν με χειρονομίες καταρχήν, υπήρχαν και τα εξής άλλα σημεία:
Το ισάκι,
Το τζάκισμα,
Η διπλή βαρεία ή πίεσμα,
Το Λύγισμα,
Το τρομικόν
το στρεπτόν και
η παρακλητική
Σήμερα γίνονται προσπάθειες τόσο από ψάλτες μεμονωμένα ή από βυζαντινές χορωδίες (βλ. χορωδία «Καλοφωνάρηδες» υπό διεύθυνση Γ. Ρεμούνδου) όσο και από συλλόγους που υποστηρίζουν τη βυζαντινή μουσική, τα καλλωπιστικά αυτά στοιχεία να καταγραφούν και να ενσωματωθούν σε ευρύτερη έκταση μέσα στα είδη υπάρχοντα βυζαντινά μέλη.





Βιβλιογραφία: Γεωργίου Διαμαντή, «Η κλασική θεωρία της μουσικής», εκδ. Φ. Νάκα 2001,
Διονυσίου Ηλιόπουλου, «Μέθοδος βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής», εκδ.1995,
Ιωάννου Μαργαζιώτη, «Θεωρητικόν βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής», εκδ.1960,
Γεωργίου Ρεμούνδου, «Οξεία, Βαρεία, Πεταστή…» εκδ. Παρουσία1997

8890