Μουσική και ...γραμματική!

Μουσική της γλώσσας εννοούμε τον χρωματισμό της φωνής - την μελωδία - που χαρακτηρίζει την κάθε γλώσσα ή τοπική διάλεκτο και που μας κάνει να την αναγνωρίζουμε όταν την ακούσουμε, ακόμα και αν δεν ξέρουμε να την μιλάμε.

Για παράδειγμα, εύκολα καταλαβαίνει κανείς πότε κάποιος μιλάει Ρωσικά και πότε Ισπανικά, άσχετα με τον αν ξέρει τις γλώσσες, όπως επίσης εύκολα ξεχωρίζουμε από την προφορά του έναν Κύπριο από έναν Επτανήσιο.

Αυτή η μελωδία της γλώσσας, στα αρχαία Ελληνικά, δεν περιγράφεται με μουσικά σύμβολα αλλά με σύμβολα της γραμματικής. Πολλά από τα σύμβολα ή τους κανόνες γραμματικής που διδάσκονταν και διδάσκονται ακόμα στα σχολεία είναι μουσικά και περιγράφουν τον τρόπο που πρέπει να προφέρεται η γλώσσα.

Δυστυχώς αυτό ποτέ δεν το μάθαμε στο σχολείο, ούτε παλαιότερα με το πολυτονικό ούτε και τώρα, αποστηθίζουμε απλώς κανόνες που κανένας δεν μας εξήγησε που χρησιμεύουν ή αν κάποτε χρησίμευαν σε κάτι.

Αυτά τα σύμβολα -όπως ακριβώς και στην μουσική- είναι δύο ειδών: Aυτά που περιγράφουν την εναλλαγή ύψους (πρίμα και μπάσα) μεταξύ συλλαβών και λέξεων και αυτά που ορίζουν τη χρονική διάρκεια της κάθε συλλαβής.

Για το ύψος τα πιο βασικά σύμβολα της γραμματικής είναι οι τόνοι.

Οι τόνοι ήταν τρεις, η οξεία, η βαρεία και η περισπωμένη.

Η βαρεία ήταν σε αχρηστία ακόμα και στο πολυτονικό σύστημα, την αναφέρω όμως γιατί είναι ένα από τα μουσικά σύμβολα της γλώσσας.

Η σημασία των τόνων ήταν η εξής:

α) η οξεία, η οποία -όπως το λέει και το όνομά της- υψώνει τον τόνο της συλλαβής στην οποία μπαίνει. Κατά κανόνα το ανέβασμα αυτό είναι μία πέμπτη καθαρή (μουσικό διάστημα). Είναι το πιο εύκολο και φυσικό διάστημα για την ανθρώπινη φωνή.

β) η βαρεία, η οποία είναι το αντίθετο της οξείας, δηλαδή χαμηλώνει την νότα της συλλαβής μία πέμπτη και τέλος,

γ) η περισπωμένη η οποία μας λέει ότι ο τόνος της συλλαβής στην οποία μπαίνει περισπάται, δηλαδή στην αρχή ανεβαίνει και μετά κατεβαίνει στην ίδια συλλαβή. Γι’ αυτό μπαίνει μόνο σε μεγαλύτερης διάρκειας συλλαβές, δηλαδή τις μακρές, που προλαβαίνει η φωνή να κάνει αυτό το ανεβοκατέβασμα.

Για να αντιληφθεί κάποιος την πραγματική σημασία των τόνων πρέπει να δούμε τη διαφορά τους από την αρχαία στην νέα Ελληνική γλώσσα.

Στην νέα Ελληνική, ακόμα και στο πολυτονικό σύστημα, οι τονισμοί των λέξεων είναι δυναμικοί, δηλαδή την συλλαβή που τονίζεται σε μια λέξη την προφέρουμε πιο έντονα από τις άλλες.

Αντίθετα ο τονισμός της αρχαίας ήταν μελωδικός, δηλαδή στην συλλαβή που τονιζόταν ανέβαινε ή κατέβαινε το ύψος της φωνής ανάλογα με τον τόνο που είχε η συλλαβή και αυτό ήταν που δημιουργούσε την μελωδικότητα της γλώσσας.

Στην αρχαία Ελληνική γραφή δεν υπήρχαν τόνοι και πνεύματα για τον λόγο ότι όλοι ήξεραν πώς να προφέρουν σωστά την γλώσσα.

Αργότερα θέλοντας να διασώσουν την μουσική της Ελληνικής γλώσσας -απ’ αυτό που τελικά της συνέβη- επινοήθηκαν οι τόνοι και τα πνεύματα και διάφοροι κανόνες γραμματικής που στην ουσία περιγράφουν την μουσική της γλώσσας, τον τρόπο που έπρεπε αυτή να «τραγουδιέται».

Η διάρκεια των συλλαβών

Τα φωνήεντα χωρίζονται σε μακρά, βραχέα και δίχρονα.

Οι συλλαβές που έχουν μακρό φωνήεν διαρκούν περισσότερο απ’ αυτές που έχουν βραχύ, όσο για τα δίχρονα, όπως το λέει και το όνομα τους, σε κάποιες περιπτώσεις είναι μακρά και σε κάποιες βραχέα όπως αυτό ορίζεται από τους κανόνες της γραμματικής.

Η διάρκεια λοιπόν μιας συλλαβής εξαρτάται από τον αν αυτή είναι μακρά ή βραχεία. Η σχέση της διάρκειας του μακρού με το βραχύ είναι συνήθως ότι το μακρό έχει τη διπλάσια διάρκεια από το βραχύ.

Αν σε ένα κείμενο είχαμε μια σταθερά επαναλαμβανόμενη συγκρότηση του λόγου από μακρές και βραχείες συλλαβές -για παράδειγμα 3 βραχείες και 1 μακρά- τότε το κείμενο αυτό θα είχε μέτρο, θα ήταν έμμετρος λόγος, δηλαδή ποίηση.

Για όσους ξέρουν έστω και λίγο θεωρία μουσικής θα έχουν ήδη καταλάβει πόσο εύκολο είναι να περιγράψουμε τη διάρκεια των μακρών και των βραχέων με αξίες.

Αν για παράδειγμα η βραχεία συλλαβή θεωρηθεί 1 όγδοο τότε η μακρά συλλαβή θα διαρκεί 1 τέταρτο (δηλαδή 2 όγδοα).

Αν είχαμε λοιπόν ένα έμμετρο κείμενο που θα είχε μέτρο 3 βραχείες συλλαβές και 1 μακρά τότε στην μουσική θα είχαμε μέτρο 5|8 με δομή 3 όγδοα και ένα τέταρτο.

Δεδομένου ότι η διάρκεια των συλλαβών -ειδικά στην μελοποίησή τους- μπορεί να αυξομειωθεί, για παράδειγμα 3 βραχείες συλλαβές να είναι ίσες με μία μακρά, δημιουργείται η δυνατότητα μιας μεγάλης ποικιλίας μέτρων και ρυθμών απ’ αυτούς που βρίθει η Ελληνική μουσική.

Εκτός από του τόνους και άλλα σημεία στίξης αφορούν στο ύψος και στον τρόπο εκφοράς των συλλαβών όπως τα πνεύματα, η υπογεγραμμένη, τα εισαγωγικά, οι παρενθέσεις.

Να πω δύο λόγια για τα εισαγωγικά και τις παρενθέσεις επειδή αυτά χρησιμοποιούνται και στα Νέα Ελληνικά.

Όταν διαβάζοντας ένα κείμενο συναντάμε εισαγωγικά, υψώνουμε τον τόνο της φωνής μας για να διαβάσουμε το τμήμα που περικλείεται από αυτά, ενώ αντίθετα όταν συναντάμε παρενθέσεις χαμηλώνουμε τον τόνο της φωνής μας.

Για παράδειγμα ένα κείμενο με εισαγωγικά:

...Πάνω που είχε φουντώσει η συζήτηση ακούστηκε η φωνή του καφετζή «άντε παιδιά συνεχίζεται αύριο. Πρέπει να κλείσω τώρα».

Και ένα με παρενθέσεις:

...Ήταν ίδιος ο πατέρας του (τον είχε χάσει εδώ και πέντε χρόνια), ακόμα και στο τσουλούφι που πέταγε στην χωρίστρα του...

Η μουσική και η γλώσσα έχουν τόσο στενή σχέση που η ίδια λέξη μπορεί να έχει τρεις και τέσσερις διαφορετικές έννοιες ανάλογα με τον τρόπο που θα την προφέρουμε.

Για παράδειγμα όταν προφέρονται στα νέα Ελληνικά οι λέξεις: τύχη, τείχη και τοίχοι, που είναι ομόηχες, δεν φαίνεται η διαφορά τους, ενώ στην αρχαία καθεμία έχει διαφορετική προφορά κατ’ αντιστοιχία με τον τρόπο γραφής της.

Η αρχαία Ελληνική ήταν μια κατ’ εξοχήν μουσική γλώσσα.

Η ομιλία μάλιστα της Ελληνικής γλώσσας ονομαζόταν «αυδή» που προέρχεται από το ρήμα «άδω» που σημαίνει τραγουδώ.

Για να καταλάβουμε περίπου τον τρόπο που μιλιόταν, καλύτερα να φανταστούμε κάποιες τοπικές διαλέκτους που έχουν έντονα μουσικά στοιχεία, είναι σαν να τραγουδιούνται περισσότερο παρά να μιλιούνται. Όπως επίσης και τα σύγχρονα ιταλικά που διατήρησαν την μελωδία της γλώσσας τους σε αντίθεση με τα νέα Ελληνικά που συν τω χρόνω -ίσως να συνέβαλε σε αυτό και η μεσολάβηση της Τουρκοκρατίας- έχασαν την μελωδικότητά τους.

Την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι Ρωμαίοι συνέρρεαν στις πλατείες για να παρακολουθήσουν ομιλίες που εκφωνούσαν Έλληνες ρήτορες στην Ρώμη. Το εντυπωσιακό είναι ότι πήγαιναν και εκείνοι που δεν ήξεραν Ελληνικά και ο λόγος ήταν -όπως οι ίδιοι έλεγαν- ότι οι ρήτορες αυτοί λαλούσαν σαν αηδόνια.

Στα πανεπιστήμια του εξωτερικού η αρχαία Ελληνική γλώσσα διδάσκεται με την προφορά της σε αντίθεση με την Ελλάδα που διδασκόταν πάντα με την προφορά της νέας Ελληνικής.

Το ότι η Ελληνική γλώσσα είναι μια γλώσσα με σημαντικό παρελθόν- ίσως η σημαντικότερη- είναι γνωστό. Μπορεί όμως να είναι και μια γλώσσα με μέλλον ειδικά στον τομέα της πληροφορικής.

Ο Μπιλ Γκέιτς της Microsoft έχει δηλώσει ότι η γλώσσα που θα χρησιμοποιηθεί στην επόμενη γενιά υπολογιστών θα είναι η αρχαία Ελληνική.

Ήδη η Apple σε συνεργασία με το CNN έχουν ετοιμάσει ένα πρόγραμμα εκμάθησης αρχαίων Ελληνικών για Αγγλόφωνους και Ισπανόφωνους.

Άγγλοι επιχειρηματίες, επίσης, προτρέπουν τα ανώτερα στελέχη τους να διδαχθούν την αρχαία ελληνική γλώσσα, επειδή Βρετανοί ειδικοί κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «η Ελληνική γλώσσα ενισχύει τη λογική και τονώνει τις ηγετικές ικανότητες. Γι’ αυτό έχει μεγάλη αξία όχι μόνο στην πληροφορική και την υψηλή τεχνολογία, αλλά και στον τομέα οργάνωσης και διοίκησης».

Με αυτά τα δεδομένα, μήπως η κατάργηση των αρχαίων Ελληνικών και γενικά ο τρόπος διδασκαλίας της γλώσσας στα Ελληνικά σχολεία πρέπει να επανεξεταστούν από την εκπαιδευτική κοινότητα;

Ο Αδαμάντιος Κοραής είχε πει: «Όποιος χωρίς την γνώση της Αρχαίας επιχειρεί να μελετήσει και να ερμηνεύσει την Νέαν, ή απατάται ή απατά».

Κραβαριώτης Γιώργος
Δάσκαλος μουσικής