Ραπ...

Το CNN των φτωχών


Αν ο γάλλος υπουργός Εσωτερικών Σαρκοζί άκουγε ραπ πιθανόν ν' αντιμετώπιζε διαφορετικά τους εξεγερμένους «αθλίους» των γαλλικών προαστίων. Γιατί εδώ και χρόνια τα είχαν πει στα τραγούδια τους.

Εκαναν ρίμες τη σκληρή καθημερινότητά τους, τις προσβολές από τις δυνάμεις του νόμου, την εκμετάλλευση, το ρατσισμό. Κάποιες φορές προειδοποιούσαν ανοιχτά για τις συνέπειες του αποκλεισμού τους. Την επομένη των ταραχών στο γαλλικό τύπο διάβαζε κανείς αφιερώματα στην, σχεδόν αόρατη έως τότε, τοπική σκηνή του ραπ. Οχι πως αυτό συμβαίνει μόνο στη Γαλλία.

Εδώ για κάποιους ραπ σημαίνει «Γκούτσι φόρεμα»... Αλλωστε, όποτε γίνονται θέμα στα μίντια οι ράπερ είναι για κακό. Βία, ναρκωτικά, σκοτωμοί. Ποτέ για την ουσία του λόγου τους. Συνέβαινε πάντα, από την εποχή των πρώτων ράπερ στ' αμερικανικά γκέτο της δεκαετίας του '60. Σταδιακά το ραπ έγινε μόδα, άλλο ένα προϊόν στο θαυμαστό κόσμο της ποπ. Τα στιχάκια όμως εκείνων των πρώτων αφροαμερικανών ράπερ έμειναν, ξανατραγουδήθηκαν, έγιναν οδηγός για να μιλήσουν στη γλώσσα τους οι νεότεροι για τη δική τους ζωή στα γκέτο. Που πλέον είναι παντού στα περίχωρα των μεγαλουπόλεων. Η γαλλική εμπειρία είναι απλώς η αφορμή για να ανοίξουμε τ' αφτιά μας σ' έναν ήχο παγκόσμιο. Γιατί αυτό είναι στην ουσία το ραπ σήμερα που δεν εξυπηρετεί εμπορικές σκοπιμότητες: το CNN των σύγχρονων «αθλίων» του πλανήτη που ενημερώνει, ψυχαγωγεί, προειδοποιεί και αποκαλύπτει.

«Μπουκάρουν από το παράθυρο, από την πόρτα, γκρεμίζουν τον τοίχο, χτυπάνε την κόρνα τους. Μα τι θέλετε; Οπλα φτιαγμένα από δολάρια; Στάχτη απ' τη φωτιά;» Στο ρυθμό «μπάνγκρα» που έχτισαν οι νοτιοασιάτες πιτσιρικάδες στο Λονδίνο, η ΜΙΑραπάρει. Είναι από την Ινδονησία, ένα από τα εκατομμύρια παιδιά μεταναστών που στοιβάζονται στα περίχωρα των μητροπόλεων του πρώτου κόσμου. Οπως ο Κίλα Χακάν, διάσημος σήμερα ράπερ, παλιότερα μέλος των Islamic Force, ενός από τα πρώτα συγκροτήματα που έκαναν τουρκικό ραπ επί γερμανικού εδάφους. Γεννήθηκε από τούρκους μετανάστες στο Κρόιτσμπεργκ του Βερολίνου. Του Γιαζίντ, πάλι, οι γονείς ήρθαν στη Γαλλία από το Μαγκρέμπ. Ετσι στο «Je suis l' arabe» ραπάρει: «Είμαι ο Αραβας με την αποστολή να σταματήσω την καταπίεση. Η χώρα των κοσμικών δεν ανέχεται το Ισλάμ. Για την ανεργία τούς φταίνε οι μετανάστες. Αλλά όταν το μπανλιέ καίγεται, μιλούν για ενσωμάτωση».

Είναι η γενιά που έφερε στην επικαιρότητα η πρόσφατη εξέγερση στα «μπανλιέ», τα προάστια των γαλλικών μεγαλουπόλεων. Την έχουμε δει χρόνια τώρα στο «Μίσος» του Κασοβίτς να μεγαλώνει στο γκέτο σε συνθήκες άθλιες, χωρίς προοπτική, ή πιο σωστά με μόνη προοπτική μια θέση στον ήλιο του θεάματος. Στο γήπεδο ή στο χιπ χοπ. «Πόσο θα κρατήσει αυτό που από χρόνια θα έπρεπε να έχει τελειώσει; Το ξέρετε πως θα έχει άσχημο τέλος... Εσείς δεν τον θελήσατε τον πόλεμο των κόσμων; Νάτος, λοιπόν! Μα τι περιμένουν για να βάλουν φωτιά; Να βγουν έξω από τους κανόνες του παιχνιδιού;»

Οι Supreme ΝΤΜ από το γκέτο του Σεν Ντενί λένε αυτά τα στιχάκια εδώ και πάνω από μια δεκαετία. Προφητικοί; Για κείνους που αφουγκράζονταν τόσα χρόνια τη φωνή του γκέτο, η πρόσφατη έκρηξη ήταν αναμενόμενη. Οι πολλοί σίγουρα θ' αναρωτιούνταν τι συμβαίνει παρακολουθώντας τα δελτία ειδήσεων, κάνοντας έτσι «προφητικά» κάποια άλλα στιχάκια που έλεγαν πριν από 35 χρόνια στις γωνιές των δρόμων στο Χάρλεμ τέσσερις μαύροι, οι Last Poets: «Οταν έρθει η επανάσταση, κάποιοι από σας θα βλέπουν τηλεόραση με κομμάτια κοτόπουλου να κρέμονται από το στόμα σας. Θα καταλάβετε πως είναι η επανάσταση γιατί δεν θα έχει διαφημίσεις».

Το ραπ γεννήθηκε στο δρόμο. Στο Γουότς του Λος Αντζελες και στα υπόλοιπα γκέτο των αμερικανικών μεγαλουπόλεων την ταραγμένη δεκαετία του '60. Σήμερα, 40 χρόνια αργότερα, ο «μιλητός» τρόπος των πρώτων ράπερ, το «spoken word», το ραπ, χιπ χοπ ή όπως αλλιώς ονομάστηκε, έχει διαδοθεί παντού αφού εκτός από εξαιρετικά επικερδής επιχείρηση αποδείχτηκε ικανός στο να μεταφέρει το μήνυμα στους «αδερφούς». «Μαύρο CNN», το είχε αποκαλέσει εύστοχα ο Τσακ Ντι των Πάμπλικ Ενεμι και το χιπ χοπ, όσο κι αν έγινε πολύγλωσσο, στους «μαύρους» του πλανήτη απευθύνεται ό,τι χρώμα και να έχει το δέρμα τους.

Είναι ο αδιαμφισβήτητος κώδικάς τους, γεμάτος ιδιωματισμούς της σλανγκ του κάθε τόπου. Στα υποβαθμισμένα προάστια του κόσμου το χιπ χοπ παίρνει αποχρώσεις τζαμαϊκάνικες, ινδικές, λατινοαμερικάνικες, ανατολίτικες... Γίνεται κραυγή, φάλτσα ίσως για εξευγενισμένα αισθητήρια, αλλά σίγουρα ενοχλητική σ' έναν πλανήτη με τρομακτικές ανισότητες. «Αναρωτιέσαι, λοιπόν, γιατί παρανομούμε. Γιατί γράφουμε στους τοίχους. Γιατί καίμε τις πόλεις. Είναι γιατί δεν δίνουμε δεκάρα, η ώρα είναι τώρα!», δίνουν σύνθημα εξέγερσης οι Νεοϋορκέζοι Dead Prez, ενώ ο Μαορί Te Kupu υπενθυμίζει αλήθειες αποσιωπημένες από τα επίσημα βιβλία ιστορίας: «Καιρός να θυμηθούμε τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, να μάθουμε τις αιτίες. Οτι η ειρήνη δεν είναι πραγματικά το ζητούμενο. Μη μιλάς λοιπόν για τρομοκρατία χωρίς να ξέρεις για τη σφαγή των ιθαγενών, χτες, σήμερα και αύριο. Μη με ρωτάς γιατί δεν κλαίω».

«Δεν τρέφω αυταπάτες για το μέλλον, δεν το πιστεύω. Ξορκίζω το μίσος για έναν κόσμο καλύτερο. Αλλά επιτρέψτε μου να είμαι απαισιόδοξος σ' έναν ορίζοντα γεμάτο φρίκη. Τόση ανησυχία ανάμεσα στ' αδέρφια. Τόσα λεπίδια να τρυπάνε τις καρδιές. Τα βράδια οι τυπάδες βγαίνουν πάνοπλοι. Τριγυρνάνε σαν σ' ένα σαλούν χωρίς οίκτο. Στην αρχή πίστευα πως ήταν για τη μόστρα. Αλλά έκανα λάθος. Είναι πόλεμος όπως στα προάστια. Και δεν μπορώ ν' αλλάξω τίποτα, μόνο να προσπαθήσω να καλμάρω. Αλλά, τόσοι εξαγριωμένοι, τόσοι φανατικοί έτοιμοι να εκραγούν με τις βόμβες τους στο μετρό. Να πάρουν ζωές στο όνομα του θεού! Αλλά ποιος θεός είναι αυτός που προστάζει τέτοιο κακό;» Είναι η καταγραφή της καθημερινότητας, ένα ρεπορτάζ στα προάστια. Και οι Μαρσεγιέζοι 3eme Oeil, στους οποίους ανήκουν τα πιο πάνω στιχάκια, οι Disiz la peste, ο Rohff, οι Saian Supa Crew ραπάροντας γαλλικά και αφρικάνικα, φέρνουν στο προσκήνιο τον κοινωνικό αποκλεισμό, θυμίζοντας το παλιό καλό «οld school» ραπ του Γκραν Μάστερ Φλας: «Είναι ζούγκλα εκεί έξω που συχνά με κάνει ν' αναρωτιέμαι πώς καταφέρνω και επιβιώνω».

Ο Χουμάν από τη Σενεγάλη ραπάρει με τη σειρά του πάνω σ' ένα σαμπλ τραγουδιού του Γιουσού Ντουρ: «Παρίσι, Γαλλία, 16ο διαμέρισμα. Είμαι εδώ, χωρίς χαρτιά, δουλειά σκ.., κρυφτό με τους μπάτσους. Ζωή στη Βαβυλώνα, χειρότερη από εφιάλτη». Θεωρεί το χιπ χοπ κοινωνικό σχόλιο κι εκείνους που το χρησιμοποιούν για να κάνουν ερωτικά τραγουδάκια προδότες. Και την άποψή του συμμερίζονται οι περισσότεροι ράπερ στην Αφρική εκεί όπου η μουσική ακούγεται κυρίως σε κασέτες. Τα στιχάκια μιλάνε για καθημερινότητα, το AIDS και τις προφυλάξεις που πρέπει να παίρνει κανείς, τη διαφθορά των πολιτικών, τις επικλήσεις για ειρήνη ανάμεσα στις φυλές, την αστυνομία. «Κατηγορώ την αστυνομία και τους τρόπους της ν' απονέμει δικαιοσύνη. Αν σου βρουν σπίρτα ή τσιγαρόχαρτα πάνω σου, ετοιμάσου. Πας φυλακή με την κατηγορία πως κάπνισες μαριχουάνα. Οι μπάτσοι κάνουν τις ανακρίσεις. Σ' έχουν καταδικάσει πριν καν απαντήσεις», λένε οι CBV.

Αλλοτε πάλι, στο στόχαστρο μπαίνει ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός, η παγκοσμιοποίηση. «Είδες την ταινία "Fatou la Malienne"»; Η ερώτηση εισάγει στο κομμάτι «Η φωνή του Μάλι» των γαλλοαφρικανών 113 και της σπουδαίας μαλινέζας τραγουδίστριας Ουμού Σανκαρέ. «Ναι, αλλά θα έπρεπε να κάνουν μια ταινία που να λέγεται απλώς "Fatou"», έρχεται η απάντηση. Και το ρεφρέν: «Εμείς ως Μαλινέζοι είμαστε αυτοί που είμαστε και πρέπει να είμαστε περήφανοι. Εχουμε μεγάλη ιστορία για να είμαστε περήφανοι».

Η γνώση της αληθινής ιστορίας ήταν ανέκαθεν το ζητούμενο στις κοινότητες των απόκληρων και των πρώην σκλάβων. Ετσι, κύριες επιρροές των ράπερ γίνονται μορφές όπως ο Μάλκολμ Χ, ο Τσε Γκεβάρα, ο Μάρκους Γκάρβεϊ, ο Αουγκούστο Σαντίνο, ο Τουπάκ Αμάρου, ο Μοχάμεντ Αλι, ο Μπομπ Μάρλεϊ, οι Μαύροι Πάνθηρες. Ο Commonαλλά και οι Asian Dub Foundation ράπαραν μαζί με την Ασάτα Σακούρ, τη θεία του Τουπάκ και πρώην Μαύρη Πάνθηρα που ζει αυτοεξόριστη στην Κούβα. «Με ρωτάς για την ελευθερία; Θα είμαι τίμια μαζί σου. Ξέρω πολλά περισσότερα για το τι δεν είναι η ελευθερία από το τι είναι, γιατί ποτέ δεν ήμουν ελεύθερη. Το μόνο που μπορώ είναι να μοιραστώ μαζί σου το όραμά μου για το μέλλον. Λοιπόν, όπως το βλέπω, η ελευθερία είναι το δικαίωμα να μεγαλώνεις, το δικαίωμα ν' ανθίζεις. Είναι το δικαίωμα να είσαι ελεύθερος, να είσαι ο εαυτός σου, αυτός που θέλεις να είσαι, να κάνεις αυτό που θες», ακούγεται η φωνή της.

Οπως τα παλιά μπλουζ του Νότου που μερικές φορές γίνονταν σπαραγμός. Αυτό που νιώθεις ακούγοντας το «Afraid 2 fly» της Ms Dynamite: «Στην καρδιά μου ο πιο οξύς πόνος, στο μυαλό μου τα πιο μαύρα σύννεφα, θυμός απέραντος, οργή βαθιά κάθε φορά που παίρνει κάποιον μακριά μου. Αλλά τώρα μόνο βλέπω πως ήταν άγγελοι, τόσο καλοί για να βρίσκονται σ' αυτή την κόλαση εδώ στη γη. Κι έτσι τους απελευθέρωσε. Δεν είμαι έτοιμη να πεθάνω, αλλά δεν φοβάμαι να πεθάνω. Ρωτήστε γι' αυτό τους αδερφούς και τις αδερφές μου στην άλλη πλευρά».

Από τη Μασσαλία ώς την Αβάνα

Από την Πόλη του Μεξικού οι Λος ντε Αμπάχο, με τ' όνομά τους παρμένο από την κλασική νουβέλα της μεξικάνικης επανάστασης, ραπάρουν πάνω σ' ένα μείγμα μαριάτσι, σάλσα, ρέγκε και χιπ χοπ «για κείνον που δεν τραγουδάει άλλο, γι' αυτόν που έχει κάνει την καρδιά του πέτρα»: «Η ισότητα δεν είναι δικαίωμα, είναι κοινή λογική. Γιατί πρέπει να δεχτούμε πως υπάρχουν κάποιοι που νομίζουν πως είναι καλύτεροι από μας; Αν κάποια μέρα προσγειωθούν εξωγήινοι θα δουν μόνο ανθρώπους. Αυτό είμαστε. Ολοι άνθρωποι».

Κάπως έτσι, οι αποκλεισμένοι του σύγχρονου κόσμου συντονίζονται στο ρυθμό του ραπ. Ηρωές τους γίνονται παιδιά μεταναστών από την ινδική χερσόνησο στην Αγγλία, οι Asian Dub Foundation: «2022: Μια νέα ευρωπαϊκή τάξη. Φύλακες ρομπότ περιπολούν τα σύνορα. Κυβερνοσκυλιά πλησιάζουν. Πάνοπλα αυτοκίνητα και αξιωματούχοι της μετανάστευσης. Ενα χωριό καμένο στο Κόσοβο. Το βομβαρδίσατε και τώρα μας λέτε να πάμε πίσω. Οπλοπολυβόλα πάνω απ' τους γκρεμούς στο Ντόβερ. Τα κεφάλια κάτω, προσέχετε! Περνάμε. Μπορούμε να επιζήσουμε άλλη μια είσοδο; Πέρα απ' τις σήραγγες και τους κυβερνοφρουρούς, ασφαλή ευρωπαϊκά σπίτια χτισμένα με πολέμους. Δεν σας αρέσει το αποτέλεσμα, μην προξενείτε την αιτία. Το τσιπάκι στο κεφάλι σας όχι στον ώμο μου. Ο ολοκληρωτικός έλεγχος έρχεται. Ανοίξτε τις πύλες του κατακλυσμού, ήρθε ο καιρός. Συνεχίστε να χτυπάτε τους τοίχους στο "φρούριο Ευρώπη"»!

Η φωνή των «χωρίς φωνή» φυσικά δεν είναι τόσο ευχάριστη για να κυριαρχεί στα τσαρτς: «Σκ... είναι και το ξέρεις, σε όλες τις συνοικίες. Εκεί που ζουν μετανάστες, είναι τα σκ... και το ξέρεις», ραπάρει ο Στομί Μπαγκσί, γιος μεταναστών από το Πράσινο Ακρωτήρι στη Μασσαλία. Με το συγκρότημά του, τους Ministere AMER, είχαν από το ξεκίνημά τους το 1991, ξεσηκώσει θύελλες αντιδράσεων από τους κρατικούς φορείς και την αστυνομία με κομμάτια όπως το «Brigitte femme du flic», που περιγράφονταν οι ερωτικές περιπέτειες της Μπριζίτ με τα μέλη του γκρουπ αλλά και το περίφημο «Sacrifice des poulets». «Κοτόπουλο» στη γαλλική αργκό σημαίνει ό,τι και «γουρούνι» στην αμερικανική. Η συνέχεια γράφτηκε στα δικαστήρια, το γκρουπ καταδικάστηκε σε υψηλά χρηματικά πρόστιμα και φυλακίσεις.

Αυτά όμως είναι παρελθόν. Σήμερα, όλο και περισσότεροι ράπερ του κόσμου αφήνουν πίσω τους τις εμμονές του «gangsta rap» για πιο ουσιαστικές παρεμβάσεις στις κοινότητές τους. «Ανοίχτε τ' αφτιά σας», ραπάρουν οι λατίνοι Οζομάτλι. «Γιατί θα έρθει η σκλαβιά. Οταν οι εταιρικοί λαιμοκόφτες ελέγχουν τη σταδιοδρομία σου. Οι απολαύσεις της ζωής τονίζονται τόσο που δεν υπάρχει τρόπος να σταθεροποιηθεί ο κυματισμός τους. Είσαι στρατιώτης που πολεμάει τις απάτες; Ή πιόνι στη σκακιέρα τους;» Συγκροτήματα όπως οι Κουβανοί Ορίτσας, οι Μεξικανοί Μολότοφ, οι Βραζιλιάνοι Racionais MCs γεμίζουν στάδια στη Λατινική Αμερική. Στο τραγούδι των τελευταίων «Sobrevivendo no inferno» («Επιβιώνοντας στην κόλαση») ο ράπερ Μάνο Μπράουν περιγράφει τη ζωή του σαν να διαβάζει το ημερολόγιο ενός έγκλειστου σε φυλακές υψίστης ασφαλείας πριν την (μαζική) εκτέλεσή του.

Πέρα, όμως, από τις οδυνηρές διαπιστώσεις ή τις καταγγελίες, το ραπ, όπως το προσδιορίζει ο ράπερ Σαμποταζέμ από το Σάο Πάολο, είναι συμμετοχή. Πρόπερσι, μάλιστα, με την ευκαιρία του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ, συναντήθηκαν στο Πόρτο Αλέγκρε ράπερ απ' όλη τη Βραζιλία για να συζητήσουν το μέλλον του χιπ χοπ, το πολιτικό τοπίο, την κατάσταση των νέων και τρόπους να ανταποκριθούν καλύτερα στα ενδιαφέροντα των κοινοτήτων τους. Αρκετοί μη κυβερνητικοί οργανισμοί στη Βραζιλία έχουν ήδη ενστερνισθεί το χιπ χοπ για να εκπαιδεύσουν τους νέους σε ζητήματα δημοκρατίας ή σεξουαλικότητας. Είναι, ίσως, μια πιο οργανωμένη αρχή για να βρει, μέσα στην τόση εμπορευματοποίησή του, το «μαύρο CNN» τον παιδευτικό του ρόλο. Αυτόν ακριβώς που είχαν στο μυαλό τους οι τέσσερις Αφροαμερικανοί που ξεκίνησαν την ιστορία πριν από τέσσερις δεκαετίες στο γκέτο του Χάρλεμ.




Άρθρο του Γ. Χριστοδουλόπουλου, στο ένθετο 7 της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας, 04/12/2005