Βυζαντινή Μουσική: Ψηλαφώντας.... (μέρος Α)

Α. Καταρχήν οι νότες της κλίμακάς μας:

Νη Πα Βου Γα Δι Κε Ζω Νη

Όσο κι αν σας φαίνεται παράξενο εκ πρώτης όψεως...τα ονόματα των φθόγγων αυτών, της κλίμακας δηλαδή της βυζαντινής μουσικής, δεν είναι τίποτε άλλο παρά το ελληνικό μας αλφάβητο. Για την ακρίβεια το κρύβουν μέσα τους.Αρχίστε να τις διαβάζετε με το Πα ως βάση, ψάχνοντας τα αρχικά γράμματα της αλφαβήτου:
πΑ Βου Γα Δι κΕ Ζω νΗ
Κάθε νοτούλα από αυτές, κάθε φθόγγος δηλαδή έχει ασφαλώς τον δικό της ήχο, τη δική της οξύτητα.

Σημείωση για όσους γνωρίζουν ευρωπαϊκή μουσική: Οι νότες αυτές αντιστοιχούν στις: Do Re Mi Fa Sol La Si Do

Β. Ας πάμε τώρα να δούμε πώς διαβάζουμε ένα μουσικό κείμενο με βυζαντινή μουσική...

Μας δίνουν λοιπόν το κείμενο αυτό....



Ποια είναι η πρώτη μας αντίδραση;

Ασφαλώς λέμε... αυτά είναι κινέζικα... δε διαβάζονται...
Κι όμως διαβάζονται και πολύ εύκολα.

Σημείωση για όσους γνωρίζουν ευρωπαϊκή μουσική: Μην ψάχνετε για πεντάγραμμο εδώ...Το διάβασμα των φθόγγων γίνεται όπως το διάβασμα ενός βιβλίου, από αριστερά προς τα δεξιά σε κάθε σειρά...

Στη Βυζαντινή Μουσική λοιπόν έχουμε ορισμένα σημεία για να τη διαβάζουμε, τα οποία ονομάζονται χαρακτήρες και ονομάζονται έτσι γιατί καθένα από αυτά έχει πράγματι έναν δικό του "χαρακτήρα", μια δική του προσωπικότητα. Το ένα είναι γλυκό, το άλλο είναι απότομο, το άλλο είναι δυνατό, το άλλο είναι τσαχπίνικο..κ.ο.κ. Με λιγά λόγια, απαιτεί το καθένα από αυτά να προσαρμόζουμε τη φωνή μας στο χαρακτήρα του, έτσι αυτό που είναι γλυκό, θέλει να το λέμε γλυκά, αυτό που είναι δυνατό να το λέμε δυνατό, αυτό που είναι τσαχπίνικο..να κάνουμε τσαχπινιές με τη φωνή μας κ.ο.κ.

Πριν περάσουμε να τα δούμε αναλυτικά, πρέπει να πούμε ότι όλα αυτά τα σημεία, οι χαρακτήρες χωρίζονται σε 3 μεγάλες οικογένειες και χωρίζονται έτσι γιατί καθεμιά οικογένεια έχει ένα βασικό δικό της χαρακτηριστικό, το οποίο αποτελεί και το κοινό σημείο όλων των επιμέρους χαρακτήρων που περιλαμβάνει, ανεξάρτητα από τις μεταξύ τους διαφορές.
Αυτές είναι:
Η οικογένεια της ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ, που περιλαμβάνει λοιπόν τους ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ.
Η οικογένεια της ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ, που περιλαμβάνει τους ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ.
Η οικογένεια του ΧΡΟΝΟΥ, που περιλαμβάνει τους ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΧΡΟΝΟΥ

Εμείς σήμερα θα ασχοληθούμε με την πρώτη οικογένεια
Τις άλλες ίσως να τις δούμε αργότερα, αν κι εσείς το θέλετε...αν και θα είναι πιο δύσκολο να τις εξηγήσουμε - κυρίως αυτή της ποιότητας - μέσα από εδώ...Αυτά θέλουν εκ του σύνεγγυς επικοινωνία για να τα καταλάβουμε καλά...
Αλλά έστω, ας μάθουμε τουλάχιστον κάποια βασικά.

Γ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑΣ

Φανταστείτε καταρχήν ότι είστε πάνω σε μία σκάλα, με πολλά πολλά σκαλοπάτια...Το κάθε σκαλοπάτι από αυτά έχει ένα όνομα, το ένα λέγεται Νη, το αμέσως από πάνω του, ανεβαίνοντας Πα, το άλλο Βου κ.ο.κ. μέχρι να φτάσουμε πάλι στον πάνω Νη, οπότε συνεχίζουμε να ανεβαίνουμε κατά τον ίδιο τρόπο...τα ονόματα επαναλαμβάνονται συνεχώς, Νη Πα Βου Γα Δι Κε Ζω Νη Πα Βου κ.ο.κ.

Όσο κινείστε σε αυτή τη σκάλα, έχετε υποχρέωση κάθε φορά που πατάτε ένα σκαλοπάτι της να λέτε το όνομά του και την τονικότητά του, τον ήχο του δηλαδή...
Το θέμα όμως είναι ποιος θα σας πει πότε θα ανέβετε και πότε θα κατέβετε και πότε θα παραμείνετε στο ίδιο σκαλοπάτι..;
Αυτη τη δουλειά κάνουν οι χαρακτήρες ποσότητας.

Έχουμε λοιπόν χαρακτήρες που μας λένε να ανέβουμε τη σκάλα, άλλοτε ένα σκαλοπάτι άλλοτε δύο ή και περισσότερα το ένα πίσω από το άλλο στη σειρά (συνεχόμενα) ή άλλοτε δύο ή και περισσότερα αλλά με ένα μόνο βήμα μεγάλο υπερπηδώντας τα ενδιάμεσα σκαλοπάτια (υπερβατώς, π.χ. από το Νη να πάμε απευθείας στον Βου, να πούμε δηλαδή Νη - Βου και όχι Νη - Πα - Βου), άλλοτε μας λένε να κατέβουμε τη σκάλα κατά παρόμοιο τρόπο και άλλοτε να παραμείνουμε στο ίδιο σκαλοπάτι που είμαστε.
Σχηματικά οι βασικοί χαρακτήρες ποσότητας, με την ενέργειά τους είναι οι ακόλουθοι:



Ας προσπαθήσουμε με βάση αυτά που μόλις μάθαμε, να διαβάσουμε μερικές σειρές βυζαντινής γραφής:



Το πρώτο σημαδάκι που βλέπουμε μπροστά μπροστά στην άσκηση που μοιάζει με σύμπλεγμα "ν" και "δ" λέγεται μαρτυρικό σημείο ...και είναι αυτό που με λίγα λόγια μας μαρτυρά (όταν τίθεται στην αρχή του κομματιού) από ποια νότα ξεκινάμε ένα κομμάτι (Υπάρχουν και άλλα μαρτυρικά σημεία - βλ. και μέσα στην άσκηση κάποια άλλα παρόμοια σημάδια άλλοτε με το γράμμα "Δ" ή το "β" - όσα και οι νότες και μπαίνουν στην αρχή, στο τέλος και στην πορεία του κομματιού, δηλώνοντας σε ποια νότα βρισκόμαστε κάθε φορά). Αυτό ειδικά το σημαδάκι που έχει από πάνω το γράμμα ν λέγεται "μαρτυρία του Νη" και τι άλλο μπορεί να μας μαρτυρά από το ότι ξεκινά από τη νότα Νη το κομμάτι μας.
Ποιο σημείο βρίσκεται μετά τη μαρτυρία του Νη ;
Ένα ίσον.
Τι ξέρουμε ότι κάνει το ίσον;
Μας λέει, ως χαρακτήρας ισότητας, να μείνουμε στο σκαλοπάτι που είμαστε.
Που είμαστε;
Μα, στο Νη, αφού αυτό μας λέει η μαρτυρία στην αρχή του κομματιού
¶ρα αυτό το ίσον που βλέπουμε το ονομάζουμε Νη και προχωράμε
Μετά το ίσον που το είπαμε Νη τι είναι;
Είναι το σημείο των κεντημάτων;
Τι μας λέει αυτό το σημείο;
Να ανέβουμε μία φωνή από εκεί που είμαστε
Που είμαστε;
Ποια είναι η αμέσως προηγουμενη νότα από τα κεντήματα; Το ίσον. Ε, εκεί είμαστε...Και είπαμε ότι αυτό το ίσον μας δηλώνει το Νη. ¶ρα η επόμενη νότα των κεντημάτων που μας λέει να ανέβουμε μία φωνή, μας λέει λοιπόν να πάμε στην αμέσως επόμενη από το Νη νότα.
Ποια είναι αυτή;
Ο Πα.
Και συνεχίζουμε:
Μετά έρχεται η πεταστή. Χαρακτήρας ανάβασης που ανεβαίνει και αυτός μία φωνή από εκεί που είμαστε.
Είμαστε στον Πα, όπως είδαμε πριν, άρα μία φωνή επάνω....Βου.
Έρχεται η απόστροφος που μας λέει να κατέβουμε μία φωνή από εκεί που είμαστε.
Εμείς ξέρουμε ότι με την πεταστή φτάσαμε στον Βου. Εκεί είμαστε. Αφού η απόστροφος θέλει να κατέβουμε μια φωνή, που θα πάμε; Ασφαλώς στον Πα....Τόσο απλά....!

Και συνολικά, από την αρχή η άσκηση θα διαβαστεί ως εξής:
(Προσοχή το μαρτυρικό σημείο δεν το διαβάζω. Αυτό μου λέει απλώς που είμαι. Την πρώτη νότα διαβάζω, τον πρώτο χαρακτήρα που εδώ είναι το ίσον. Επίσης, όπου μέσα στην άσκηση υπάρχουν μαρτυρικά σημεία, εγώ στη συνέχεια θα βάζω κόμματα, για διευκόλυνση της ανάγνωσης. Έτσι:)
Νη Πα Βου Πα Πα Βου Γα Βου, Βου Γα Δι Γα Γα Δι Κε Δι,
Κε Ζω Νη Ζω Νη Πα Νη η (Εδώ δεν ξαναγράφω Νη αλλά η, σα να δείχνω δηλαδή ότι το Νη το κρατώ λίγο παραπάνω στη μουσική του, γιατί κάτω από το ίσον, το οποίο πράγματι αντιστοιχεί στον Νη, αλλά και κάτω από την απόστροφο πίσω από το ίσον, υπάρχει, όπως βλέπουμε μια καμπύλη γραμμή. Αυτή λέγεται υφέν και έχει τη χρήση της σύζευξης διαρκείας της ευρωπαϊκής μουσικής (Για περισσότερες λεπτομέρειες μπορείτε να δείτε και στον αντίστοιχο όρο στην εγκυκλοπαίδεια του ΜusicHeaven. Με λίγα λόγια πάντως αυτό που κάνει η γραμμή αυτή είναι να ενώνει δύο ίδιας οξύτητας νότες - εδώ ενώνει τις Νη - Νη - και απαιτεί η δεύτερη να προστεθεί ως χρόνος στην πρώτη, δηλαδή δε θα πούμε π.χ. εδώ Νη Νη αλλά Νηη. Προσθέτω ένα χρόνο στο πρώτο Νη)
Νη Ζω Κε Ζω Νη Ζω Κε Δι, Κε Δι Δι Κε Ζω Κε Δι Γα, Δι Γα Γα Δι Κε Δι Γα Βου,
Γα Βου Βου Γα Δι Γα Βου Πα, Βου Πα Πα Βου Γα Βου Πα Νη,
Πα Νη Νη Πα Βου Πα Νη Ζω, Νη Ζω Κε Ζω Νη Νη Νη η.


Στο επόμενο άρθρο θα συνεχίσουμε, εξετάζοντας δύο θέματα κυρίως:
1.τους "σύνθετους χαρακτήρες ποσότητας" που ανεβαίνουν και κατεβαίνουν δηλαδή παραπάνω από 4 φωνές
και
2.θα εξηγήσουμε γιατί υπάρχουν περισσότεροι χαρακτήρες που φαίνεται εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον ότι κάνουν την ίδια ακριβώς δουλειά (π.χ και το ολίγον ανεβαίνει μία φωνή και η πεταστή. Γιατί λοιπόν να υπάρχουν και οι δύο και να μην υπάρχει μόνο ένας;)