Τόνος, τονικότητα και τονικό σύστημα

Τόνος

Η λέξη τόνος χρησιμοποιείται στη μουσική ορολογία με διάφορες σημασίες:

Είναι η μεγαλύτερη απόσταση  ύψους ανάμεσα σε δύο διαδοχικούς φθόγγους της κλίμακας - διάστημα μεγάλης 2ας- (με μοναδική εξαίρεση το τριημιτόνιο, βλ. ελάσσων αρμονική, πιο κάτω). Η μικρότερη απόσταση είναι το ημιτόνιο =1/2 του τόνου.

Έχει την έννοια του φθόγγου.

Επίσης έχει την έννοια της τονικότητας. Του ονόματος της κλίμακας, που καθορίζεται από το όνομα της 1ης της βαθμίδας (τονικής), πχ. το κομμάτι είναι σε τόνο Ρε ή Λα κοκ.

Τονικότητα

Η λέξη τονικότητα χρησιμοποιείται σαν συνώνυμο:

Του τόνου της κλίμακας.

Του τονικού μουσικού συστήματος.

Της τάσης της μελωδίας και της αρμονίας να οργανώνεται και να περιστρέφεται γύρω από έναν μοναδικό πόλο έλξης (τονικό κέντρο, τονική έλξη).

Οι όροι τονικότητα, τόνος, τονική έλξη, τονικό σύστημα πολλές φορές συγχέονται.

Σύγχιση γίνεται και ανάμεσα στις έννοιες κλίμακα και τονικότητα. Η κλίμακα προσδιορίζει την τονικότητα (τον τόνο) ενός κομματιού και αντίστροφα.

Τονικό κέντρο

Ένας φθόγγος (τονική βαθμίδα)  κυριαρχεί, σε σχέση με τους άλλους, με τους οποίους συνδέεται αρμονικά και οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από αυτόν, όπως οι πλανήτες γύρω από τον Ήλιο.

Κάθε φθόγγος έχει μια ορισμένη θέση μέσα στην κλίμακα, σε σχέση με την τονική της. Π.χ. ο φθόγγος Σολ είναι η δεσπόζουσα βαθμίδα στην κλίμακα του Ντο, αλλά η τονική στην κλίμακα του Σολ κ.ο.κ.

Tονική έλξη

Η ιδιότητα μιας διαδοχής φθόγγων που, αφού χαρακτηρίσουν την κλίμακα στην οποία ανήκουν, οδηγούν στην τονική της. Ο φθόγγος που οδηγεί (προσ-άγει) προς την τονική είναι ο προσαγωγέας (7η βαθμίδα), που «έλκεται» από την τονική.

Tρόπος και κλίμακα 

Συχνά γίνεται σύγχιση ανάμεσα στις έννοιες τρόπος και κλίμακα που, αν και κάποιες φορές μπορεί να είναι συνώνυμες, δεν ταυτίζονται. Άλλο κλίμακα και άλλο τρόπος.

Κλίμακα (σκάλα) είναι μία σειρά από 8 συνεχείς (διαδοχικούς) φθόγγους (βαθμίδες-σκαλοπάτια-), με 7 διαφορετικά ονόματα και ανιούσα φορά ύψους, από τη χαμηλότερη (τονική) βαθμίδα προς την όγδοη, 1 οκτάβα ψηλότερη από την πρώτη.  Φυσικά υπάρχουν και οι κατιούσες.  Η κλίμακα έχει τονικότητα, που καθορίζεται από την 1η της (τονική) βαθμίδα (π.χ. κλιμακα του Ντο, του Λα κ.ο.κ.) .

Ο τρόπος (mode) δηλώνει το είδος, τον τύπο (καλούπι) σχηματισμού της κλίμακας (την προκαθορισμένη, συγκεκριμένη  διαδοχή τόνων και ημιτονίων που ακολουθεί η κλίμακα) και είναι ανεξάρτητος από την τονικότητα.

 Το τονικό ύψος των αρχαιοελληνικών αλλά και των εκκλησιαστικών τρόπων δεν χρειαζόταν να είναι  απόλυτα καθορισμένο, διότι η μουσική ήταν βασικά μονοφωνική. Η μεγαλύτερη διαφορά ανάμεσα στο τροπικό (modal) και το τονικό σύστημα είναι ότι η τονικότητα εξαρτάται από το απόλυτο τονικό ύψος, ενώ οι τρόποι εξαρτώνται μόνο από την διάταξη των διαστημάτων μεταξύ των βαθμίδων.

 Οι βαθμίδες της κλίμακας

 Ι = τονική, II= επιτονική, III= μέση,IV= υποδεσποζουσα, V= δεσπόζουσα, VI= επιδεσπόζουσα,VII = προσαγωγέας, VIII= ογδόη (τονική, 1 οκτάβα ψηλότερη). Κύριες βαθμίδες = I, IV, V.  Δευτερεύουσες = II, III, VI, VII.

Η 1η βαθμίδα λέγεται τονική, διότι δίνει το όνομά της στον τόνο της κλίμακας. Η 5η λέγεται δεσπόζουσα, διότι δεσπόζει στην κλίμακα και είναι η κυριότερη βαθμίδα μετά την τονική. Η 3η λέγεται μέση, διότι βρίσκεται μεταξύ τονικής και δεσπόζουσας. Η 7η λέγεται  προσαγωγέας, γιατί οδηγεί προς την τονική και έλκεται από αυτή. Γιαυτό το διάστημα μεταξύ προσαγωγέα και τονικής  είναι πάντα ημιτόνιο.

 

Η επίδραση της εκκλησίας στη διαμόρφωση  της Ευρωπαικής μουσικής και του τονικού συστήματος

Η εκκλησία έπαιξε καθοριστικό και σχεδόν αποκλειστικό ρόλο στη διαμόρφωση της δυτικοευρωπαικής μουσικής, μέχρι τον 17οαιώνα.

Στην αρχή η κοσμική μουσική είχε αποκλειστεί από τη λόγια μουσική, σαν «ασεβής» και η  μουσική ήταν κυρίως εκκλησιαστική.

Οι εκκλησιαστικοί ή  «μεσαιωνικοί» τρόποι, που εισήγαγε ο Αμβρόσιος (340-397 ), επίσκοπος Μιλάνου (Αμβροσιανό μέλος) και συμπλήρωσε ο πάπας  Γρηγόριος Α΄ (540-604), χρησιμοποιήθηκαν για περισσότερο από 10 αιώνες, μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα.  Προήλθαν από τους αρχαίους ελληνικούς τρόπους, από τους οποίους δεν πήραν σωστά  παρά μόνο τα  ονόματα, που δεν αντιστοιχούν στους ομώνυμους  τρόπους. Έτσι ο Δώριος τρόπος  έγινε φρύγιος, ο φρύγιος  δώριος κτλ. Μόνο για τον  υποδώριο (ή αιόλιο) τρόπο αντιστοιχεί η ίδια ονομασία.

Ο Γρηγόριος, στον οποίο οφείλονται τα πρώτα στοιχεία της δυτικοευρωπαικής μουσικής ( Γρηγοριανό μέλος ), ήταν αδυσώπητος εχθρός όσων προέρχονταν από τους Έλληνες, που θεωρούσε ότι εμπνέονταν από τον διάβολο. Φρόντισε να απομακρυνθεί όσο μπορούσε από το μουσικό τους σύστημα και να το αλλοιώσει, ώστε να ξεχαστεί.

Οι εκκλησιαστικοί τρόποι χρησιμοποιήθηκαν κατά τον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση και εκτός εκκλησίας, στην κοσμική  και λαική μουσική.

Μέχρι να περιοριστούν και «συγχωνευτούν» βαθμιαία, στα τέλη του 16ουκαι αρχές ,του 17ου αιώνα ,  στο αυστηρό τονικό σύστημα των δύο μόνο τρόπων.

Ο Αιόλιος (υποδώριος) και ο Iόνιος (υπολύδιος) έγιναν  οι βάσεις για τις, ελάσσονες και μείζονες αντίστοιχα, κλίμακες της Δυτικής μουσικής. Oι δύο  αυτοί τρόποι ήταν δημοφιλείς και χρησιμοποιούνταν και πριν τον 16οαιώνα, που έγιναν επίσημα δεκτοί από την εκκλησία . Η εκκλησία δεν τους χρησιμοποίησε πολύ, διότι θεωρούσε ότι είχαν «κοσμικό χαρακτήρα». Ο Iόνιος (η κατόπιν μείζων κλίμαξ) μάλιστα αποδοκιμάστηκε σαν «ασελγής, φιλήδονος και ακόλαστος».

 Κατά τον Μεσαίωνα  ο Βενεδικτίνος μοναχός Guido d’Arezzo (991-1050) καθιέρωσε τα ονόματα των φθόγγων Ut, Re, Mi, Fa, Sol, La, από τις αρχικές συλλαβές των στίχων ύμνου προς τον Άγιο Ιωάννη.  Η αρχική συλλαβή του 7ου στίχου ήταν Sa (Sancte Iohannes). Απέφυγε όμως και εμποδίστηκε από το ανώτατο ιερατείο να την χρησιμοποιήσει, για προφανείς λόγους. Μόλις το 1650 εισήχθη για την έβδομη νότα το Si, από τα αρχικά των λέξεων Sancte Iohannes. Το Ut έγινε πολύ αργότερα Do, από την πρώτη συλλαβή της λέξης  Dominus (Κύριος ο Θεός).

Ο Gioseffo Zarlino (1517-1696), Φραγκισκανός ιερωμένος και μουσικός της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου της Βενετίας, εξέδοσε το 1557 τα “Ιnstitutioni harmoniche” (Θεσμοί αρμονικοί), που για 4 αιώνες αποτέλεσαν τη βασική θεωρητική  πηγή στη δυτικοευρωπαική μουσική. Η αρμονία και το τονικό σύστημα που δομεί και επιβάλλει, γίνονταν έτσι από την εκκλησία «θεσμοί», όπως θεσμός είναι και η εκκλησία. Η λέξη «αρμονικός» πήρε τη σημασία σωστός και σύμφωνος με το θέλημα του Κυρίου.

Μετά τον 8οαιώνα η εκκλησιαστική μουσική άρχισε να γίνεται πολυφωνική. Με την Αναγέννηση, τον 17ο αιώνα η μουσική συνεχίζει να εξελίσσεται και εκτός εκκλησίας, με την καθιέρωση της τονικής αρμονίας.

Το τονικό σύστημα

Το τονικό σύστημα επιβλήθηκε από τη δυτική εκκλησία με θεοκρατικές αντιλήψεις και επικράτησε στη μουσική της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης επί 3 αιώνες, από τον 17ομέχρι τον 19οαιώνα (κλασσική και ρομαντική περίοδοι). Λέγεται και Ευρωπαικό μουσικό σύστημα.

Είναι ένα σύνολο κανόνων και αρχών, που πάνω τους βασίζονται οι τόνοι και οι κλίμακες.

Βασίζεται στην τονική αρμονία (συγχορδίες, σχέσεις των βαθμίδων, διαστήματα κλπ), τη χρήση μόνο 2 τρόπων και στην ύπαρξη τονικού κέντρου.

Τα  μέλη του έχουν συγκεκριμένους ρόλους και προκαθορισμένες σχέσεις μεταξύ τους.

 Λέγεται και σύστημα του μείζονα και ελάσσονα τρόπου, γιατί  περιορίστηκε σε κλίμακες που ακολουθούν μόνο δύο τρόπους: Τον μείζονα και τον ελάσσονα. Με αυτούς γράφτηκαν όλα τα αριστουργήματα της κλασσικής μουσικής.

Στην καθιέρωση του τονικού συστήματος συνέβαλε η ανάπτυξη της πολυφωνίας, που άρχισε στην εκκλησία τον 9ο αιώνα και έφτασε το αποκορύφωμά της στα τέλη του 16ου αιώνα. Τον 14ο αιώνα είχε ήδη φτάσει τα όρια της υπερβολής και έτσι  χρειάστηκε να αναπτυχθεί η αρμονία.

Η μουσική που ακολουθεί το τονικό σύστημα λέγεται τονική μουσική.

Το τονικό σύστημα δεν είναι η «κορωνίδα» της Ευρωπαικής μουσικής. Φαινόταν ακλόνητο και αμετάβλητο μέχρι και τον 19οαιώνα, αλλά δεν έμεινε έτσι. Ήδη κατά την ύστερη ρομαντική εποχή το τονικό σύστημα είχε φτάσει τα όριά του και  άρχισε να αναπτύσσεται η διτονικότητα και πολυτονικότητα και τελικά η ατονικότητα. 

Το αυτάρεσκο τονικό σύστημα προκάλεσε αποκοπή της μουσικής της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης από την επίδραση της μουσικής άλλων περιοχών του κόσμου.

Διδάσκεται, σχεδόν αποκλειστικά, στα Ωδεία, με έμφαση στην «ανωτερότητα» της  μουσικής της κλασσικής περιόδου και χρησιμοποιείται και σήμερα στην «ελαφρά» και «ποπ» δυτική μουσική.

Οι κλίμακες του μείζονα τρόπου

 Ο μείζων τρόπος (ματζόρε, Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η, π.χ. C D E F G A B C), στηρίχτηκε στον εκκλησιαστικό Ιόνιο (υπολύδιο) τρόπο. Είναι χαρούμενος και εκφράζει ευδιαθεσία, αισιοδοξία, ευθυμία, μεγαλοπρέπεια, λαμπρότητα κλπ.

Η μείζων κλίμακα του Ντο ονομάστηκε φυσική μείζων, επειδή όλοι οι φθόγγοι της είναι «φυσικοί», δηλαδή δεν φέρουν αλλοιώσεις. Παίζεται με τα άσπρα πλήκτρα του πιάνου. Ονομάζεται και «πρότυπη», γιατί χρησιμοποιείται σαν πρότυπο για να σχηματισθούν οι άλλες μείζονες κλίμακες: 7 με διέσεις και 7 με υφέσεις, για ολους τους άλλους τόνους (σύνολο 15 μείζονες κλίμακες).

Ξεκινώντας από τη μείζονα κλίμακα του Ντο προχωράμε κατά τον κύκλο με τις 5ες  ( Σολ, Ρε, Λα, Μι, Σι ... ), προσθέτοντας κάθε φορά μία δίεση. Ή αντίστροφα (Φα Σιb Μιb Λαb Ρεb….), προσθέτοντας κάθε φορά μία ύφεση.

Οι διέσεις και υφέσεις αποτελούν τον οπλισμό της κλίμακας και γράφονται στην αρχή του πεντάγραμμου, αμέσως μετά το κλειδί (γνώμονα).

Οι κλίμακες του ελάσσονα τρόπου

 Ο ελάσσων (μινόρε) τρόπος στηρίχτηκε στον αιολικό (υποδώριο) τρόπο. Είναι σοβαρός, θλιμμένος, πένθιμος, αγωνιώδης  και εκφράζει πόνο, λύπη, μελαγχολία, νοσταλγία κλπ.

 Ελάσσων σημαίνει μικρότερη. Όμως μικρότερη δεν είναι η κλίμακα, αλλά το πρώτο διάστημα 3ηςκαι  6ης, που είναι μικρό, ενώ στην μείζονα είναι μεγάλο.  Το χαρακτηριστικό στοιχείο του ελάσσονος τρόπου είναι ότι το διάστημα τονικής-μέσης βαθμίδας είναι 3ημικρή (Τ-Η, π.χ. Α - C), ενώ στον μείζονα τρόπο είναι 3ημεγάλη (Τ-Τ, πχ C-E) .

Διακρίνονται τρεις μορφές του ελάσσονα τρόπου: Της φυσικής, της αρμονικής και της μελωδικής ελάσσονος, που μπορεί να εναλλάσσονται ή να αναμιγνύονται στο ίδιο μουσικό κομμάτι. Υπερισχύει η μορφή της αρμονικής ελάσσονος.

 Κάθε ελάσσων κλίμακα προκύπτει από μια μείζονα, με τονική την 6ηβαθμίδα  της  μείζονας. Ή μία νότα κατά μία 3ημικρή χαμηλότερη από την τονική τη μείζονας.

Οι κλίμακες αυτές, μείζονα και ελάσσονα, που έχουν τον ίδιο οπλισμό, λέγονται σχετικές. Π.χ. η Λα ελάσσων είναι σχετική της Ντο μείζονας.

Εκτός από την «πρότυπη» ελάσσονα κλίμακα του Λα, που όπως η Ντο μείζονα δεν έχει οπλισμό, έχουμε και ελάσσονες κλίμακες για όλους τους άλλους τόνους, με διέσεις και με υφέσεις. 

 Φυσική ελάσσων

 Η φυσική (ή αιολική) ελάσσων ( Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ, π.χ. A B C D E F G A )  αποτελείται από τους ίδιους φθόγγους όπως και η σχετική της μείζων.

Προέρχεται από τον αρχαιοελληνικό  αιολικό (υποδώριο) τρόπο. Δεν χρησιμοποιείται συχνά, διότι η 7ηβαθμίδα (προσαγωγέας) δεν είναι ημιτόνιο, όπως επιτάσσει το τονικό σύστημα, αλλά τόνος.

Ο όρος «φυσική» αναφέρεται στην έλλειψη  τεχνητής όξυνσης και δεν πρέπει να συγχέεται με τον όρο φυσική (πρότυπη) διατονική κλίμακα (λα ελάσσων) που αναφέρεται στην έλλειψη οπλισμού και ισχύει και για τις 3 μορφές της.

 Αρμονική ελάσσων

 Η αρμονική ελάσσων (Τ-Η-Τ-Τ-Η-3Η-Η  π.χ. A B C D E F G# A ), προκύπτει από τη φυσική (αιολική) ελάσσονα, με όξυνση της 7ης βαθμίδας  κατά 1 ημιτόνιο, με τυχαίο σημείο αλλοίωσης. Η όξυνση γίνεται διότι  πάντα η 7η βαθμίδα (προσαγωγέας) απέχει από την 8η κατά 1 ημιτόνιο (ή αλλιώς η 8η «έλκει» την 7η).

Είναι τεχνητή κλίμακα και οφείλεται στην ανάγκη της δεσπόζουσας να σχηματίζει μείζονα συγχορδία που να περιέχει τον προσαγωγέα ( π.χ. στη Λα ελάσσονα E G# B).

Λέγεται αρμονική  γιατί  εξυπηρετεί την αρμονία.

 Μελωδική ελάσσων

Το τριημιτόνιο ξένισε τους δυτικούς θεωρητικούς και θεωρήθηκε ασυνήθιστο, ξεχωριστό και «αντιμελωδικό» διάστημα. Όμως αυτό δεν ισχύει στην ελληνική μουσική, τη μουσική της Ανατολής κ.α., όπου το τριημιτόνιο χρησιμοποιείται συχνά. Με σκοπό την κατάργηση ή τουλάχιστον τον περιορισμό του, σχηματίστηκε από τον 18ο αιώνα η, επίσης τεχνητή, μορφή  της «μελωδικής» ελάσσονος, Με όξυνση και της 6ης βαθμίδος κατά 1 ημιτόνιο (Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Τ-Η, π.χ. A B C D E F# G# A ) κατά την ανιούσα. Η κατιούσα  είναι αυτή της κατιούσας φυσικής (αιολικής) ελάσσονος (χωρίς καμμία όξυνση, Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ,  π.χ. A G F E D C B A).

 Ο συγκερασμός

 Οι ανάγκες της τονικής αρμονίας επέβαλλαν από τον 16οαιώνα τον «συγκερασμό» των διαστημάτων της κλίμακας. Ο ισομερής συγκερασμός, που επικράτησε  από τα μέσα του 19ου  αιώνα, διαιρεί την οκτάβα σε 12  ίσα διαστήματα (ημιτόνια).

Αυτόν ακολουθεί η σημερινή συγκερασμένη κλίμακα και τα συγκερασμένα όργανα (πιάνο, κιθάρα, αρμόνιο, ακορντεόν κλπ).

------------------------

Το άρθρο αυτό γράφτηκε από ερασιτέχνη, για ερασιτέχνες και αρχάριους. Οι ειδικοί ας δείξουν κατανόηση και ας συμβάλουν με σχόλια, παρατηρήσεις και διορθώσεις.

 

Βιβλιογραφία

Θεμιστοκλής Πολυκράτης: Αρμονική, Αθήναι 1909.

Φιλοκτήτης Οικονομίδης: Θεωρία της μουσικής, Αθήναι 1912

Μανώλης Καλομοίρης: Τα θεωρητικά της μουσικής, τ. Α΄, Αθήνα 1924 & 1991

Γιώργος Διαμαντής: Η κλασσική θεωρία της μουσικής, Αθήνα1988-Νάκας

Olivier Revault d’Allonnes: Στα ίχνη του Αντόρνο. Τί το κοινωνικό υπάρχει στο τονικό σύστημα; Διάλεξη στο Μέγαρο Μουσικής, Αθήνα 2003

Olivier Revault d’Allonnes: Προσωπική επικοινωνία.

Otto Karolyi: Εισαγωγή στη Μουσική -Εγνατία

Τζώρτζ Πίλκα: Ο κόσμος της μουσικής, Αθήνα 1968-Κάλβος

Αναστασία Τζάλλα: Συνοπτική Ιστορία της Μουσικής, Α΄ τ.-1992

Στάσα Τζάλλα: Η θεωρία της μουσικής σε μαθήματα, 1994

Μ. Κουτούγκος: Βάσεις για τη μουσική (θεωρία)

Παναγιώτης Εικοσιπένταρχος: Θεωρία του τονικού μουσικού συστήματος, Αθήνα 1998, Δαρδανός

Ιωάννης Μανιουδάκης:Εγκυκλοπαίδεια της μουσικής, Αθήνα 1967

Wikipedia