Βυζαντινή Ποίηση - Ακριτικά

Γράφει ο ΦΑΙΔΩΝ ΑΛΚΙΝΟΟΣ (faidonalkinoos)
39 άρθρα στο MusicHeaven

Ο Ηράκλειτος; Η Ακρόπολη; Η Μέδουσα; Ο Θησέας; Ο Μίνωας; Ο Ήφαιστος; Ελλάδα. Τι είναι αλήθεια και τι ψέμα; Ο Βύζας; Οι Πέρσες; Ο Χριστιανισμός; Το Ισλάμ; Οι Ακρίτες; Οι Αυτοκράτορες; Τα Λιοντάρια; Οι Δράκοι; Ο Διγενής;

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΙΗΣΗ - ΑΚΡΙΤΙΚΑ

ΔΙΓΕΝΗΣ ΑΚΡΙΤΑΣ

Ανέκαθεν, η σχέση τής ιστορίας με την λαϊκή παράδοση, ήταν τόσο σφιχτή, που σε πολλές περιπτώσεις έφτανε η παράδοση ν’ αφομοιώνει τόσο καλά τα γεγονότα, ώστε κάποτε να μην αναγνωρίζεται, θρύλος και γεγονός γίνονται ένα, συμπορεύονται, χάνοντας η ιστορία την δυναμική της, ενώ η παράδοση παρά την αίγλη τής όποιας της μαγείας, να αμφισβητείται.

Ελλάδα. Τι είναι αλήθεια και τι ψέμα;

Η Κάθοδος του 1100 π.Χ. (η οποία πρόσφατα ετέθη σε επαναπροσδιορισμό); Το Ίλιον (το οποίον και αυτό ακόμα δεν έχει επιβεβαιωθεί); Ο Ζευς; Οι Πελασγοί; Ο Μέγας Αλέξανδρος; Ο Ηράκλειτος; Η Ακρόπολη; Η Μέδουσα; Ο Θησέας; Ο Μίνωας; Ο Ήφαιστος;

Ο Βύζας; Οι Πέρσες; Ο Χριστιανισμός; Το Ισλάμ; Οι Ακρίτες; Οι Αυτοκράτορες; Τα Λιοντάρια; Οι Δράκοι; Ο Διγενής;

Σε ολόκληρη την διάρκεια τής Ιστορίας τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αναπτύσσεται μια γραμματολογία καταπληκτική. ( Η περίοδος αυτή είναι Ελλάδα, και ως τέτοια πρέπει να την αντιμετωπίσουμε). Σηματοδοτείται δε η έναρξη της δεύτερης αυτής περιόδου, - (όπως και σε κάθε νέα περίοδο όλων των λαών) - με ένα έπος, με αυτό του "Βασιλείου Διγενή Ακρίτα". Ένα έπος χαρίζει στην ιστορία, την ιστορία των ηθών και φυσικά, καταγράφει σε στίχους την νέα εθνική οντότητα, την νέα εθνική συνείδηση.

Το έργο, κατά την χρονική περίοδο από το 1000 μ. Χ. και κατά το δεύτερο μισό του 11ου αιώνα, διάστημα μέσα στο οποίο και μάλλον καταγράφηκε, δεν σώθηκε. Παραλλαγές του όμως, έξι στον αριθμό, αποδίδουν το θέμα. Η φωτιά βεβαίως, η ρωμαλεότητα, η φρεσκάδα των ακριτικών τραγουδιών που έχουν προηγηθεί δεν απαντώνται μέσα στα κείμενα και στους στίχους των παραλλαγών αυτών. Σίγουρα όμως, η απόδοση, έπεται, του "Άσματος του Αρμούρη", που κατά τον 9ο αιώνα, με 200 ανομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους, θεωρείται πως είναι ο σκαπανέας, που ετοιμάζει τον δρόμο για την δημιουργία του έπους του "Διγενή Ακρίτα".

Έξι ποιητικές διασκευές, παραλλαγές με 1η: της Τραπεζούντας, με 3181 στίχους, η οποία δωρήθηκε από τον Σάββα Ιωαννίδη, χωρισμένο σε δέκα βιβλία. 2η: διασκευή Πετρίτζη, με 3094 ομοιοκατάληκτους στίχους, έκδοση την οποία πραγματοποιεί ο Λάμπρος μαζί με άλλα μεσαιωνικά τραγούδια, γραμμένο το 1670 από τον ιερομόναχο Ιγνάτιο Πετρίτζη, που αυτοαποκαλείται ποιητής και το αφιέρωνε στον ιερέα Χρύσανθο. Η έκδοση χωριζότανε σε οχτώ βιβλία. 3η: Η παραλλαγή της Μονής Santa Maria di Grotteferrata, με 3700 ανομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους, 4η: την παραλλαγή της Νήσου Άνδρου, με 4778 στίχους, που δημοσιεύθηκε το 1881 από τον Μηλιαράκη, από ανευρεθέν χειρόγραφο του ΙΣΤ΄ αιώνα. Η παραλλαγή αυτή αποτελείται από δέκα βιβλία και συμπληρώνει τα κενά της πρώτης έκδοσης της Τραπεζούντας. Ως ποιητής εμφανίζεται κάποιος Ευστάθιος. 5η: την παραλλαγή της Μονής Εσκοριάλ, με 1867 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, που ο βυζαντινολόγος Κρουμβάχερ το 1904 ανακοίνωσε πως υπάρχει στην βιβλιοθήκη της Μαδρίτης (Εσκοριάλ), δημοσιεύοντας αποσπάσματα. Πλήρης έκδοση του χειρογράφου έγινε το 1912 από τον Ολλανδό ελληνιστή και βυζαντινολόγο Έσσελινγκ. Η γλώσσα πλησιάζει περισσότερο την δημοτική και είναι αυτό που κάνει την έκδοση ιδιαίτερη. 6η την διασκευή σε πεζό λόγο, που βρέθηκε και πάλι στην Άνδρο, έργο, ίσως, του εκ Χίου, Μελετίου Βλαστού, την παραλλαγή δημοσίευσε ο Δ. Πασχάλης το 1928 από χειρόγραφο του ΙΖ΄ αιώνα. 7η: την παραλλαγή της Ελληνικής Μονής Κρυπτοφέρης που αποτελείται από οχτώ βιβλία και δημοσίευσε ο Legrand το 1892 από χειρόγραφο του ΙΔ΄ αιώνα.

Είναι βέβαιο από αναφορές και ανακοινώσεις πως υπήρξαν και άλλες παραλλαγές, που, ή δεν βρέθηκαν ακόμη, ή δεν θα δουν ποτέ το φως της δημοσιότητας, λόγω καταστροφής τους ή από άγνοια αυτών που τα κατέχουν.

Ίαμβοι, τροχαϊκοί, μπλέκουν στα κατορθώματα, σιωπούν τις σελίδες της Ιστορίας, επαίρονται και ο δεκαπεντασύλλαβος γεννιέται προς δόξα και τιμή των θεών και των ανθρώπων. Όποια μελέτη κι αν πάρουμε υπ’ όψιν μας, καταλήγουμε με ασφάλεια στον ίαμβο ή στον τροχαϊκό. Δημώδης στίχος; Εθνικός; Ένα μα την αλήθεια είναι το γεγονός, αυτός ο στίχος παίρνει ζωή μπροστά  μας.

Και το Βυζάντιο γεννιέται.

Μέσα από το Ακριτικό (Δημοτικό) Τραγούδι, - όσα εξ αυτού του είδους σώθηκαν λόγω των συγκυριών που ακολούθησαν και που σαφέστατα οι προτεραιότητες μάλλον δεν το ευνόησαν -, διαπιστώνουμε την μεγαλοσύνη της εποχής και το ακέραιο, πολλές φορές, ένστικτο του λαού. Ενός λαού που θέλησε για μια φορά ακόμα να βάλει την σφραγίδα του στον χρόνο και μάλλον τα κατάφερε. Ενός έθνους που κράτησε στα χέρια του την μέση περίοδό του και μάλιστα για χρονικό διάστημα 1000 και πλέον χρόνων. Φυσικά, το τραγούδι αυτής της μορφής, (Δημοτικό - Ακριτικό), μας γαλούχησε, κατεύθυνε τις ψυχές του λαού, αφού πρώτα αφουγκράστηκε τις λεπτές χορδές της ψυχής του. Είναι λοιπόν αυτό το δημοτικό τραγούδι, που καταγράφει την δημιουργία τής Κωνσταντινούπολης, (325 μ.Χ.)

"και πώς να τηνε βγάλομε και πώς να τηνε λέμε;

Πόλη. Κωνσταντινούπολη, του Κωνσταντίνου πόλη."

Είναι λοιπόν το δημοτικό τραγούδι που την ψυχή τού λαού υμνεί και τραγουδάει και το σύμβολο, η Αγια-Σοφιά κτίζεται, (532-537 μ.Χ.)

"δεν είν’ και τούτο θάμασμα, παράξενο μεγάλο,

που ζέψανε τον Κωνσταντή με το βουβάλι αντάμα

να κουβαλά τα μάρμαρα απ’ το Μαρμαροχώρι

να φτιάξουν την Αγια-Σοφιά, το μέγα μοναστήρι."

Βεβαίως, το δημοτικό τραγούδι δεν έχει να κάνει με την σημασία που σήμερα δίνεται στο τραγούδι. Κάθε κομμάτι που σώθηκε είναι το ίδιο πολύτιμο με κάθε ιστό του ανθρώπινου σώματος που γλίτωσε ύστερα από πυρκαγιά. Είναι ο ιστός που με την υγεία του θα συνδέσει την ύστερη λόγια εποχή, την εποχή του θρησκευτικού ύμνου, την ανώτατη εξέλιξη γραμμάτων και τεχνών του Βυζαντίου. Έτσι το δημώδες άσμα, πλέον ανάγεται σε έπος και χαράζει βαθιά την ψυχή του λαού.

"Σπίτι δεν τονε σκέπαζε, σπήλιο δεν τονε χώρει,

τα όρη διασκέλιζε, βουνού κορφές επήδα,

χαράκι’ αμαδολόγαγε και ριζιμιά ξεκούνειε.

Στο βίτσιμά ’πιανε πουλιά, στο πέταμα γεράκια,

στο γλάκιο και στο πήδημα τα λάφια και τ’ αγρίμια."

Έτσι έγραψε ο λαός τον Ακρίτα τον Διγενή, που ήταν από δύο γένη, ελληνικό της μάνας του, Ευδοκία τ’ όνομά της και Άραβα πατέρα. Ο εθνικός ήρωας τής αυτοκρατορίας ολάκερης. Σαν να λέμε, η μορφή του σούπερμαν που όμως δεν ήταν καρτούν αλλά αλήθεια. Τι να είναι αλήθεια άραγε και τι ψέμα, σε τούτη την άμοιρη ιστορία της Ελλάδας. Οι ακρίτες είναι θεσμός που ο Διοκλητιανός επισημοποίησε κατά το τέλος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (285-305) και διατηρήθηκε από τον Ηράκλειο (610-641), ενώ διατηρείται και εκφυλίζεται έως τα χρόνια του Μιχαήλ Η΄ του Παλαιολόγου (1252-1282). Γνωστή η ιστορία τους και τα κατορθώματά τους. Οι ακρίτες και κυρίως ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, έσωζαν την κατάσταση, με την ρωμαλεότητά τους, την αντρειοσύνη τους, αλλά το κυριότερο, με την συμβολή του μύθου, που μέσα από το έπος εξαπλωνόταν στα πέρατα της οικουμένης, με το τραγούδι και τους τρομαχτικούς, για κάθε εχθρό και κάθε επιβουλευόμενο την επικράτεια. Για τον ακρίτα τον γιο τ’ Ανδρόνικου λέει ο στίχος

"Εγώ είμαι ο ανδρειωμένος τ’ Ανδρόνικου ο γιος,

που τρέμει ο κόσμος όλος και όλα τα χωριά,

και τρέμουν τρεις πασάδες που πολέμαγα.

Δεν ήσαν μήτε πέντε, μήτε δεκαοχτώ,

εφτά χιλιάδες ήσανε κι εγώ αμοναχός,

κι απ’ τις εφτά χιλιάδες ένας γλίτωσε."

Ο Όμηρος και ο Ησίοδος υπήρξαν οι πρώτοι της εποποιίας. Εθνικοί παιδαγωγοί του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Το ελληνικό θαύμα αποκτά πατρότητα. Ίδιον των Ελλήνων η επιστέγαση των εποχών. Με τον ίδιο αυτό απαράλλαχτο τρόπο κατά το μέσον της ιστορίας τους, ανακτούν την ανάγκη την κάνουν πραγματικότητα, και ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, στέκει μπροστά μας περήφανος περίτρανος περιλάλητος. Όπως ο Αχιλλέας ή ο Ηρακλής σαν τον Μεγάλο Αλέξανδρο, κάνει την εμφάνισή του για να συνεπάρει τις σκέψεις την αδράνεια την ομορφιά του Γένους. Η θέληση της νίκης; Η ελληνική ζωή που κάπως μετά τον Αλέξανδρο δεν είναι ιδιαιτέρως εμφανής; Ο Χριστιανισμός που με την φιλοσοφία του στρέφει τον κόσμο να κοιτάζει τον ουρανό, την αύριο ζωή; Ό,τι κι αν ήταν, ο γήινος ανθρώπινος νους του Έλληνα, δημιουργεί ένα έπος. Δημιουργεί έναν ήρωα. Τον ήρωα των μεγάλων ιστορικών αναγκών, και των ειδικών στιγμών του πεπρωμένου του Ελληνισμού των Βυζαντινών χρόνων. Ο Ν. Πολίτης γράφει: "Από των εσχατιών της Καππαδοκίας μέχρι των Ιωνίων νήσων, και από της Μακεδονίας και των χωρών των δυτικών ακτών Ευξείνου και Κρήτης και της Κύπρου, άδονται μέχρι του νυν άσματα αφηγούμενα τους άθλους και τας περιπετείας του Διγενή και τους αγώνας αυτού προς τους Απελάτας και τους Σαρακηνούς, και φέρονται δια στόματος παραδόσεις αναφερόμεναι εις τόπους και αντικείμενα, μεθ’ ων συνδέεται το όνομα αυτού. Εις ταύτα η φαντασία του λαού εγκατέπλεξε μύθους, ων τους πλείστους παρέλαβεν ανακαινίσασα εκ της πλουσίας μυθικής κληρονομίας της αρχαιότητος, και απήρτισε τον ιδεώδη τύπον ήρωος νεαρού ως ο Αχιλλεύς, κραταιού ως ο Ηρακλής και ενδόξου ως ο Αλέξανδρος. Εν κεφαλαίω δ’ ειπείν· εις τον Διγενή Ακρίταν αποκορυφούνται οι πόθοι και τα ιδεώδη του ελληνικού έθνους, διότι εν αυτώ συμβολίζεται η μακραίων και άληκτος πάλη του ελληνικού προς τον μουσουλμανικόν κόσμον."

Παρενθετικά και εκτός κειμένου κάνω την προσπάθεια ευχαριστιών προς τους ανθρώπους που κατά καιρούς αφιέρωσαν χρήματα χρόνο μόχθο, για να διασώσουν, φέρνοντας στο φως της πλατειάς κυκλοφορίας έργα για τα οποία νομίζαμε την ύπαρξή τους, αλλά τα αγνοούσαμε ως έργα. Σάθας - Βικέλας - Πολίτης - Βαλέτας. Wagner - Legrand.. Άνθρωποι ερευνητές του ωραίου, που πολλές φορές κακολογήθηκαν, αλλά που ευτυχώς τις περισσότερες βρίσκονται στα χείλη μας για το έργο που ανάστησαν. Ένα ευχαριστώ είναι και αυτή η εργασία.

Πρώτος λοιπόν ο Πολίτης φέρνει στο φως τα Ακριτικά Τραγούδια. Ίσως τα ομορφότερα δημιουργήματα Δημοτικής Ποίησης σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Σάθας λίγο νωρίτερα, το 1875 φέρνει με την συνεργασία του Γάλλου ελληνιστή Legrand το μεσαιωνικό έπος του Διγενή Ακρίτα κατά το πρωτότυπο της Τραπεζούντας και αποτελούμενο από 3181 στίχους. Το γεγονός προκαλεί ζωηρό επιστημονικό ενδιαφέρον. Και ακολουθούν η παραλλαγή της Οξφόρδης (Πετρίτζη) και οι άλλες εκδοχές όπως αυτές αναφέρονται στην αρχή του κειμένου αυτού.

Η ιστορία, μέσω των κειμένων που βρέθηκαν, αφηγείται, την ζωή, τα κατορθώματα, τους έρωτες τον γάμο, την ευγένεια, την ανδρεία, την γέννηση και τον θάνατο του Βασιλείου Διγενή Ακρίτα. Μέσα όμως από αυτή την εξιστόρηση και η ζωή των άλλων ακριτών είναι παρόμοια και παρεμφερής.

Λέγεται πως το Βυζάντιο και μάλιστα στην ποίηση δεν άφησε και τίποτα αξιόλογο. Απλά, λένε, ιπποτικά μυθιστορήματα, όπως η Αχιλληίς, ο Βίος Αλεξάνδρου, Τα Κατά Λύβιστρον και Ροδάμνην, τα Πτωχοπροδρομικά και άλλα τόσα πολλά ψήγματα λαϊκής έκφρασης, επώνυμα ή ανώνυμα, που μόνη αξία τους είναι ότι είναι σε ελληνική γλώσσα. Δεν θα διαφωνήσω ούτε θα συμφωνήσω. Πιστεύω όμως πως η περίοδος αυτή, επειδή συνολικά αμφισβητείται, και για τον λόγο ότι αφορά σε χίλια τουλάχιστον χρόνια, δεν μπορεί παρά να υπήρξε. (Ακούσαμε πρόσφατα πως το Βυζάντιο δεν αποτελεί Ευρωπαϊκή Ιστορία). Ας λένε κι ας πιστεύουν ότι θέλουν. Δεν αντιδικώ δεν μ’ ενδιαφέρει άλλωστε κάτι τέτοιο. Εκείνο που τόσο με συγκινεί είναι η ύπαρξη των κειμένων αυτών που στόχο πλέον έχουν να δείξουν την λαϊκή έκφραση, και την συνέχεια (ομοιογενή μάλιστα) της παράδοσης των Ελλήνων όπου κι αν βρεθούν στον ιερό χώρο του πλανήτη μας. Και αν ακόμα για κάποιους το Βυζάντιο δεν υπάρχει, ή μπορεί να πέθανε μαζί με την ιστορική στιγμή του …  λαός που γέννησε ποιητές σαν τον Όμηρο, τον Αισχύλο, τον Πίνδαρο, τον ανώνυμο ποιητή του Διγενή Ακρίτα, δεν είναι στο πεπρωμένο του να γνωρίσει τον θάνατο.

"Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γη τονε τρομάσσει.

Βροντά κι αστράφτει ο ουρανός και σειέτ’ ο απάνω κόσμος

κι ο κάτω κόσμος άνοιξε και τρίζουν τα θεμέλια,

κι η πλάκα τον ανατριχιά, πως θα τονε σκεπάση

πως θα σκεπάση τον αητό, τση γης τον αντρειωμένο.

Βογγάει, τρέμουν τα βουνά βογγάει τρέμουν οι κάμποι"

Κλείνοντας αναφέρω ορισμένους ακόμα ακρίτες:

Αρμούρης, Ανδρόνικος, Αλέξανδρος ο βασιλιάς, Γαβράς Κωνσταντίνος, Γιάννης ή Γιαννάκης, Γιάννης Καλογιάννης, Γιάννες, Αριστάκης, Αλέξης, Αλεξινός, Ιωαννίκιος, Κίναμος, Κουστοχέρης, Αλιάντρης, Μαρουλιός, Μαυριανός, Μηνάς, Μουσούρης, Μελεμεντζής, Σιρβιτάνης, Θεοφύλακτος, Βάρδας, Φωκάς ο Νικηφόρος, Πετροτράχηλος, Πορφύρης, Κωνσταντής, - Κωνσταντάς, Σκληρόπουλο ή Συριόπουλο, Αρέστης, Αζγουρής, Τσαμαδός και πάρα πολλοί άλλοι.

Βιβλιογραφία

1. Κίμωνος Εμμανουήλ Πλακογιαννάκη - Δημόσιος και ιδιωτικος βίος και πολιτισμός των Βυζαντινών - Εκδοτικός οίκος ΚΥΡΟΜΑΝΟΣ.

2. Σοφοκλής Γ. Δημητρακόπουλος - Ιστορία και δημοτικό τραγούδι - ΠΑΡΟΥΣΙΑ.

3. Γ. Κορδατου - Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας - Τόμοι VII, VII, - Εκδόσεις 20ος ΑΙΩΝΑΣ.

4. ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ "ΗΛΙΟΥ" Τόμοι 2, 6

5. Γ. Κορδάτου - Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου - Εκδόσεις ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗ.

6. Ν. Πολίτου - Περί του εθνικού έπους των νεωτέρων Ελλήνων.

7. Ν. Πολίτου - Εκλογαί από τα Τραγούδια του Ελληνικού Λαού.

8. Επίσης από διάφορα βιβλία της σειράς "ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΙΗΣΗ" των Εκδόσεων ΧΩΡΟΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΣΙΚΥΩΝΙΟΣ.

9. Κωνσταντίνου Γ. Μάρκου - Ακριτικά δημοτικά τραγούδια - Α΄ τόμος - ΠΑΡΟΥΣΙΑ

Φαίδων Αλκίνοος

Συγγραφέας - ποιητής - στιχουργός

(αναδημοσίευση από το περιοδικό Ίαμβος

για τους αναγνώστες της στήλης)