Το κοχύλι ως μουσικό όργανο

Διάφορα κοχύλια χρησίμευσαν ως μουσικά όργανα ή εργαλεία παραγωγής ήχου σε τελετουργίες. Ακόμη, αποτέλεσαν διακοσμητικά εξαρτήματα χορευτικών στολών κυρίως ιθαγενών της Αφρικής και της Νοτίου Αμερικής. Η χρήση των μεγάλων κοχυλιών ως πνευστών οργάνων, όπως τρομπέτες, χρονολογείται από τη Νεολιθική εποχή.

Τα κοχύλια υπήρξαν από τα πρώτα πνευματικά, μουσικά και επικοινωνιακά μέσα του πλανήτη μας. Μεγάλα κοχύλια χρησιμοποιήθηκαν ως μουσικά όργανα σε διάφορες χώρες και με ποικίλους τρόπους, για να καλούν τους πιστούς στις προσευχές, να προειδοποιούν σε περιπτώσεις κινδύνου, να προσκαλούν τους πολεμιστές στη μάχη, να διατυμπανίζουν τη νίκη και το θρίαμβο, ή να προετοιμάζουν την είσοδο των βασιλέων και των ηρώων.

Στα μεγάλα κοχύλια-τρομπέτες ανοίγονται τρύπες στη λεπτή άκρη του οστράκου ή ακόμη και στη διαδρομή του σώματός του, έτσι ώστε να μπορούν να παράγονται περισσότεροι από ένας ήχοι, όπως στο κοχύλι Tutufa ή Bursa bubo.
Κατά τον Έρικ Πάρτιτζ (Λεξικό, Νέα Υόρκη, 1959), η ετυμολογία του «κόγχου» είναι δυνατόν να προέρχεται από τη λέξη «ήχος», μαρτυρώντας την πανάρχαιη χρήση του ως μουσικού οργάνου.


Bόρεια και Λατινική Aμερική

Οι Μαράκας και οι Ομιτσικαχουάζθι χρησιμοποιούσαν κοχύλια ή ομοιώματά τους από πηλό ως μουσικά όργανα για τις τελετουργίες στις κηδείες. Τα συνέδεαν με το «θεό της βροχής».

Στη Xαβάη το κοχύλι «Tρομπέτα του Tρίτωνα» χρησιμοποιείται καθημερινά στο τελετουργικό του ηλιοβασιλέματος.

Τα μουσικά όργανα που βρέθηκαν συχνότερα σε αρχαιολογικούς χώρους, όπου γίνονταν προ-κολομβιανές εορτές, ήταν τα «φλάουτα», ορισμένα είδη σφυρίχτρας, τα ορατσίνας, καθώς και τα μεγάλα κοχύλια που παρήγαν μόνο δύο νότες. Αναφορές για τη χρήση των μεγάλων κοχυλιών στη μουσική γίνονται από τους Ιθαγενείς Αμερικανούς, τους Μάγιας και Ίνκας και τους Αζτέκους Μεξικάνους. Το κρουστό μουσικό όργανο «καξίξι» ή «βραζιλιάνικο Μπερίμπο» ή αλλιώς «shaker», φτιάχνεται από ένα καλάθι πλεκτό από κληματόβεργες ή βέργες λυγαριάς γεμάτο από μικρά κοχύλια.

Ο διάσημος Μεξικάνος τρομπονίστας Στηβ Τουρέ, ο οποίος έχει παίξει με μεγάλους καλλιτέχνες, όπως ο Ρέι Τσαρλς και ο Βαν Μόρισον, χρησιμοποιεί στις εμφανίσεις του μαζί με την τρομπέτα του και μεγάλα κοχύλια που παράγουν καταπληκτικούς ήχους. Την τέχνη αυτή κληρονόμησε από τους Αζτέκους προγόνους του. Χρησιμοποιώντας διαφορετικά σπειροειδή κοχύλια παράγει διαφορετικούς τόνους. Όσο μικρότερο το κοχύλι τόσο ο ήχος είναι οξύτερος. Ο ίδιος ο Τουρέ παίζει με το χέρι μέσα στο όστρακο αλλάζοντας νότες μετακινώντας το μέσα και έξω, κάπως σαν το τρομπόνι. Ο ήχος που παράγεται είναι ιδιαίτερος και μοιάζει με μείγμα ανθρώπινης φωνής, μεταλλικού οργάνου και ξύλινου αποήχου.
Ακόμη και σήμερα στη Χαβάη το κοχύλι «Τρομπέτα του Τρίτωνα» (Triton Trumpet) χρησιμοποιείται καθημερινά στο τελετουργικό του ηλιοβασιλέματος. Όταν το κοχύλι αυτό γεμίσει με ορισμένη ποσότητα νερού, παράγει μουσικούς ήχους κελαρύσματος.



Eυρώπη

Από τον 11ο έως το 12ο αιώνα, όταν οι Ισπανοί καθιέρωσαν τις καστανιέτες ή κλακέτες ως απαραίτητο εξάρτημα του χορού «φλαμένκο», αρχικά χρησιμοποιούσαν δύο κοχύλια δίθυρα ή δύο πλατιές πέτρες για την παραγωγή του ήχου. Τις δύο πλευρές του δίθυρου κοχυλιού έδεναν με ένα μικρό σχοινί που περνούσαν μέσα από τις μικρές τρύπες που άνοιγαν στη βάση του οστράκου. Αργότερα οι ¶ραβες εισήγαγαν τις μεταλλικές καστανιέτες.

Στον πίνακα του Πήτερ Πωλ Ρούμπενς «Η ¶φιξη της Μαρίας των Μεδίκων στη Μασσαλία», 1625, που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, απεικονίζεται η παρέα του Ποσειδώνα να υποδέχεται τη Μαρία των Μεδίκων στο λιμάνι της Μασσαλίας με ήχους από το κοχύλι «Charonia Tritonis», όστρακο που οφείλει το όνομά του στους ακολούθους του θεού της θάλασσας, Ποσειδώνα.

Επίσης, παλιά ιστιοφόρα έφεραν στην πλώρη τους ομοιώματα του Ποσειδώνα και του Τρίτωνα, οι οποίοι ανήγγελλαν -φυσώντας στο κοχύλι- την άφιξη του πλοίου στο λιμάνι.

Το γνωστό σε όλους μας μπουζούκι φέρει μια εξαιρετικά όμορφη επένδυση γύρω από το κεντρικό στόμιό του, η οποία προέρχεται από το εσωτερικό του οστράκου «Haliotis». Η διακόσμηση ομορφαίνει ιδιαίτερα το κύριο σώμα του οργάνου.


Mέση Aνατολή και Aφρική

Το κοχύλι-τρομπέτα χρησιμοποιήθηκε και από τους αρχαίους Αιγυπτίους στη φαραωνική μουσική. Τέτοιες τρομπέτες βρέθηκαν στην ανασκαφή τάφου ενός παιδιού Φαραώ στην περιοχή Αάμρι, κοντά στο Χελουάν.

Ένα άλλο όργανο, το «φάκρουμ», είναι έγχορδο και κατασκευάζεται από κέλυφος χελώνας. Απαντάται στη Βόρειο Αφρική, κυρίως στις χώρες γύρω από τη Σαχάρα. Θεωρείται ότι έχει μαγικές δυνάμεις και συνοδεύει θρησκευτικά τραγούδια και χορούς.

Στη Ζιμπάμπουε χρησιμοποιούν το μεταλλικό όργανο «μπίρα», που γύρω από το άνοιγμά του κρέμονται πολλά κοχύλια τα οποία προσδίδουν έναν ιδιαίτερο συνοδευτικό τόνο.

Ένα παραδοσιακό μουσικό όργανο στη Νιγηρία είναι το «shaker» (sekere). Κατασκευάζεται από μεγάλη κολοκύθα, η οποία περιτυλίγεται με σειρά από μικρά κοχύλια δεμένα με σπάγκο. Η ρυθμική κίνηση του οργάνου αυτού προσδίδει έναν ιδιαίτερο ήχο που παράγεται από τα κοχύλια.

Αφρικανοί χορευτές περιτυλίγουν το σώμα τους με ζώνες ή περιδέραια από τα όστρακα «Cypraea moneta» κατά τη διάρκεια ιεροτελεστιών και χορών. Πέραν από στολίδια, τα κοχύλια αυτά πιστεύεται ότι έχουν μαγικές ιδιότητες ή αποτελούν σεξουαλικό σύμβολο.

Το «ραμπούμπ» ή «μαχάρ» είναι όργανο από μικρά σπειροειδή όστρακα, που χρησιμοποιούν τα παιδιά στο Ομάν, στις παραλίες των Σουλτανάτων, για να γιορτάσουν το 15ο Ραμαζάνι τους. Ο ήχος παράγεται τρίβοντας τα όστρακα μεταξύ τους και διατηρεί το ρυθμό του τραγουδιού. Στις παραθαλάσσιες περιοχές ονομάζεται και «καρανκάσου» ή «τοκ-τοκ», ενώ στην ηπειρωτική περιοχή της Νταχιρά λέγεται «ταλμίς».

Το «γιμ» χρησιμοποιείται ως τελετουργικό όργανο σε τοπικές γιορτές. Το όστρακο αυτό είναι το «Busycon contrarium», το οποίο κόβουν στην κορυφή ή του ανοίγουν μια τρύπα για την παραγωγή του ήχου.

Από ανασκαφές στη Χεβρόνα βρέθηκε ότι Εβραίοι ιερείς χρησιμοποιούσαν μεγάλα κοχύλια-τρομπέτες για να καλούν τους πιστούς στα μυστήρια.


Aσία και ¶πω Aνατολή

Στην ιαπωνική βουδιστική τελετουργική μουσική τα όστρακα-τρομπέτες κάνουν εμφανή την παρουσία τους, όπως στην «Αρμονία της Ιαπωνικής Μουσικής» και συγκεκριμένα στη λειτουργία Σούνι στο Ναό Τρντάι-τζι στη Νάρα.

Οι ιερείς Σίντο στην Ιαπωνία εξακολουθούν και σήμερα να χρησιμοποιούν το κοχύλι-τρομπέτα «Charonia Tritonis», για να καλέσουν τους πιστούς στη λειτουργία.

Στα νησιά Φίτζι ακόμη και σήμερα το κοχύλι-τρομπέτα ειδοποιεί το κοινό ότι στην αγορά ή την αποβάθρα έχουν πουληθεί τα ψάρια, ενώ στη Σαμόα χρησιμεύει ως εσπερινός κώδωνας ή ως αναγγελία της επιστροφής των ψαράδικων πλοίων.

Oι ιερείς Σίντο στην Iαπωνία χρησιμοποιούν το κοχύλι-τρομπέτα «Charonia Tritonis», για να καλέσουν τους πιστούς στη λειτουργία.

Το όστρακο «Turbinella pyrum» απεικονίζεται συχνά στα τέμπλα των ινδουιστικών ναών. Ο θεός Βισνού, θεός της διατήρησης της συνέχειας, απεικονίζεται να κρατά σε ένα από τα τέσσερα χέρια του το κοχύλι «Turbinella».Υπάρχουν δύο διαφορετικές ερμηνείες. Η πρώτη θεωρεί ότι το κοχύλι απεικονίζει όπλο, ενώ η άλλη μουσικό όργανο, με το οποίο σαλπίζει τη νίκη του κατά των εχθρών του.


Το άρθρο έχει συγγράψει ο Νικόλαος Παυλίδης, Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ΑΩ του κοινοφελούς ιδρύματος Αλέξανδρος Ωνάσης)