Ηχητικά δείγματα των Κλιμάκων Βυζαντινής Μουσικής

Σε άλλον Ιεροψάλτη ο Θεός έδωσε φωνή χαμηλών συχνοτήτων, σε άλλον υψηλών, και για αυτό ο καθένας πρέπει να επιλέγει μια βάση στην οποία να μπορεί να βγάζει τα μέλη της Ακολουθίας χωρίς να χρειαστεί να "χάσει" την φωνή του ή να ξελαρυγγιαστεί. Παρά ταύτα, επειδή το ευρύ φιλόμουσο κοινό γνωρίζει μάλλον την Ευρωπαϊκή παρά την Βυζαντινή, για αυτό θα κάνουμε "οικονομία", και θα παρουσιάσουμε τα ηχητικά δείγματα των Κλιμάκων έχοντας ως αναφορά την σχέση (1)· για περισσότερα δείγματα σε άλλη συχνότητα αναφοράς παραπέμπεσθε στο [1].

Στον Πίνακα 1, δίνουμε πρώτα τις (μη συγκερασμένες) Κλίμακες της Επιτροπής, διότι αυτές τις κλίμακες παρουσίασε πρώτα και η ίδια η Επιτροπή [2] επί του μονοχόρδου (δες σχέδιο μονοχόρδου). Οι συγκερασμένες έγιναν κατόπιν "κατά προσέγγισιν των διαστημάτων των [μη συγκερασμένων] κλιμάκων, επιβαλλομένην πάντοτε εις την κατασκευήν των οργάνων χάριν της ευχρηστίας". Δίνονται λοιπόν οι φθόγγοι π.χ. Νη, Πα, Βου, κτλ., οι λόγοι μηκών χορδών γειτονικών φθόγγων π.χ. 9/8, 800/729, κτλ. και οι αντίστοιχες συχνότητες δεξιά του φθόγγου, έχοντας ως αναφορά την (1).

Πίνακας 1. Κλίμακες (μη συγκερασμένες) της Μουσικής Επιτροπής του 1881 [2, 1]

Διατονική	Χρωματική μαλακή	Χρωματική σκληρή	Εναρμόνιος
Νη' 521,4815 27/25 Ζω' 482,8532 800/729 Κε 440,0000 9/8 Δι 391,1111 9/8 Γα 347,6543 27/25 Βου 321,9021 800/729 Πα 293,3333 9/8 Νη 260,7407	Νη' 521,4815 27/25 Ζω' 482,8532 2500/2187 Κε 422,4000 27/25 Δι 391,1111 9/8 Γα 347,6543 27/25 Βου 321,9021 2500/2187 Πα 281,6000 27/25 Νη 260,7407	Πα' 586,6667 25/24 Νη' 563,2000 243/200 Ζω' 463,5391 256/243 Κε 440,0000 9/8 Δι 391,1111 25/24 Γα 375,4667 243/200 Βου 309,0261 256/243 Πα 293,3333	Γα' 695,3086 256/243 Βου' 660,0000 9/8 Πα' 586,6667 9/8 Νη' 521,4815 9/8 Ζω' 463,5391 256/243 Κε 440,0000 9/8 Δι 391,1111 9/8 Γα 347,6543

Ιδού και οι συχνότητες της Ευρωπαϊκής μουσικής (π.χ. του πιάνου) προς ...σύγκριση...

...ταιριάζουν απόλυτα μόνο στον εξ ορισμού ίδιο φθόγγο: Κε = Α3 (!) (στην μαλακή χρωματική δεν ταιριάζει ούτε και ο Κε επειδή είναι με ύφεση σε σχέση με την διατονική).

Ας προχωρήσουμε τώρα και στην παρουσίαση των συγκερασμένων κλιμάκων της Μουσικής Επιτροπής του 1881 (δες Πίνακα 2), που ως προείπαμε, έγιναν "κατά προσέγγισιν των διαστημάτων των [μη συγκερασμένων] κλιμάκων". Καλό λοιπόν είναι οι Ιεροψάλτες -αν θέλουν την ακρίβεια- να εκπαιδεύονται στις ασυγκέραστες Κλίμακες, και όχι στις συγκερασμένες. Να σημειώσουμε ότι στον Πίνακα 2 τα κόμματα π.χ. 12-10-8 κτλ. είναι τα διπλάσια της Μουσικής Επιτροπής του 1881, έτσι έχουν επικρατήσει, αλλά οι συχνότητες παραμένουν οι ίδιες καθότι συνάμα και το συνολικό άθροισμα των κομμάτων διπλασιάστηκε.

Πίνακας 2. Συγκερασμένες Κλίμακες της Μουσικής Επιτροπής του 1881 [2, 1]

Διατονική	Χρωματική μαλακή	Χρωματική σκληρή	Εναρμόνιος
Νη' 523,2511 8 Ζω' 484,4650 10 Κε 440,0000 12 Δι 391,9954 12 Γα 349,2282 8 Βου 323,3416 10 Πα 293,6648 12 Νη 261,6256	Νη' 523,2511 8 Ζω' 484,4650 14 Κε 423,3785 8 Δι 391,9954 12 Γα 349,2282 8 Βου 323,3416 14 Πα 282,5712 8 Νη 261,6256	Πα' 587,3295 4 Νη' 565,1425 20 Ζω' 466,1638 6 Κε 440,0000 12 Δι 391,9954 4 Γα 377,1874 20 Βου 311,1270 6 Πα 293,6648	Γα' 698,4565 6 Βου' 659,2551 12 Πα' 587,3295 12 Νη' 523,2511 12 Ζω' 466,1638 6 Κε 440,0000 12 Δι 391,9954 12 Γα 349,2282

Παρατηρούμε ότι αρκετές συχνότητες του Πίνακα 2, ομοιάζουν της Ευρωπαϊκής Μουσικής. Για την ακρίβεια ομοιάζουν οι συχνότητες των φθόγγων για των οποίων η απόσταση σε κόμματα από π.χ. τον Δι, όταν διαιρεθεί δια του 6 (72/6 = 12) δίνει ακέραιο αριθμό. Για παράδειγμα:

- διατονική: Νη=C2, Πα=D2, Γα=F2, Δι=G2, Κε=A3, Νη'=C3 (οι φθόγγοι Βου, Ζω' δεν αντιστοιχίζονται)

- χρωματική μαλακή: Νη=C2, Γα=F2, Δι=G2, Νη'=C3(οι φθόγγοι Πα, Βου, Κε, Ζω' δεν αντιστοιχίζονται)

- χρωματική σκληρή: Πα=D2, Βου=E2b, Δι=G2, Κε=A3, Ζω'=B3b, Πα'=D3 (οι φθόγγοι Γα, Νη' δεν αντιστοιχίζονται)

- εναρμόνιος: Γα=F2, Δι=G2, Κε=A3, Ζω'=B3b, Νη'=C3, Πα'=D3, Βου'=Ε3, Γα'=F3.

Αρκετοί, βάσει του Πίνακα 2, λένε ότι αρκετοί φθόγγοι της Βυζαντινής Μουσικής ταυτίζονται με την Ευρωπαϊκή. Ευτυχώς δεν είναι έτσι τα πράγματα... κατ' ακρίβεια. Ο λόγος είναι ότι η φαινομενική μερική ταύτιση είναι εξαιτίας του συγκερασμού των (μη συγκερασμένων) Κλιμάκων της Επιτροπής (δες Πίνακα 1) σε 72 κόμματα (το οποίο 72 είναι πολλαπλάσιο του 12), ο οποίος συγκερασμός είναι προσέγγιση των μη συγκερασμένων κλιμάκων (συγκρίνετε τις αντίστοιχες συχνότητες των φθόγγων στους Πίνακες 1 και 2 να δείτε τις διαφορές). Αν για παράδειγμα συγκεράσουμε τις Κλίμακες του Πίνακα 1, σε 1200 κόμματα (σεντς) -μεγαλύτερη ακρίβεια συγκερασμού [1]- θα δούμε ότι δεν ταιριάζουν με την Ευρωπαϊκή οι φθόγγοι που ταίριαζαν στα 72 κόμματα [1] (εκτός από έναν φθόγγο σε κάθε κλίμακα ...εξ ορισμού).

Να το τονίσουμε λοιπόν, ότι η οποιαδήποτε σύγκριση των Κλιμάκων Βυζαντινής Μουσικής της Μουσικής Επιτροπής του 1881 με κλίμακες "εξωτερικής" μουσικής, πρέπει να γίνεται βάσει των Κλιμάκων του Πίνακα 1, γιατί όπως είπε και η ίδια η Επιτροπή [2] "προέβη εις την σύγκρασιν κατά προσέγγισιν των διαστημάτων του διαγράμματος [των Κλιμάκων του Πίνακα 1], επιβαλλομένην πάντοτε εις την κατασκευήν των οργάνων χάριν της ευχρηστίας". Αυτά χάριν της ακρίβειας, επειδή προσεγγίσεις υπάρχουν πολλές.

Τέλος, να υπογραμμίσουμε ότι υπάρχουν αρκετοί θεωρητικοί της Βυζαντινής Μουσικής που δεν συμφωνούν καθ' ολοκληρίαν με τις Κλίμακες της Μουσικής Επιτροπής του 1881, αλλά για να μην βγούμε εκτός ...θέματος, παραπέμπουμε τον ενδιαφερόμενο στις αναφορές [1, 3, 4, 5] (και στις επιμέρους αναφορές).

Παναγιώτης Δ. Παπαδημητρίου (analogion)
panayiotis@analogion.net, έκδ. α': 15-Οκτ-2005

Βιβλιογραφία:

[1] Παναγιώτης Δ. Παπαδημητρίου, Κλίμακες [ http://music.analogion.net/Klimakes/ ].

[2] Μουσική Επιτροπή του Οικ. Πατρ. (1881), Στοιχειώδης διδασκαλία της Εκκλησιαστικής Μουσικής - εκπονηθείσα επί τη βάσει του ψαλτηρίου, Κωνσταντινούπολις 1888 (ανατύπ. εκδ. Κουλτούρα).

[3] Ιωάννης Δ. Σπυράκης, ΣΥΝΤΟΜΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ [ http://www.byzantine-musics.com/brieftheory.htm ].

[4] Νίκου Κυπουργού, Μερικές παρατηρήσεις πάνω στα βασικά διαστήματα της Ελληνικής και ανατολικής μουσικής, περιοδ. Μουσικολογία, τ. 2, Μάϊος 1985, σσ. 83-93.

[5] Αγγέλου Κ. Δεβρελή, Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική - Βασικές έννοιες, Θεσσαλονίκη 1994.

Σημείωση

* Το σχέδιο του μονοχόρδου αντιγράφηκε από το: http://everyschool.org/u/global/mseaver/monochord.jpg.