Tα μπάσα του ακορντεόν: μια εφαρμογή του κύκλου με τις πέμπτες

Γράφει ο Κώστας Παναγόπουλος (costaspanag)
19 άρθρα στο MusicHeaven

 Το πληκτρολόγιο του αριστερού χεριού τόσο του ακορντεόν με πληκτρολόγιο σαν του πιάνου (piano accordion), όσο και εκείνου με κουμπάκια και στο δεξί χέρι (chromatic buton accordion), αποτελείται από πολυάριθμα στρογγυλά κουμπάκια (μπάσα).

 Διατεταγμένα σε μέχρι 20 οριζόντιες (λοξές) σειρές και μέχρι 6 κατακόρυφες στήλες (120 συνολικά σε ένα «πλήρες» ακορντεόν).

 Κανονικά δεν χρειάζονται περισσότερα από 72 μπάσα, τα 120 όμως είναι πιό εύχρηστα.

 Τα  «μπάσα» παίζουν νότες και  συγχορδίες, που κανονικά αποτελούν την αρμονική και ρυθμική συνοδεία του δεξιού χεριού.

 Μπορεί εναλλακτικά να γίνει και το αντίστροφο, δηλαδή να παιχθεί μια απλή μελωδία με τα μπάσα και να συνοδεύει το δεξί χέρι.

 Τα μπάσα είναι το πιό εντυπωσιακό μέρος του ακορντεόν και αποτελεί πολύπλοκο μηχανισμό από μεταλλικές ράβδους και μοχλούς.

Το σύστημα μπάσων “Stradella”

 Το σύστημα  μπάσων που έχει επικρατήσει ονομάζεται  “Stradella” bass system.

 Επινοήθηκε το 1920, μετά  από σειρά επινοήσεων που άρχισαν ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, στην πόλη Stradella , στη Λομβαρδία της Βόρειας Ιταλίας, δεύτερο κέντρο παραγωγής ακορντεόν μετά το Castelfidardo. Kαι από τότε παραμένει το σχεδόν καθολικά χρησιμοποιούμενο, γιαυτό ονομάζεται και «standard» σύστημα μπάσων.

 Ειναι μια έξυπνη διευθέτηση  μπάσων και έτοιμων συγχορδιών (ακόρντων) σε οριζόντιες  (λοξές) σειρές από κατακόρυφες στήλες με κουμπάκια που στην κατακόρυφη διεύθυνση ακολουθούν τον κύκλο με τις πέμπτες.

 Κάθε κουμπάκι μιας σειράς είναι η 5η του αμέσως από κάτω του (ή αντίστροφα η 4η του αμέσως από πάνω του): Αρχίζοντας από το C, έχουμε διαδοχικά : Προς τα πάνω C, G, D, A, E, B, F#, C#, G#, D# Α#. Και  προς τα κάτω C,  F, Bb, Eb, Ab, Db, Gb, Cb (Β),  Fb (Ε), Bbb (Α)..

 Τα κουμπάκια διατάσσονται  σε 6 κατακόρυφες στήλες:

Προηγούνται 2 στήλες με απλές, μονήρεις νότες:  Κατά σειρά τα «κόντρα» μπάσα (μια μεγάλη 3η=2 τόνοι ή 4 ημιτόνια) πάνω από τα αντίστοιχα απλά μπάσα και τα «απλά» μπάσα. Στο μπάσο C πχ. αντιστοιχεί το κόντρα μπάσο E (3ηβαθμίδα της τονικής C).

 Η στήλη των κόντρα μπάσων έχει σαν προορισμό την ευκολία ανεύρεσης μιας νότας, χωρίς μεγάλο άνοιγμα των δακτύλων.

Υπάρχουν (σπάνια) και ακορντεόν 140 μπάσων, με 1 ακόμα  στήλη κόντρα μπάσων. (τρίτη μικρή).

 Και  ακολουθούν 4 στήλες με  τις βασικότερες έτοιμες συγχορδίες.: Μείζονες (ματζόρε ) , ελάσσονες (μινόρε, m), μεθ’εβδόμης (σέτιμο, 7), και 7ηςελαττωμένες (ντιμινουίτες, dim7). 

 Το μπάσο C βρίσκεται στο μέσο της στήλης των μπάσων και, για εύκολη ανεύρεση  με την αφή του δακτύλου, είναι σημαδεμένο (μαρκαρισμένο) με βαθούλωμα ή σταυροειδή εγκοπή. Επίσης μαρκαρισμένα είναι τα Ε,  G#  και  Αb

 Τα κουμπιά των  απλών μπάσων και κόντραμπάσων παράγουν συνολικά 12 νότες. Είναι περισσότερα όμως, για  ευκολία δαχτυλισμών.

 Τα μπάσα παίζονται με το 4ο δάχτυλο (παράμεσο), Οι ματζόρε συγχορδίες με το 3ο (μέσο). Οι υπόλοιπες συγχορδίες μς το 2ο (δείκτη). Στα κόντρα μπάσα χρησιμοποιείται και το 5ο (μικρό) δάχτυλο. Ο αντίχειρας δεν χρησιμοποιείται.

 Οι έτοιμες συγχορδίες,  στα Ιταλικού τύπου ακορντεόν,  είναι όλες τρίφωνες. Οι συγχορδίες  μεθ’εβδόμης  και dim7 έχουν γίνει τρίφωνες με παράλειψη της  5ηςβαθμίδας  Έτσι π.χ. C 7=C E Bb. Cdim7=C Eb A.  Με αυτό επιτυγχάνεται μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα, με δυνατότητα να παραχθούν κι άλλες συγχορδίες, με συμπλήρωση από το αριστερό ή δεξί πληκτρολόγιο.

 Πχ, Caugm7 ή  C –5,7 (ημιελαττωμένη), πατώντας το κουμπί C 7 και συμπληρώνοντας  την αλλοιωμένη  5η. βαθμίδα  (G# ή Gb αντίστοιχα) με το δεξί χέρι.

 Μπορούν να παιχθούν και οποιεσδήποτε άλλες συγχορδίες, 4φωνες ή και 5φωνες,. Π.χ. η Cmaj7, πατώντας ταυτόχρονα τις συγχορδίες Cκαι Em. Επίσης 6, πλήρης 7ης,  7add9, maj7,  m7, m7add9, 13, m6, m maj7,  m9, m13,  7sus4, 9sus4  κ.λ.π.

 Για αναστροφές των έτοιμων συγχορδιών πατάμε ταυτόχρονα με τη συγχορδία και το μπάσο ή κοντραμπάσο. Σε ευθεία θέση το μπάσο της τονικής, σε 1η αναστροφή το κόντρα μπάσο της 3ης,  σε 2η αναστροφή το μπάσο της δεσπόζουσας (5ης).

Πλεονεκτήματα

 Οι κύριες συγχορδίες  (τονική I, υποδεσπόζουσα IV, δεσπόζουσα V) μιας κλίμακας βρίσκονται σε 3 διαδοχικές οριζόντιες σειρές από  κουμπάκια. Με την V αμέσως πάνω και την IV αμέσως κάτω από την Ι.

 Eπίσης οι δακτυλισμοί ακολουθούν την ίδια ακριβώς σειρά κουμπιών σε όλους τους τόνους  και έτσι η μεταφορά σε άλλο τόνο (transporto) είναι εύκολη.

 Tα ακομπανιαμέντα  είναι πανεύκολα, ευκολότερα από οποιουδήποτε άλλου ακουστικού οργάνου (πιάνο, κιθάρα κ.λ.π.). Είναι το μόνο ακουστικό όργανο με  έτοιμες συγχορδίες, που εκτελούνται με ένα μόνο δάχτυλο (με το πάτημα ενός κουμπιού) .

 Επίσης τα μπάσα του ακορντεόν έχουν αναγνωρισθεί διεθνώς και σαν ένας πολύ καλός διδακτικός τρόπος για να μάθει κανείς εύκολα στην πράξη τον κύκλο με τις πέμπτες, τους τύπους των κυρίων  συγχορδιών και τη σειρά εξέλιξής τους  (progression),  ενώ συγχρόνως το πληκτρολογιο του δεξιού χεριού διδάσκει ό,τι και το πληκτρολόγιο του πιάνου.

Το μειονέκτημα

 Το μοναδικό μειονέκτημα είναι ότι με τα μπάσα μπορείς να παίξεις μόνο μία χρωματική οκτάβα (12 νότες),

 Βέβαια αυτό αντισταθμίζεται κάπως με το ότι κάθε νότα ηχεί ταυτόχρονα σε περισσότερες  από μία (2-4) οκτάβες. Επίσης υπάρχουν ρετζίστρα στα μπάσα, που αλλάζουν τη χροιά του ήχου.

Ειδικά ακορντεόν

 Το μειονέκτημα  αντιμετωπίζεται σε ειδικά, επαγγελματικά ακορντεόν (σπάνια), που εφαρμόζουν σύστημα «ελεύθερων μπάσων» (free bass), όπου όλα τα κουμπάκια παίζουν μονήρεις νότες, σε περισσότερες οκτάβες.  Ή σε άλλα (converter) , που δίνουν τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ των δύο συστημάτων . Τέλος υπάρχουν και (σπανιότερα) ακορντεόν που διαθέτουν κουμπιά και για τα 2 συστήματα.

 Η συντριπτική πλειονότητα  των ακορντεόν όμως χρησιμοποιεί το standard σύστημα (Stradella).