Γράφει ο Θεόφιλος Μπίκος (theobikos)
2 άρθρα στο MusicHeaven

Ο John Coltrane είχε γενικά την τάση να ελκύεται από τις πνευματικές και θρησκευτικές ιδέες της ανατολής, κάτι που προφανώς άσκησε επιρροή στο δικό του τρόπο σκέψης. Ανέπτυξε μια διεθνιστική, θρησκευτική και πνευματική στάση, δημιούργησε μία προσωπική σύνθεση Χριστιανικών, Ινδουιστικών, Μουσουλμανικών και Ιουδαϊκών αντιλήψεων για το Θεό, ενώ παράλληλα, οδηγήθηκε προς μια έρευνα για την ουσία της μουσικής. Διάβαζε συνέχεια βιβλία σχετικά με τη θρησκεία και το μυστικισμό, συμπεριλαμβανομένων της Αυτοβιογραφίας μιας Yogi[1], του Μπαγκαβάτ Γκίτα[2], του Κορανίου, του Τορά (Ιουδαϊσμός), του Καμπάλα (Εβραϊσμός), και της Βίβλου.

Αυτό του το ενδιαφέρον δε για τις ανά τον κόσμο πνευματικές ιδέες συνδυάστηκε και με την ακρόαση μουσικής από την Ινδία, τη Μέση Ανατολή και την Αφρική.

Με τη δημιουργία του κουαρτέτου του το 1961, Ο Coltrane ξεκίνησε συνειδητά να στρέφεται στην Ανατολή για μουσικές ιδέες και έμπνευση. Για ένα μεγάλο διάστημα μελετούσε τη μουσική της Βόρειας Ινδίας μαζί με τον Ravi Shankar, που παίζει σιτάρ και θεωρείται μέχρι και σήμερα ένας από του πιο καταξιωμένους Ινδούς μουσικούς. Ταυτόχρονα με τον ενθουσιασμό για την ινδική κουλτούρα, ο Coltrane επηρεάστηκε από έναν καινούργιο του φίλο, τον Olatunji, που κινητοποίησε το ενδιαφέρον του για την αφρικανική μουσική και τον οδήγησε στην ακρόαση αφρικάνικων ηχογραφήσεων για έμπνευση.

Africa

Ο John Coltrane, όντας πεπεισμένος ότι η αμερικανική τζαζ είχε δανειστεί ρυθμικά στοιχεία από την αφρικανική μουσική αλλά μπερδεμένος ως προς το πώς μπορούν οι δύο μουσικές να συσχετιστούν αρμονικά, ξεκίνησε να ακούει αφρικανικές ηχογραφήσεις. Τελικά, μία σύνθεση ξεκίνησε να σχηματίζεται στο μυαλό του...

«Είχα έναν ήχο τον οποίο ήθελα να ακούσω. Και ότι ακολούθησε ήταν σχετικό με αυτό. Ήθελα η μπάντα να έχει ένα drone. Χρησιμοποιήσαμε δύο μπάσα. Η κύρια γραμμή κρατάει συνέχεια τη μελωδία. Ένα μπάσο παίζει σχεδόν συνέχεια. Το άλλο έχει ρυθμικές γραμμές γύρω του.»

Πράγματι, η ενορχήστρωση του Africa (alto σαξόφωνο, τρομπέτα, τρομπόνι, τέσσερα γαλλικά κόρνα, πιάνο, τούμπα, δύο ευφώνια[3], δύο μπάσα, φλάουτο, πιάνο και κρουστά) παράγει έναν διογκωμένο και πλούσιο ήχο σε μεγάλη αντίθεση προς οποιαδήποτε από τις προηγούμενες συνθέσεις του. Παρακάτω γίνεται μία λεπτομερής αναφορά στη σύνθεσή του Africa και συγκεκριμένα έτσι όπως ακούγεται στην τρίτη και τελευταία ηχογράφηση του κομματιού τον Ιούνιο του 1961.

Αρχικά, ισοκρατεί μία ΜΙ το πρώτο κοντραμπάσσο με τεχνική Bartok Pizzicato. Έτσι παράγεται ένας ήχος τύπου wah-wah με «τρίξιμο», προσομοιάζοντας έτσι το drone του Rainmaker. Στη συνέχεια με τη σειρά του το δεύτερο παίζει μία οκτάβα ψηλότερα ένα μοτίβο ΜΙ-ΡΕ-ΜΙ-ΡΕ-ΜΙ:

Στη συνέχεια το hi-hat παίζει ένα χαρακτηριστικό Jazz ρυθμό[4], και ακολουθεί μία τρίλια ΣΙ-ΝΤΟ από φλάουτο, με μια υπόκωφη μίμηση της τρομπέτας, παράγοντας έτσι ένα τρέμολο όμοιο με αυτό του Σεγκ[5] και – ιδιαίτερα στην τρίτη ηχογράφηση όπου το ρόλο αυτό μοιράζεται και το πιάνο – χροιά σαν αυτή του Dizi[6]. Τα γρήγορα πολυρυθμικά[7], που σχηματίζουν το Ride Cymbal και τα Bongos καθώς συνοδεύουν το hi-hat, δίνουν μια αίσθηση Αφρο-κουβανέζικου Mambo.

Το εκτεταμένο σόλο του Coltrane σε ορισμένα σημεία είναι Bebop[8], με ταχύτατα άλματα μεταξύ ψηλών και χαμηλών τόνων. Τα χάλκινα πνευστά ξεσπούν σε διάφορα σημείου του μέτρου, δίνοντας ένα ακομπανιαμέντο που τονίζει τα δυνατότερα.

Η χροιά του σαξοφώνου του σε κάποια αρχικά μέρη του σόλο του, παραπέμπουν στα ξεφωνητά των Αφρικανών χορευτών, ενώ κάποια γρήγορα glissandi από άλλα πνευστά θυμίζουν στιγγλιές και κραυγές.

Στο τέλος του πρώτου μέρους του σόλου του, ακολουθεί,  μετά από μια γέφυρα, ένα μεγάλο σόλο στο πιάνο με συνοδεία έντονων glissandi με δοξάρι από το δεύτερο κοντραμπάσο χωρίς τη συμμετοχή πνευστών ή άλλων κρουστών πλην της drums. (Σε αυτό το σημείο η ένταση μειώνεται και το κομμάτι αποκτά πλέον μια πιο κλασική αίσθηση της Jazz και ξεφεύγει λίγο από τις Αφρικανικές και Ινδικές εικόνες). Τα πνευστά επιστρέφουν για λίγο με ολοένα και περισσότερη ένταση και το σαξόφωνο παίζει μια υπόκωφη τρίλια ΣΙ-ΡΕ και κάποιους αρμονικούς. Στη συνέχεια όλα τα πνευστά παύουν και παίρνουν σειρά τα κοντραμπάσα. Ένα σόλο με πολλά slaps και glissandi, σβήνει με diminuendo και μένει μόνο η drums. Κυριαρχεί ένα συναίσθημα έντονης αναμονής με το εκτεταμένο σόλο στη drums να γίνεται όλο και πιο δύσκολο ερμηνευτικά και ρυθμικά, και στη συνέχεια και δεξιοτεχνικά λόγω του γρήγορου tempo.

Εκ πρώτης ακροάσεως το κομμάτι μοιάζει να έχει επανέλθει στο Αφρικανικό ύφος, με το σόλο αυτό να θυμίζει τα Αφρικανικά τύμπανα. Ωστόσο, η έντονη παρουσία του snare και ενίοτε των κυμβάλων καθυστερεί αυτή την επιστροφή. Στο τέλος του σόλο, όμως, το hi-hat ξαναπαίρνει το Swing, ρυθμικό χαρακτήρα του. Το φλάουτο και το πιάνο επαναλαμβάνουν την αρχική εισαγωγή με τις τρίλιες, σηματοδοτώντας την μεγαλοπρεπή έναρξη του δεύτερου μέρους του σόλο του Coltrane· αυτή τη φορά πολύ πιο σύντομο και με λιγότερους Bebop αυτοσχεδιασμούς. Τα στοιχεία ωστόσο που παραπέμπουν στην Αφρική (glissandi πνευστών, πολυρυθμικά κλπ) παραμένουν μέχρι το τέλος του κομματιού όπου γίνεται ένα βαθμιαίο diminuendo από όλα τα όργανα, και παραμένουν μόνο τα δύο κοντραμπάσα, με το δεύτερο να παίζει πολλά απότομα άλματα από ψηλές σε χαμηλές συχνότητες και αντίστροφα, και εξ ίσου πολλά glissandi  – ήχος που θυμίζει αρκετά Ινδικά παραδοσιακά τραγούδια με σιτάρ.

 «Η μουσική, εφ’ όσον είναι μια έκφραση της ανθρώπινης καρδιάς», είπε κάποτε, «εκφράζει πράγματι ό,τι ακριβώς συμβαίνει. Νιώθω ότι εκφράζει… το σύνολο της ανθρώπινης εμπειρίας.»

Στo Africa (1961) ο Coltrane προσπαθούσε να μας πει ότι είναι ώρα να επανεξετάσουμε την αξία της δυτικής δομής και να αλλάξουμε το ρόλο της τέχνης στη δυτική κοινωνία. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο χρόνων της ζωής του χρησιμοποίησε περισσότερο απ’ όσο ποτέ τα στυλ και τις τεχνικές της Αφρικανικής μουσικής.

Το 1966 είπε «Σκοπεύω να κάνω μια εκδρομή στην Αφρική για να συγκεντρώσω ό,τι μπορώ να βρω, συγκεκριμένα τις μουσικές πηγές». Δυστυχώς δεν έζησε για να πραγματοποιήσει αυτήν την εκδρομή.

[1] Yogi: Πρόσωπο που είναι επαγγελματίας στη Yoga. Πρόκειται για το βιβλίο της Paramahansa Yogananda, guru και yogi, «Autobiography of a Yogi».

[2] Bhagavad Gita: σημαίνει «Ας γίνει το θέλημά Του» είναι ένα από τα σημαντικότερα ιερά κείμενα του Ινδουϊσμού

[3] Ευφώνιο: euphonium, είδος κόρνο

[4] Πρόκειται για τα γνωστά επαναλαμβανόμενα τρίηχα με τονισμό στα ασθενή μέρη του μέτρου.

[5] Sheng: Κινέζικο,  παραδοσιακό πνευστό όργανο με γλωσσίδια, κατασκευασμένο από ξύλο Bamboo

[6] Dizi: Παραδοσιακό πνευστό όργανο, όμοιο του πλαγίαυλου, κατασκευασμένο από ξύλο Bamboo

[7] polyrhythm – ρυθμικό μοτίβο που αποτελείται από δύο ή περισσότερα αντίθετα ρυθμικά σχήματα ταυτόχρονα.

[8] Τεχνοτροπία για σόλο στη Jazz: πολύ γρήγορο παίξιμο και κατά κύριο λόγο αυτοσχεδιαστικό.

Σημείωση: Η  περιγραφή της ενορχήστρωσης είναι αποτέλεσμα προσεκτικής ακρόασης της τρίτης ηχογράφησης του Africa, όπως αυτή υπάρχει στην επανέκδοση του Africa/Brass το 1995. Καμία παρτιτούρα δε χρησιμοποιήθηκε και δεν αποτέλεσε πηγή πληροφοριών. Οι παρτιτούρες που παρατίθενται είναι προσωπική εκτίμηση της ενορχήστρωσης του κομματιού.

Βιβλιογραφία

Grove Music Online. Oxford Music Online. «Polyrhythm.» 2013.

Hodeir, André. «Bop [Bebop, rebop].» Grove Music Online. Oxford Music Online, 2013.

Kernfeld, Barry. «John (William) Coltrane.» The New Grove Dictionary of Jazz. Grove Music Online., 2013, 2η εκδ.: 1-4.

Monson, Ingrid. «Oh freedom: George Russel, John Coltrane, and modal Jazz.» Κεφ. 7 στο In the course of performance: studies in the world of musical improvisation, του/της Russell Melinda Nettl Bruno, 134-169. University of Chicago Press, 1998.

Porter, Lewis. John Coltrane: His Life and Music. University of Michigan Press, 2000.

Thraser, Alan. «Sheng.» Grove Music Online.Oxford Music Online, 2013.

Turner, Richard. «John Coltrane: A Biographical Sketch.» The Black Perspective in Music, Spring 1975: 9-14.