Μουσική και κινηματογράφος - Από το βωβό κινηματογράφο, στο σήμερα

Ο κινηματογράφος, ως οπτικοακουστικό θέαμα, έχει σαν κύριο συστατικό τη μουσική υπόκρουση, η οποία αλληλεπιδρά και συνδιαμορφώνει το κατάλληλο κινηματογραφικό περιβάλλον και επομένως λειτουργεί ως αναπόσπαστο στοιχείο μιας ταινίας, χωρίς όμως να αποκλείεται η πιθανότητα να λειτουργεί και αυτόνομα.

Συγκεκριμένα είδη μουσικής συνδέονται με συγκεκριμένες ψυχολογικές καταστάσεις, συναισθήματα, χαρακτήρες ηρώων αλλά και κατηγορίες ταινιών (π.χ. γουέστερν, θρίλερ κ.ά.). Η μουσική μπορεί να μεταφέρει μηνύματα, σχολιάζοντας ή επεξηγώντας τη δράση, ή ακόμη και να αποκαλύψει κρυφές πτυχές, που δεν εκφράζονται στο διάλογο.

Η μουσική βεβαίως προϋπήρχε, έχοντας μάλιστα βαθιά σχέση με σχετικά θεάματα όπως η όπερα και το μουσικό θέατρο.

Έχει υποστηριχθεί κατά καιρούς ότι η μουσική χρησιμοποιήθηκε στην αρχή για να καλύψει τον θόρυβο της μηχανής προβολής. Όμως η μηχανή προβολής απομονώθηκε πολύ γρήγορα και η αίθουσα σιγά - σιγά απέκτησε το πρόγραμμά της, χωρίς αυτό να διακόπτεται εύκολα από τους λόγους που προαναφέραμε.

Στην εξέλιξή του ο κινηματογράφος αφομοίωσε πολλές τέχνες και τεχνολογίες. Η εικόνα, ο λόγος, η κίνηση, ο ήχος και η μουσική αλληλεπιδρούν και συνθέτουν ένα καινούριο σύμπαν με ισορροπίες ανάμεσα σε διαφορετικούς νόμους και κώδικες. Τέχνες που φαίνονται ανεξάρτητες η μία με την άλλη συνδυάζονται και η χημεία της ένωσης τους διαμορφώνει το κινηματογραφικό περιβάλλον και οδηγεί σε μια καινούρια θεώρηση των πραγμάτων μέσα από την εμπειρία του να παρακολουθείς μια ταινία. Η μουσική όμως, μαζί με την σκηνοθεσία και τους ηθοποιούς αναδείχτηκε σε ένα από τα πιο σημαντικά συστατικά μιας κινηματογραφικής ταινίας.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή κάνοντας μια σύντομη αναφορά στην ιστορία του κινηματογράφου.

Στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, ξεκινούν τα πρώτα βήματα του κινηματογράφου, σαν ένα παιχνίδι που γρήγορα εξελίχτηκε σε αυτό που σήμερα ονομάζουμε 7η τέχνη.

Η μουσική συνοδεύει τις κινούμενες φωτογραφικές εικόνες αποτελώντας κομμάτι της προβολής μάλλον, παρά «συστατικό στοιχείο» της ταινίας. Η μουσική ήταν είτε αυτοσχεδιαζόμενη είτε επιλογή από έργα κλασικής και ελαφράς μουσικής. Ένα από τα παλαιότερα έργα που έχουν συντεθεί για τον κινηματογράφο, είναι πιθανότατα η μουσική του Καμίγ Σαιν-Σανς (C. Saint-Saens) για την ταινία «Η δολοφονία του Δούκα ντε Γκουίς», 1908.

Από την εποχή του βωβού κινηματογράφου η μουσική έπαιζε σημαντικότατο ρόλο στη κινηματογραφική προβολή. 

Όμως, τότε, δεν είχε καμία απολύτως σχέση με το θέμα, περισσότερο συνόδευε το θέαμα της προβολής παρά λειτουργούσε σε σχέση με την ταινία. Σε πολλές αίθουσες υπήρχαν ολόκληρες ορχήστρες που συνόδευαν την ταινία με πρωτότυπη μουσική - πιο σπάνια - ή συρραφή μουσικών έργων - συχνότερα. Αυτές οι αίθουσες, παλιές αίθουσες του θεάτρου και του βοντεβίλ είχαν ήδη ορχήστρες και συνέχισαν να τις χρησιμοποιούν και στις προβολές ταινιών. Άλλες πάλι αίθουσες, φτωχότερες και μικρότερες - πρώην καφέ σαντάν, ή αυτοσχέδιες κινηματογραφικές αίθουσες - είχαν μόνον έναν μουσικό που συνόδευε κατά βούληση το πρόγραμμα.

Τη δεκαετία του ’30, η μετάβαση από το βωβό στον ομιλούντα κινηματογράφο δίνει νέα διάσταση στο ρόλο της μουσικής, καθώς αρκετοί συνθέτες του 20ου αιώνα ασχολήθηκαν με τη μουσική για τον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος μέσα σε περίοδο οικονομικής κρίσης μπαίνει στην χρυσή του εποχή. Τον παρακολουθεί ο μεγαλύτερος αριθμός θεατών στην ιστορία του. Οι κινηματογραφικές εταιρίες μετατρέπονται σε κολοσσιαίες βιομηχανίες. Στούντιο παραγωγής, δίκτυα αιθουσών, πολυάριθμο εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό, αποτελούν πια τη νέα δύναμη στον τομέα της ψυχαγωγίας. Νέα επαγγέλματα ανατέλλουν, (σεναριογράφος, μοντέρ, ηχολήπτης, εικονολήπτης κτλ).

Στη δεκαετία του ’50 και με την απειλή της εξάπλωσης της τηλεόρασης, η μουσική τζαζ παίρνει στον κινηματογράφο και αυτή το κομμάτι που της αναλογεί, προετοιμάζοντας το έδαφος για τις επερχόμενες ποπ φόρμες των επόμενων δεκαετιών, αλλά και τις μεγάλες συμφωνικές ορχήστρες. 

Η μουσική για τον κινηματογράφο είναι από τη φύση της προγραμματική. Περιθώρια για αυτοσχεδιασμό είχαν μόνο οι μουσικοί στις αίθουσες του βωβού.

Όταν όμως ο σκηνοθέτης Louis Malle συναντήθηκε με τον Miles Davis στο …ασανσέρ κατέληξαν στην ιδέα ενός απόλυτου αυτοσχεδιασμού. Στην ταινία “Ασανσέρ για το Ικρίωμα”, έχουμε κάτι το μοναδικό στα χρονικά. Έχουμε να κάνουμε με καθαρά αυτοσχεδιαστική μουσική: Οι μουσικοί του Miles Davis έπαιζαν και την ίδια στιγμή έβλεπαν για πρώτη φορά την αντίστοιχη σεκάνς. Ο Miles βέβαια, είχε κάνει κάποια "προσχέδια".

Ο Arthur Honegger, συμβουλεύει κάθε συνθέτη που γράφει μουσική για κάποιο φιλμ, να αφήνει τον εαυτό του ελεύθερο στις παρορμήσεις του, παράλληλα όμως να επαγρυπνεί ώστε η μουσική του να συμπίπτει στενά με την οπτική γωνία και την ψυχική κατάσταση του κινηματογραφιστή. O Prokofiev, με τη σειρά του, συνιστά στους συνθέτες να εμβαθύνουν, αξιοποιώντας τις δυνατότητες της κινηματογραφικής γραφής.

Σε αρκετές περιπτώσεις, μουσική που δεν γράφτηκε ειδικά για κάποια ταινία, χρησιμοποιήθηκε με τρόπο εξαιρετικό. Συνθέτες όπως ο Ραχμάνινοφ, ο Μότσαρτ, ο Μάλερ “δάνεισαν” συχνά τη μουσική τους σε αριστουργήματα της 7ης Τέχνης. Ας μη ξεχνάμε ότι ο κινηματογράφος παραμένει, για το ευρύ κοινό, ο κύριος φορέας της συμφωνικής μουσικής.

Οι Άρνολντ Σένμπεργκ (Arnold Schoenberg), Ιγκόρ Στραβίνσκυ (Igor Stravinsky), Ντιμίτρι Σοστακόβιτς (Dmitri Shostakovitch) καλούνται να γράψουν μουσική για τον κινηματογράφο. Κάποιοι θα ασχοληθούν με το είδος, όπως ο Σοστακόβιτς, ο οποίος έγραψε μουσική για αρκετές ταινίες, ενώ ο Σένμπεργκ δεν έγραψε ποτέ. Ο Στραβίνσκυ αντίθετα, συνεργάστηκε σε ελάχιστες ταινίες, μερικές φορές μάλιστα οι συνθέσεις του δεν χρησιμοποιήθηκαν και δήλωνε συχνά ότι «η κινηματογραφική μουσική έχει με το δράμα την ίδια σχέση που έχει η μουσική σε ένα εστιατόριο με τη συζήτηση που έχουν οι θαμώνες σε ένα από τα τραπέζια του εστιατορίου... Δεν μπορώ να την δεχτώ ως μουσική!»

Ο συνθέτης κινηματογραφικής μουσικής ουσιαστικά καλείται να αντιμετωπίσει ένα σημαντικό δίλημμα. Από τη μια η μουσική του δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή από το θεατή γιατί αν αυτονομηθεί και προβληθεί εκτός του περιβάλλοντος της ταινίας θεωρείτε αποτυχημένη. Από την άλλη χρειάζεται η μουσική να έχει απήχηση στο ευρύ κοινό να τον βοηθήσει στην καλλιτεχνική και επαγγελματική του καταξίωση αλλά και να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των παραγωγών για ένα εμπορικό σάουντρακ.

Για να θεωρηθεί ολοκληρωμένος ένας συνθέτης κινηματογραφικής μουσικής χρειάζεται να γνωρίζει την ιστορία της μουσικής τα διάφορα είδη ενορχήστρωσης τα προηγούμενα σημαντικότερα έργα αλλά και να έχει πλήρη εικόνα της κινηματογραφικής διαδικασίας. Εκτός της τεχνικής είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μπορεί να εκφράζεται μέσω της μουσικής σε δραματουργικό, ψυχολογικό ή συναισθηματικό επίπεδο.

Στη δημιουργία της ταινίας και στις ιδιαίτερα λεπτές σχέσεις του συνθέτη με τον σκηνοθέτη ο τελευταίος είναι αυτός που έχει τον αποφασιστικό λόγο. Στην ιστορία του κινηματογράφου υπάρχουν σπουδαία ζευγάρια με αριστουργηματικές δημιουργίες (Χίτσκοκ-Χέρμαν, Φελίνι-Ρότα, Μορικόνε-Λεόνε, Μπάρτον-Ελφμάν).

Όπως αναφέραμε η μουσική έχει τη δύναμη να εκφράσει οποιαδήποτε κατάσταση και να χρωματίσει οποιαδήποτε συναισθηματική χροιά. Είναι ένα ισχυρό τεχνικό εργαλείο που άλλοτε μέσω του λάιτμοτίφ «υποχρεώνει» τον θεατή να ανακαλεί το βίωμα που συνδέθηκε με την πρώτη του εμφάνιση και άλλοτε λειτουργεί αμβλύνοντας την πραγματικότητα αποσαφηνίζοντας και εξωτερικεύοντας τις ψυχολογικές διαδικασίες. Το σίγουρο είναι πως αν οι ίδιες ταινίες  βλέπονταν με διαφορετική μουσική επένδυση, θα βλέπονταν σαν κάτι εντελώς διαφορετικό.

Φτάνοντας στη δεκαετία του ’60, μια νέα γενιά συνθετών (Ζαρ, Μαντσίνι, Ρότα, κ.α.) φέρνουν νέα πνοή και ιδέες και υπηρετούν την τάση προς την ποπ και την ροκ κουλτούρα. 

Πολλές από τις μελωδίες κερδίζουν την αγάπη του κοινού και κυρίως της νεολαίας και ακολουθώντας ανεξάρτητη από την ταινία πορεία σημειώνουν υψηλές δισκογραφικές πωλήσεις (“easy rider”, “Jesus Christ superstar” κ.α.). Ακόμη υπήρξαν στην ιστορία του κινηματογράφου, και συνεχίζουν να υπάρχουν έξοχα παραδείγματα κινηματογράφησης μουσικών έργων (musicals: Πρόκειται για ένα κινηματογραφικό είδος, στην πλοκή του οποίου είναι ενσωματωμένα και μουσικοχορευτικά κομμάτια. Η πρώτη ταινία μιούζικαλ ήταν «Ο τραγουδιστής της τζαζ» (1927) του Αλ Τζόλσον. Πολύ δημοφιλείς ήταν και οι ταινίες με το χορευτικό δίδυμο Φρεντ Αστέρ και Τζίντζερ Ρότζερς στα μέσα της δεκαετίας του ’30), ή βιογραφιών μουσικών (“The Doors”, “Bird”), ή συναυλιών (“Woodstock”), ως ξεχωριστά είδη, αλλά η κινηματογραφική μουσική, χαρακτηρίζεται από την λειτουργικότητά της μέσα στο κινηματογραφικό έργο, από την συνύπαρξή της με τα υπόλοιπα δομικά στοιχεία μιας ταινίας.

Μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του ’70 η αποδοχή νέων ρευμάτων, οι συνδυασμοί διαφορετικών στυλ και ενορχηστρώσεων πλούτισαν την κινηματογραφική μουσική έκφραση. Οι συνθέσεις μεγάλων διαστάσεων επανεμφανίζονται (“Star Wars”, “Jaws”, “The Godfather”).

Στη συνέχεια οι σημαντικές αλλαγές οφείλονται στην εισβολή των ηλεκτρονικών μέσων μουσικής (συνθεσάιζερ - ηλεκτρονικός υπολογιστής) το πλεονέκτημα του μικρού κόστους και η ταχύτητα παραγωγής επιτρέπει σε μεγάλο αριθμό συνθετών να ασχοληθούν με τον κινηματογράφο.

Για τη χρήση μουσικής στον ελληνικό κινηματογράφο, την εποχή του βωβού, δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες. Η πρώτη ομιλούσα ελληνική ταινία γυρίστηκε στο Χόλιγουντ από τον ομογενή Τέτο Δημητριάδη το 1930, με τον τίτλο «Η γροθιά του σακάτη». «Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας» (1931) ήταν η πρώτη ταινία που κινηματογραφήθηκε - ομιλούσα και με μουσική - στην Ελλάδα και ηχογραφήθηκε στη Γερμανία. Τη δεκαετία του ’40 γράφεται μουσική για τον κινηματογράφο και διακρίνονται και οι πρώτοι συνθέτες (π.χ. Κώστας Γιαννίδης).

Στα χρόνια που ακολουθούν, όλοι οι σημαντικοί συνθέτες της Ελλάδας (όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, ο οποίος κέρδισε για την ταινία «Ποτέ την Κυριακή» βραβείο Όσκαρ καλύτερης μουσικής, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Νίκος Μαμαγκάκης κ.ά.) πέρασαν από το χώρο της κινηματογραφικής μουσικής.

Στο Νέο Ελληνικό Κινηματογράφο, οι συνθέτες πειραματίστηκαν, όπως και οι σκηνοθέτες, γράφοντας μουσικές, οι οποίες επέζησαν και χωρίς τις ταινίες που επένδυσαν μουσικά (π.χ., η Ελένη Καραΐνδρου - κυρίως με τη συνεργασία της με το σκηνοθέτη Θόδωρο Αγγελόπουλο, ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, ο Νίκος Κυπουργός κ.ά.).

Σήμερα, η γενικότερη εικόνα που επικρατεί, είναι αυτή που μουσικά παραπέμπει σε ένα χωνευτήρι όλων των μουσικών τάσεων παρόντος και παρελθόντος. Η προσέγγιση μπορεί να γίνει μέσα από συγκεκριμένες ταινίες περισσότερο. Η βιομηχανία και οι εταιρίες που την ελέγχουν με τα συμβόλαια των καλλιτεχνών και τα τεράστια μέσα παραγωγής και διάθεσης έχουν αναγάγει το σάουντρακ σε σημαντικό διαφημιστικό και οικονομικό παράγοντα.

Επίσης, η οικονομία της γραφής και η σύνταξη του κινηματογράφου επαναπροσδιορίζονται. Δεν είναι τυχαίο ότι η νέα ειδικότητα που αρχίζει και εμφανίζεται στον κινηματογράφο (χωρίς όμως να έχει καταξιωθεί ακόμα από κάποιο θεσμοθετημένο βραβείο, ή από την παρουσία της στους τίτλους αρχής μιας ταινίας), είναι ο σχεδιασμός ήχου (sound design), ο οποίος διεκδικείται από μουσικούς καθώς και από μιξέρ, μοντέρ ή ηχολήπτες. Οι μουσικοί είναι μάλλον οι καταλληλότεροι για τον τίτλο αυτό, αν υποθέσουμε βέβαια, ότι θα γνωρίζουν πολύ καλά ή θα μάθουν να κατανοούν την κινηματογραφική γλώσσα, έτσι ώστε να χρησιμοποιούν την ηχητική μπάντα σαν συμφωνικό έργο, όπου οι διάλογοι, οι ήχοι, οι μελωδίες, θα δημιουργούν μαζί με τα χρώματα, το φως και τη κίνηση, τη μουσικότητα της ταινίας.

Πηγές:

http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C114/169/1171,4299/

http://gym-mous-agrin.ait.sch.gr/index.php/2012-11-12-22-33-15/2012-11-15-20-52-42/2012-11-16-04-28-06/162-2009-03-03-17-42-19

http://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&id=602

http://kt-pofpp.blogspot.gr/2006/05/blog-post.html 

http://cine-talk.blogspot.gr/2007/10/blog-post.html

Σχετικά video:

https://www.youtube.com/watch?v=QEcTjhUN_7U&list=PL034C6D6E0516B6D3 =Harold Lloyd's "Safety Last"- 1923

https://www.youtube.com/watch?v=z7n_Mhk83Xg&list=PLD9CWv2RcSk3u0HFWnYP84VXnaxybL4_N = The Silence - Bergman / Piano Concert nº 2 - Brahms

https://www.youtube.com/watch?v=TXXz6DW51m8&list=PL233E017DFDE54064&index=13 = All That Jazz - Bye Bye Life

https://www.youtube.com/watch?v=4wvpdBnfiZo&list=PLnRSuzvF6fPwQ0KAyWd_NEtqxcfMII9Nw ="The Imperial March" by the Vienna Philharmonic Orchestra

https://www.youtube.com/watch?v=jdP7yYNt90U&list=PL034C6D6E0516B6D3 = Ελένη Καραΐνδρου - Eternity and a Day