Ιδεολογία και Τέχνη

Το δέος απέναντι στην υπεροχή της φύσης, αλλά και η ανάγκη της κατανόησης του ίδιου του νοήματος της ζωής και του θανάτου, ώθησαν τους πρώτους έμφρονους ανθρώπους να δημιουργήσουν, ταυτόχρονα με τα λίθινα εργαλεία τους, μια πρώτη μορφή τέχνης (μικρά και απλά ειδώλια) που αποτυπώνεται μέχρι σήμερα σε ευρήματα τα οποία χρονολογούνται ως και 23000 χρόνια π.Χ. («Αφροδίτη του Βίλλεντορφ», Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Βιέννη).

Η τέχνη γεννήθηκε μαζί με τη σκέψη. Είναι απόλυτα συνυφασμένη με τον άνθρωπο. Η εσωτερική επιταγή για την κατανόηση του κόσμου και της θέσης του ανθρώπου μέσα σ΄ αυτόν, είχε – και έχει – ανάγκη να εκφραστεί μέσω της ύλης, να της δοθεί μια μορφή, ώστε, παρατηρώντας τον εαυτό της, να κατανοηθεί ακόμα κι αυτή η ίδια η ανάγκη έκφρασης, ως γενεσιουργός αιτία της τέχνης.

Εφόσον, λοιπόν, η τέχνη δημιουργείται από τον άνθρωπο και στεγάζεται από την κοινωνία του, είναι αδύνατο να μην επηρεάζει και επηρεάζεται από τις εκάστοτε κοινωνικές δομές (εξ ου και η επιστήμη της Κοινωνιολογίας της Τέχνης). Σ΄ έναν υποθετικό άξονα που θα αφορούσε το μέτρο επιρροής της τέχνης στην κοινωνία, το ένα άκρο θα καταλάμβανε η λεγόμενη «στρατευμένη τέχνη», όταν αυτή «εντάσσεται στην υπηρεσία πολιτικής, εθνικής, ή άλλης σκοπιμότητας» – ενώ στον αντίποδα θα είχαμε την «τέχνη για την τέχνη», την πέρα, δηλαδή, «από κάθε χρηστική ή κοινωνική λειτουργικότητα». Όπως και να έχει, η πραγματική τέχνη επιδρά στην αίσθηση, στα συναισθήματα και στη νόηση, αναλαμβάνοντας να εξυψώσει τον άνθρωπο, εξυψώνοντας τη συνείδησή του. Μετουσιώνει το καθρέφτισμα του εξωτερικού κόσμου στην ψυχή, δίνοντάς του μια υλική υπόσταση, μια μορφή.

Μέσα στη σύγχρονη κοινωνία, όπου η ιδεολογία κατευθύνει, σχεδόν ολοκληρωτικά, τον άνθρωπο κάνοντάς τον μέτοχο μιας ψευδούς θεώρησης της πραγματικότητας, η τέχνη οφείλει – όπως άλλοτε και ο πρώτος έμφρων σε σχέση με την ανεξήγητη Φύση που τον περιέβαλε – να ερμηνεύσει και να αντιληφθεί την ψευδότητα ή την αλήθεια που τον περικλείει.

Με τη μετάβαση, όμως, της σκέψης από τη θρησκευτική θεώρηση της ζωής στον ορθολογισμό, η τέχνη αποδεσμεύτηκε, μεν, από τα θρησκευτικά και μυθικά πλαίσια συγκροτήσεώς της, αλλά ως υποκατάστατο αυτού αναγνωρίζουμε μια ολοένα αυξανόμενη εξάρτησή της από την ιδεολογία.

Αποτελεί, συνεπώς, η τέχνη, υλική υπόσταση της ιδεολογίας; Ναι, όταν προτίθεται να «υπηρετήσει» την ιδεολογία αυτή, ή ο καλλιτέχνης – σύμφωνα με τον Engels – «λειτουργεί μεν συνειδητά αλλά με ψευδή συνείδηση», καθώς εκλαμβάνει ως πραγματικότητα την αλλοιωμένη εκδοχή της που αντιπροσωπεύει μια ιδεολογία. Οπωσδήποτε, όμως, την υπερβαίνει όταν την επεξηγεί, τη «δείχνει», ώστε να γίνεται αντιληπτή η στρέβλωση της αλήθειας που εμπεριέχει. Το έργο της, επομένως, προσομοιάζει μ΄ εκείνο της επιστήμης που περιγράφει την αντικειμενική πραγματικότητα αυτή καθεαυτή. Το κοινό πεδίο τέχνης και επιστήμης είναι η αλήθεια. Το κοινό πεδίο τέχνης και ιδεολογίας είναι η απόκλιση από την αλήθεια. Το ποσοστό της αλήθειας που εμπεριέχεται στην τέχνη, άλλοτε την κάνει να κλίνει προς την ιδεολογία και άλλοτε προς την επιστήμη. Οι έννοιες «τέχνη», «επιστήμη» και «ιδεολογία» είναι επαλλάσουσες, έχουν, δηλαδή, μερικό κοινό τόπο, ή καλύτερα, ο κοινός τόπος της ιδεολογίας και της επιστήμης είναι η τέχνη. Η αποστολή της τέχνης είναι, λοιπόν, να περιγράφει την αλήθεια της εξωτερικής πραγματικότητας, να την ερμηνεύει, να την απομυθοποιεί.

Στα ρεύματα, στις τάσεις, στις σχολές, στα κινήματα της τέχνης, έτσι όπως διαδέχονται το ένα το άλλο μέσα στο χρόνο (ιστορία της τέχνης), αντικατοπτρίζεται η ίδια η πορεία της ανθρώπινης σκέψης (ιστορία της φιλοσοφίας).

Ο υπαρξισμός, για παράδειγμα, ως κυρίαρχο φιλοσοφικό ρεύμα του 20ου αιώνα, επηρέασε –και επηρεάζει – την καλλιτεχνική δημιουργία. Η μετατόπιση της σκέψης από τον κόσμο στον άνθρωπο, η οποία ξεκινά από τον Σωκράτη, για να συνεχιστεί από τον Kierkegaard, τον Sartre, τον Jaspers κ.α., στιγμάτισε, μεταξύ άλλων, τη στιχουργική και μουσική τέχνη. Αναγνωρίζουμε, έτσι, ότι ο ίδιος ο άνθρωπος, η απελευθέρωση της σκέψης του από κάθε είδους κοινωνικών ή θρησκευτικών συμβάσεων ως αναγκαιότητα αυτοκαθορισμού του μέσα στο χρόνο και το χώρο, η διαρκής σύγκρουσή του με τα εκάστοτε διανοητικά ή κοινωνικά συστήματα που προσπαθούν να τον ενσωματώσουν ακυρώνοντας την αυθυπαρξία και τη μοναδικότητά του, είναι αυτό που εκφράζεται μέσα από το καλλιτεχνικό ρεύμα του ροκ.

Ανάλογα μπορούμε να αναζητήσουμε τη σύνδεση ανάμεσα σε άλλα κινήματα τέχνης και στη φιλοσοφική ή κοινωνική πραγματικότητα από - και μέσα στην οποία αναπτύχθηκαν.

Σήμερα, δυστυχώς, παρατηρούμε ότι προωθείται ένα είδος «τέχνης» που απαξιώνει την πραγματική τέχνη της οποίας σκοπός, όπως είπαμε, είναι να εξυψώνει τον άνθρωπο ως την αλήθεια και όχι να τον καταβαραθρώνει μέσα στο απόλυτο ψέμα. Ως εκ τούτου, η «τέχνη» που προωθείται από τα Μ.Μ.Ε. είναι καθαρά ιδεολογική. Εκφράζει ένα μοντέλο ζωής που εξυπηρετεί τη φτηνή και υλιστική πλευρά του καπιταλιστικού συστήματος, αφού προάγει ως απώτερο σκοπό την απόκτηση αγαθών, όχι μόνο καλλιεργώντας την τάση προς τον καταναλωτισμό, αλλά αναγάγωντας την ίδια τη ζωή σε ένα πρώτης τάξεως εμπόρευμα, κυριολεκτικά, εξευτελίζοντάς την. Κι όλα αυτά, στο όνομα μιας «ελευθερίας» η οποία, με την μεταστροφή των κωδίκων* (που συνιστά την ιδεολογία), καταντά να σημαίνει καθαρή ασυδοσία. Το πιο λυπηρό είναι, όταν, ενίοτε, παρατηρούμε ακόμα και ανθρώπους του πνεύματος να παρασύρονται από αυτό το τεράστιο ισοπεδωτικό κύμα και να γίνονται μέρος του, χρησιμοποιώντας ως μανδύα για τη δικαίωση αυτής τους της επιλογής την αληθινή τέχνη που κάποτε, ίσως, δημιούργησαν…

Μέσα σ΄ αυτόν τον κυκεώνα της ολοκληρωτικής εμπορευματοποίησης της ζωής, οφείλουμε να σταθούμε και να αναλογιστούμε τις πραγματικές αξίες, να επικεντρωθούμε στις πραγματικές ανάγκες, να αντιληφθούμε τι κρύβεται πίσω από τις ιδεολογικοποιημένες λέξεις που τόσο επιτηδευμένα και όμορφα μας εγκλωβίζουν σε μια ζωή-φυλακή, στολισμένη με ψευδοδάφνες και επισφαλείς βεβαιότητες.

Αν κάποτε ο προβληματισμός του ανθρώπου για την υπεροχή της φύσης, ή η ανάγκη ενός λαού να απαλλαχθεί από την κυριαρχία ενός άλλου λαού, ή οι συνεχώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές δομές, αποτέλεσαν κίνητρο καλλιτεχνικής δημιουργίας, σήμερα, που ζούμε σε μια κατεξοχήν ιδεολογική εποχή, είναι αναγκαία η αποδέσμευση της σκέψης του ανθρώπου από το πιο επικίνδυνο, για την συνειδησιακή του ακεραιότητα, δημιούργημά του, την ιδεολογία. Πάντα, βέβαια, η ανώτερη τέχνη θα τείνει να εκφράσει τον πυρήνα της ψυχής του, το «είναι» που αποτελεί κοινή ουσία όλων των ανθρώπων.

*μεταστροφή των κωδίκων: Η ασυνείδητη μεταστροφή των κωδίκων περιγράφεται από τον Jaspers ως «το σύμπλεγμα των σκέψεων και αναπαραστάσεων που εμφανίζεται ως Απόλυτη Αλήθεια στο σκεπτόμενο υποκείμενο για την ερμηνεία του κόσμου… προκαλώντας μια αυταπάτη, μια απόκρυψη, μια απόδραση (από την πραγματικότητα)»...