Ελληνική επική όπερα: Ομήρου Οδύσσεια

Γράφει το μέλος theodorosharidis
1 άρθρα στο MusicHeaven

Η τέχνη της δημιουργίας σήμερα συνιστά νέα και πρωτότυπα εργαλεία για την δημιουργία μιας νέας μουσικής γλώσσας, όμως  η σκέψη να μελοποιηθεί η Οδύσσεια  είναι μια τεχνητή παλινδρόμηση που κάνει το δημιουργό να γυρνά πίσω στο παρελθόν, ώστε να δει πόσο μπροστά και έως πού μπορεί να φέρει ένα επικό έργο στο σήμερα ή εάν θέλετε στο σημερινό ακροατήριο. Ένα σύγχρονο κείμενο που δημιουργείται για μελοποίηση, γνωστό ως λιμπρέτο, επεξεργάζεται από το  δημιουργό του με τις σύγχρονες τεχνικές μουσικής σύνθεσης κατά τη δομή  και τον ήχο.

Θα μπορούσε λοιπόν η “Οδύσσεια” να είναι λιμπρέτο όπερας  (κείμενο όπερας);Και  κατ’επέκταση  ένα μουσικό δράμα (όπερα); θα μπορούσε ίσως και να διασκευαστεί ως τέτοιο;

Η Οδύσσεια είναι ένα έργο παγκόσμιας εμβέλειας, μεταφρασμένο σε όλες σχεδόν τις γλώσσες. Μεταφράσεις που άλλοτε μιμούνται το δακτυλικό εξάμετρο ή αντικαθιστούν το αρχαίο ηρωικό μέτρο με τον δεκαπεντασύλλαβο ή δεκαεπτασύλλαβο, μεταφράσεις ανανεωμένες που διδάσκονται σε ελληνικά και ξένα σχολειά και πανεπιστήμια. Πρόκειται για  έργο που είναι πάντα πρόθυμο για μελέτη από Έλληνες και ξένους αναλυτές της γλώσσας.

Πώς θα μπορούσε λοιπόν αυτό το έργο, η “Οδύσσεια”, να είναι λιμπρέτο όπερας και κατ’ επέκταση ένα μουσικό δράμα; Ένα  κείμενο τι χρειάζεται ώστε να χαρακτηριστεί  ως λιμπρέτο;

Ας δούμε, λοιπόν, ποια είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα τέτοιο κείμενο.

Ένας βασικός ήρωας αλλά και δευτερεύοντες απλοί ή μυθικοί ήρωες, τα υψηλά αισθήματα, η αναζήτηση της λύτρωσης  με την αγάπη, η θυσία, το πρόβλημα της ανθρώπινης ελευθερίας, οι εναλλαγές σκηνών στην πορεία της δράσης, οι διάλογοι και οι απαγγελίες, οι σκηνές χορού (μπαλέτο), οι σκηνές από εικόνες παραμυθιού και μυθολογίας καθώς και διάφορες άλλες παρόμοιες απαιτήσεις οπερετικών κειμένων.

Όμως τι θα  χαρακτήριζε ως προάγγελο μουσικού δράματος την Οδύσσεια;

Η Οδύσσεια παρουσιαζόταν μέσω απαγγελίας και με τη συνοδεία ενός οργάνου (λύρας ή κιθάρας) από το ραψωδό. Ένας άνθρωπος  που έπρεπε να φέρει εις πέρας ένα επικό ποίημα χιλιάδων στίχων. Ο ραψωδός ήταν ο πρωταγωνιστής για όλους τους ρόλους του έπους. Σήμερα θα λέγαμε ότι είναι ο πρωταγωνιστής του έργου, η συμφωνική ορχήστρα του σήμερα, ο σκηνοθέτης και ο αφηγητής.

Η παρουσία οργάνου (λύρας) στα χέρια του ραψωδού που είχε το ρόλο της φωνητικής συνοδείας, μας παραπέμπει στη σημερινή συνοδεία των τραγουδιστών της όπερας από την ορχήστρα, αλλά και το ραβδί που χρησιμοποιούσε ο ραψωδός  για να κρατά τον ρυθμό , προαναγγέλλει το σημερινό διευθυντή μιας ορχήστρας.

Η αφήγηση από το ραψωδό στην Οδύσσεια δεν θα λέγαμε ότι είναι παρόμοια με την αφήγηση από τον ευαγγελιστή στα ορατόρια του Μπαχ, ερμηνεύοντας την παλαιά διαθήκη με τραγουδιστική απαγγελία (ρετσιτατίβο), θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι  ίδια ακριβώς, όπως επίσης και η αφήγηση στην σύγχρονη όπερα.

Ή μήπως η δημόσια εκτέλεση της Οδύσσειας σε ανοιχτούς  χώρους (επίσημες γιορτές-συμπόσια) με πρωταγωνιστή το ραψωδό και ακροατές τους αρχαίους Έλληνες δεν μας παραπέμπει στο αρχαίο ελληνικό θέατρο ή αν θέλετε στο ανοιχτό αρχαίο θέατρο και αργότερα στην κλειστή σημερινή  θεατρική αίθουσα;

Θα απαντούσαμε θετικά, διότι σήμερα έχουμε δει θεατρικές παραστάσεις και διασκευές της τόσο σε ανοιχτά όσο και σε κλειστά θέατρα.

Θέλω να πω σε αυτό το σημείο πως:

Η Οδύσσεια του Ομήρου μήπως είναι ο προάγγελος του μουσικού δράματος και η  ποίησή του  γόνιμη ως λιμπρέτο; Θεωρώ πως ναι.

Διότι στην εξέλιξη αυτής της φόρμας όλα αυτά τα στοιχεία ή αν θέλετε τα εργαλεία πραγμάτωσης της υπάρχουν από τον 4ο π.Χ. αιώνα σε αυτό το έργο.

Για να ολοκληρώσουμε, αυτό που μένει προς εξέταση είναι ο χορός. Δεν θα λέγαμε  πως η Οδύσσεια είναι ο προάγγελος του μπαλέτου, όμως  η μουσική με τον ρυθμό της μέσα από το ρυθμό του αρχαίου κειμένου και οι μεταφυσικές σκηνές της Οδύσσειας όπως π.χ. στην ε΄ ραψωδία, (στίχος 337, μετάφραση Καζαντζάκη) «κι ως φτερωτό νεροχελίδονο ξεπρόβαλε απ’ το κύμα», δεν σε αφήνει μακριά από την σκέψη να δημιουργήσεις μία σύνθεση για να χορέψει η νεράιδα πάνω στο νερό για τον Οδυσσέα!

Τι ήταν  αυτό που στην εποχή του Ομήρου εμπόδισε την Οδύσσεια να γίνει όπερα η κάτι τέτοιο; Παρά μόνον δια της απαγγελίας παρουσιαζότανε και μόνο, παρόλο που υπήρχαν όλα τα συστατικά για κάτι τέτοιο;

Προφανώς, η μη θεατρική εξέλιξη του μουσικού δράματος  με  περισσότερο μουσικά  και λιγότερο θεατρικά στοιχεία επί σκηνής. Διότι, παρόλο που ο ελληνικός λαός ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητος στις πλαστικές τέχνες, δε γνώρισε ποτέ την απόλυτη μουσική. Στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό είχαν καταφέρει να συνδυάσουν πολύ καλά τις τέχνες (ποίηση, μουσική και χορό) χωρίς να δώσουν  ιδιαίτερο βάρος στην μουσική. Τα όργανα  είχαν απλά ένα περιγραφικό ρόλο  όταν η απαγγελία  θα σταματούσε.

Η Οδύσσεια ως όπερα.

Το έπος ήταν χωρισμένο σε δυο μεγάλα μέρη, τις περιπέτειες του Οδυσσέα και τη μνηστηροφονία, αργότερα προστέθηκε και η τηλεμάχεια. Αυτά τα τρία μέρη οδηγούν το έργο σε μια τριλογία, όπου κάθε μέρος  μπορεί να παρουσιάζεται σε μια ημέρα και συνεπώς η όπερα να διαρκεί τρεις ημέρες, όπως π.χ. στη τετραλογία του Βάγκνερ. Πιο συνοπτικά, θα μπορούσε να ήταν χωρισμένη σε τρεις πράξεις και να παρουσιάζεται συνεπτυγμένα μέσα σε μια ημέρα και σε ένα τρίωρο, ενώ η κάθε ραψωδία είναι πραγματικά και μια σκηνή!

Σήμερα ένα τέτοιο έργο παντρεύει τη σκηνογραφία με την τεχνολογία multi media, projector, 3D animations και οθόνες.

Όχι γιατί υπάρχουν στο σήμερα και θέλουμε να είμαστε απλά μοντέρνοι, αλλά για να υπηρετήσουν το δύσκολο έργο της παρουσίασης των σκηνών που διαδραματίζονται σε πολλά και φανταστικά μέρη.

Αυτό το θέμα όπως και πολλά άλλα ζητήματα π.χ. του μεγάλου αριθμού των πρωταγωνιστών, ανήκει στα προβλήματα αλλά και τις λύσεις της παρουσίασης ενός τέτοιου  έργου, που ευελπιστώ ότι θα το δούμε μαζί στην πρεμιέρα του.

Πρακτικά  λοιπόν σήμερα, το λιμπρέτο «Ομήρου Οδύσσεια» ντύνεται με μουσική και σχηματίζεται  πλέον ως όπερα. Όπερα που γράφεται  ως  διδακτορική διατριβή υπό το βλέμμα του καθηγητή G.Arnaoudov στο N.BU της Βουλγαρίας, από τον υποψήφιο διδάκτορα  Θεόδωρο Χαρίδη.

Ο συνθέτης της όπερας «Οδύσσεια του Ομήρου» σε μετάφραση Καζαντζάκη,
Θεόδωρος  Χαρίδης.