Το αστικό λαϊκό τραγούδι Μέρος 2ο: Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Το αστικό λαϊκό τραγούδι Μέρος 2ο: Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ιωνική διάλεκτος, από την κλασική αρχαιότητα μέχρι και τις αρχές της βυζαντινής περιόδου αποτελεί την κατεξοχήν γλώσσα της ελληνικής και [γιατί όχι;] της παγκόσμιας φιλολογίας. Ιδιαίτερα από την ελληνιστική περίοδο και εφεξής, η εν γένει Ιωνική κουλτούρα θα αποτελέσει τον βασικό πολιτιστικό άξονα ανάπτυξης του Ελληνισμού. Αυτό, χάρις και στην κοινή ελληνιστική διάλεκτο που προήλθε από την Ιωνική, θα καταστήσει την ιωνική κουλτούρα πάνδημο ελληνικό πολιτισμό. Οι κατά τόπους Έλληνες θα διατηρήσουν το ιδιαίτερο χρώμα τους, αλλά στα μεγάλα αστικά κέντρα, αρχικά του Βυζαντίου και κατόπιν της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, η Ιωνική ταυτότητα θα είναι έντονη. Τόσο, ώστε και η σημερινή Δημοτική διάλεκτος να είναι εξέλιξη της Ιωνικής, μέσα φυσικά από την φάση της κοινής ελληνιστικής.

Οι συνθήκες

Στη Σμύρνη, την Πόλη και τα άλλα μεγάλα λιμάνια της αυτοκρατορίας ο Ελληνισμός ζει και δημιουργεί αφομοιώνοντας αενάως τον παγκόσμιο πολιτισμό. Σε αυτό το ισχυρό και πανάρχαιο ιστορικό δέντρο θα έρθει να ανθίσει περί τον 17ο αι. το σύγχρονο Λαϊκό τραγούδι των πόλεων. Τα Αραβοπερσικά μακάμια [ οι μετέπειτα δρόμοι της λαϊκής μας μουσικής], ο αμανές, τα ταξίμια από την ανατολή, άλοτε ως δάνεια κι άλοτε ως αντιδάνεια θα πλουτίσουν τη μουσική μας παράδοση. Ομμοίως και η ρίμα της δύσης καθώς και η επωδός [ρεφρέν] θα καθορίσουν τη μορφή του λαϊκού τραγουδιού. Οι νέες ανάγκες έκφρασης των νέων τάξεων και συνθηκών, και όλα τα παραπάνω δάνεια θα διαμορφώσουν την αρχική μορφή του αστικού λαϊκού τραγουδιού.

Μέσα στα μεγάλα αυτά αστικά κέντρα, αναπτύσεται κι ένα κύκλωμα περιθωρίου. Όπως στα όρη της Ελλάδας και της Ιωνίας δρούν οι Κλέφτες , που άνετα περνούν από την παρανομία στην νομιμότητα του αρματολού και τούμπαλιν, έτσι και στα αστικά κέντρα, μια ιδιότυπη κλεφτουριά, λιγότερο αυτόνομη αλλά εξίσου περήφανη δρα και αναπτύσεται. Πρόκειται για τους λεγόμενους Μάγκες. ¶νθρωποι τυπικά νομιμόφρονες, που ασκούν επαγγέλματα όπως του τεχνίτη, του εμπόρου, του ταβερνιάρη και του καφετζή, ζουν μια παράλληλη, παράνομη ζωή. Κλέβουν, ληστεύουν, λαθρεμπορεύονται. Ενισχύουν αφειδώς την φτωχολογιά για να εξασφαλίζουν οπαδούς και να στρατολογούν από τις τάξεις της προσωπικό για τις παράνομες δραστηριότητές τους. Συγκρούονται συχνά με την αστυνομία και τον στρατό, και γι αυτό πάντα οπλοφορούν. Χαρακτηριστικά τους όπλα το "κούφιο" [πιστόλι] και η "δίκοπη" [δίστομο μαχάιρι], όπλα που μνημονεύονται συχνά στα τραγούδια που υμνούν τους επιφανείς Μάγκες. Ο κάθε μάγκας διαθέτει εκτός από την συμμορία του, και τον προσωπικό του μουσικό, ο οποίος αναλαμβάνει να εξωραΐζει, να υμνεί και να προπαγανδίζει την φήμη του αρχηγού. Αυτός ο μουσικός ονομάζεται Ρεμπέτης, από το ρέμβομαι [=ατενίζω, περιφέρομαι ασκόπως]. Ο ρεμπέτης κάνει μια ανέμελη ζωή, με μόνο του σκοπό το "image making" του Μάγκα. Οι μάγκες έχουν και τα ιδιαίτερα στέκια τους. Καφενέδες και ταβερνεία που διαθέτουν μια κρυφή αίθουσα συνάθροισης. Εκεί μέσα οργανώνονται τα "κόλπα", οι παράνομες δραστηριότητες τους. Εκει μέσα, γύρω από τον απαραίτητο Αργιλέ, συντίθενται τα πρώτα ρεμπέτικα τραγούδια, που λόγω της συνωμοτικότητας παίζονται με όργανα που δεν παράγουν οξύ και δυνατό ήχο. Εκέι μέσα φτιάχνονται το μπουζούκι, ο τζουράς κι ο μπαγλαμάς, τα κατεξοχήν όργανα του ρεμπέτη. Και είναι εξ’ αιτίας του Αργιλέ - εν γένει της χασισοποτείας - που αυτές οι μυστικές αίθουσες θα ονομαστούν Τεκέδες.

Οι τεκέδες είναι τα τεμένη, οι τόποι συνάθροισης των Δερβίσηδων. Των μοναστικών Ισλαμικών ταγμάτων, με την περίεργη συμπεριφορά, που κρατούν καθώς θέλει η παράδοση από τους Ινδούς Σούφι και τους Πυθαγορείους. Είναι τόση η αφοσίωση τού ενός στον άλλον [όπως κάποτε στις Πυθαγόρειες αδελφότητες] που έφτασε ο αδελφικός φίλος να αποκαλείται Δερβίσης. Οι Δερβίσηδες ασχολούνται, πέρα από τα λατρευτικά τους καθήκοντα, με την αστρονομία, τα μαθηματικά και τη μουσική. Χορεύουν έναν ιδιόμορφο κυκλικό χορό που, κατά πώς ισχυρίζονται, αναπαριστά τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Στους χορούς τους τούς συνοδέυουν οι κορυφαίοι μουσικοί της αυτοκρατορίας. Ο μέγας Τομπούλης, κορυφαίος οργανοπάικτης και δημιουργός των αρχών του 19ου αι. καυχάται σε ένα του τραγούδι πως έπαιξε στον "Μεβλά χανέ", τον μεγαλύτερο τεκέ της Πόλης. Αυτό το μυστικιστικό περιβάλλον και η χασισοποτεία [απαράιτητη για να οδηγηθούν σε έξσταση] κάνει και τους μάγκες να ονομάσουν τα δικά τους ιδιαίτερα δωμάτια τεκέδες. Θα μπορούσαμε να πούμε πως αυτοί οι τεκέδες του ρεμπέτικου υπήρξαν τα μοναστήρια που έθρεψαν την ιδέα της νέας μουσικής φυσιογνωμίας του λαϊκού τραγουδιού μας.

Έχουμε λοιπόν, από τη μια το κοινό, ομογενοποιημένο Λαϊκό τραγούδι των πόλεων, κι από την άλλη το ιδιόμορφο μουσικό ρέυμα του ρεμπέτικου. Οι ρεμπέτες, λόγω και της απήχησης που έχουν οι μάγκες στον λαό, δε θα αργήσουν να ξεπεράσουν τα όρια του τεκέ. Θα βγούν στην κοινωνία. Δανειζόμενοι όλες τις φόρμες και τα εκφρστικά σχήματα του κοινού λαϊκού τραγουδιού, θα εξελίξουν τα πρωτόλεια όργανά τους. Θα τελειοποιήσουν την ερμηνεία και την ακουστική. Θα κατασταλάξουν στην ομμοιοκαταληξία και [αργότερα] στην επωδό.

Έχει ήδη συντελεστεί η ολοκλήρωση του ελληνικού κράτους. Η τραγική μικρασιατική καταστροφή οδηγεί 1,5 εκατομμύριο Έλληνες στην προσφυγιά [διπλασιάστηκε ο πληθυσμός της χώρας]. Οι Μικρασιάτες φέρνουν τον ανθηρό τους πολιτισμό στα αστικά κένρα της Ελλάδας [κυρίως στην Αθήνα και τον Πειραιά] και τον καθιστούν κυρίαρχο. Δεν είναι συμπτωματικό που το Σμυρνέικο τραγούδι κυριαρχεί όλων των άλλων στην πρωτεύουσα και συγκινεί πέρα από το αρχικό κοινό του. Εκεί, στον Πειραιά [ και στην Αθήνα] θα μεταφερθεί και η ελλήνική Μαγκιά της Ιωνίας και της Πόλης. Παράλληλα αναπτύσεται και η εσωτερική μετανάστευση. Έλληνες από κάθε γωνιά της χώρας καταφθάνουν στην πρωτεύουσα κομίζοντας τη δική τους πολιτιστική ιδιαιτερότητα.

Όλα είναι πλέον έτοιμα για την γέννηση του σύγχρονου λαϊκού τραγουδιού!

Το άρθρο αυτό είναι μέρος μιας σειράς άρθρων μου, που συνιστούν μια σύντομη ιστορική επισκόπιση του αστικού λαϊκού τραγουδιού μας, και δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα Music & Music club.

ALKIBIADES