Ποιητική κραυγή από το Γκουαντάναμο

Του Αριελ Ντορφμαν*

Πριν από τρεις δεκαετίες, όταν ήμουν στην εξορία και η χώρα μου, η Χιλή, ταλανιζόταν από τη δικτατορία, γνώρισα μία γυναίκα, η οποία είχε συλληφθεί από πράκτορες της μυστικής αστυνομίας του Πινοσέτ και η οποία βασανίστηκε ατέλειωτες ώρες σε ένα κελί στο Σαντιάγο.

Η ποίηση τη βοήθησε να επιβιώσει, μου είπε εκείνη την ημέρα στο Παρίσι. Στο άγριο σκοτάδι της δοκιμασίας της έλεγε και ξανάλεγε τους στίχους κάποιου νεκρού ποιητή για να ξεχωρίσει τον εαυτό της από τους άντρες που μεταχειρίζονταν το σώμα της σαν αντικείμενο, σαν ένα κομμάτι κρέας, όπως μου είπε. Ετσι προστάτευσε τη βασανισμένη της ύπαρξη, με το μόνο πράγμα που οι δεσμοφύλακές της δεν μπορούσαν να αγγίξουν, να της αρνηθούν, να της το στερήσουν: λίγες λέξεις μόνο, λίγες αβέβαιες, σχεδόν εφήμερες λέξεις από το παρελθόν δίκην άμυνας ενάντια σε ό,τι έμοιαζε με αιωνιότητα πόνου και εξευτελισμού.

Είναι επαίσχυντο, αλλά συγχρόνως εκπληκτικό το ότι αμέσως έφερα στο νου μου εκείνη τη γυναίκα, μόλις άρχισα να διαβάζω τα ποιήματα των εγκλείστων του Γκουαντάναμο.

Επαίσχυντο, επειδή είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, μία δήθεν δημοκρατική χώρα που μεταχειρίζεται τους κρατουμένους της το ίδιο βάναυσα όπως η δικτατορική Χιλή και αναρίθμητες άλλες άθλιες κυβερνήσεις σε όλη τη γη. Επαίσχυντο, επειδή είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, δήθεν δαυλός ελευθερίας που βασάνισε αυτούς τους «μαχητές του εχθρού» στερώντας τους θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα, που απολαμβάνουν όλοι οι άντρες και οι γυναίκες του πλανήτη μας ανεξάρτητα από τα εγκλήματα που έχουν ή δεν έχουν διαπράξει. Επαίσχυντο, επειδή είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, δήθεν πρότυπο δικαιοσύνης παγκοσμίως που φυλάκισε αυτούς τους ανθρώπους επ' αόριστον χωρίς κατηγορητήριο και δίκη, που τους στέρησε την επικοινωνία με τις οικογένειές τους και τον έξω κόσμο, που ταπείνωσε την ανθρώπινη φύση τους και προσέβαλε τη θρησκευτική τους πίστη για να τους αναγκάσει να «ομολογήσουν» την «τρομοκρατική δράση» τους.

Αλλά και εκπληκτικό συγχρόνως. Το γεγονός ότι οι άντρες, που κρατούνται κάτω από τις απεχθέστερες συνθήκες, μέσα στην απόγνωσή τους καταφεύγουν στην ποίηση για να αντέξουν τη βιαιότητα που υφίστανται, όπως εκείνη η γυναίκα από τη Χιλή. Τι άλλο μπορεί να δώσει μεγαλύτερη ελπίδα για το είδος μας;

Ας μην ξεχνάμε ότι οι εν λόγω φυλακισμένοι δεν μπορούσαν να ξέρουν, όταν ο νους τους αναζητούσε λέξεις για να κάνουν τραγούδι τις θλιμμένες νύχτες τους, ότι και άλλοι εκτός από τον Θεό τους θα άκουγαν ή θα νοιάζονταν. Τα ποιήματα αυτά δεν γράφηκαν για να εκδοθούν, καλά - καλά δεν περίμεναν να φτάσουν οι στίχοι τους στους ίδιους τους συγκρατουμένους τους, πόσω μάλλον στον πολύ κόσμο. Κάποια ποιήματα είναι σπουδαία δείγματα αισθητικής γραφής. Αλλα είναι λιγότερο έντεχνα. Από τους ποιητές άλλοι είναι σχεδόν φανατικά μαχητικοί και άλλοι απλά νοσταλγούν τη γαλήνη του σπιτιού, τους γονείς και τα παιδιά τους, που τους λείπουν. Λίγοι πίστευαν ότι μπορούσαν να γράψουν ποίηση πριν από την αιχμαλωσία τους. Οι περισσότεροι ανακάλυψαν τη δύναμη των φθόγγων και των συλλαβών, όταν συνειδητοποίησαν για πρώτη φορά την αποκοπή τους από τη ζωή, την οικογένεια και το περιβάλλον που είχαν συνηθίσει. Αλλοι πιστεύουν στον Θεό, άλλοι στην αυγή και άλλοι σε τίποτε. Ολοι όμως δείχνουν να καταλαβαίνουν ότι με το να εκφράζεις την αγωνία σου στο χαρτί κερδίζεις το στοίχημα ενάντια στην απελπισία, επιβεβαιώνοντας την ανθρώπινη φύση σου που αντιστέκεται.

Ασφαλώς, σε αυτό τους ενθάρρυνε η μουσουλμανική θρησκεία, που πρεσβεύει ότι ο Γραπτός Λόγος είναι ιερός και ότι οι καμπύλες και η ροή της Γραφής, στην οποία μεταγράφηκαν οι ρήσεις του Προφήτη, καθρεπτίζουν το θείο. Και οι κρατούμενοι του Γκουαντάναμο βοηθήθηκαν αναμφίβολα από μία ισχυρή στο πολιτισμικό περιβάλλον τους παράδοση, που επιφυλάσσει τιμή στους ποιητές.

Υπάρχει και κάτι άλλο, νομίζω, που τους συνδέει με εκείνη τη γυναίκα που βασανίστηκε στη Χιλή και με τόσα άλλα θύματα στα σκοτεινά υπόγεια όλου του κόσμου που, από την αρχή της ιστορίας, ως αντίδραση στην έσχατη εγκατάλειψη, χρησιμοποίησαν την ποίηση για να θεραπεύσουν την πληγωμένη τους αξιοπρέπεια.

Εννοώ ότι η πρωταρχική πηγή αυτών των ποιημάτων από το Γκουαντάναμο είναι η απλούστερη, σχεδόν αρχέγονη, αριθμητική πράξη εισπνοής και εκπνοής.

Η προέλευση της ζωής και η πρέλευση της γλώσσας και η προέλευση της ποίησης, όλα είναι εκεί, σε κάθε πρώτη αναπνοή· κάθε ανάσα σαν να ήταν η πρώτη μας· η ψυχή, το πνεύμα, ό,τι εισπνέουμε, ό,τι εκπνέουμε, ό,τι μας χωρίζει από τον αφανισμό, λεπτό προς λεπτό, ό,τι μας κρατάει ζωντανούς, καθώς εισπνέουμε και εκπνέουμε το σύμπαν. Και η γραπτή λέξη δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προσπάθειά μας να διατηρήσουμε αυτήν την ανάσα, να τη χαράξουμε στην πέτρα, να τη σημειώσουμε στο χαρτί ή στην οθόνη, ώστε ο ρυθμός της να αντέξει πιο πολύ από μας, να κρατήσει πιο πολύ από την αναπνοή μας, να σπάσει τα δεσμά της μοναξιάς, να ξεπεράσει το φθαρτό σώμα μας και να αγγίξει κάποιον με τα νερά της.

Εισπνοή και εκπνοή

Ο,τι μοιράστηκαν αυτοί οι φυλακισμένοι με τους δεσμοφύλακές τους, ό,τι μοιράστηκαν με αυτούς που τους στέρησαν την ελευθερία και τους εκφόβισαν και τους αντιμετώπισαν μόνο ως εχθρούς.

Η ποίηση ως έκκληση προς αυτούς που ανασαίνουν τον ίδιο αέρα να ανασάνουν και τους ίδιους στίχους, να γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στα σώματα και τους πολιτισμούς και τις αντιμαχόμενες παρατάξεις.

Αυτή είναι η βαθύτερη και ίσως η πιο παράδοξη σημασία της παρουσίασης στις Ηνωμένες Πολιτείες αυτών των ποιημάτων, που διασώθηκαν από Αμερικανούς δικηγόρους, δημοσιεύτηκαν από αμερικανικές εκδόσεις, διαβάστηκαν από μάτια Αμερικανών, στην καρδιά της χώρας, ακριβώς στο κέντρο του έθνους που φέρθηκε τόσο βάναυσα σε αυτούς τους ανθρώπους.

Σκέψου τους εγκλείστους να εισπνέουν και να εκπνέουν αυτές τις λέξεις δίπλα στον ωκεανό που μπορούν να ακούσουν, αλλά δεν μπορούν να δουν και να αγγίξουν. Σκέψου ότι συστήνονται τώρα στους μακρινούς εχθρούς τους με λέξεις από φωτιά και θλίψη, ζητώντας από μας να αφουγκραστούμε και να αναγνωρίσουμε τη θαμμένη φλόγα της ύπαρξής τους. Σκέψου ότι έχουμε την ευκαιρία να τους βοηθήσουμε να ολοκληρώσουν το ταξίδι τους που ξεκίνησε σε ένα κλουβί, μέσα σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, απλά διαβάζοντας αυτά τα ποιήματα. Σκέψου ότι ίσως μια μέρα, σύντομα ίσως, αν ενδιαφερθούμε αρκετά, αν προβληματιστούμε αρκετά, δεν θα είναι μόνο οι στίχοι που θα αφεθούν ελεύθεροι να γυρίσουν τον κόσμο, αλλά και τα χέρια, τα χείλη και οι πνεύμονες που τους συνέθεσαν.

Μέχρι τότε, αντί του επαίσχυντου κέντρου κράτησης στον Κόλπο του Γουαντάναμο, το πραγματικό τους σπίτι θα είναι τα πικρά ποιήματα που έγραψαν ενάντια στη μοναξιά και τον θάνατο.

Eίναι αλήθεια;

Είναι αλήθεια ότι το γρασίδι ξαναφυτρώνει μετά τη βροχή;
Είναι αλήθεια ότι τα λουλούδια θ' ανθίσουν την Ανοιξη;
Είναι αλήθεια ότι τ' αποδημητικά πουλιά θα ξαναγυρίσουν;
Είναι αλήθεια ότι ο σολομός πλέει αντίθετα στο ρεύμα;

Είναι αλήθεια. Αυτά είναι αλήθειες. Ολα αυτά είναι θαύματα.
Ομως, είναι αλήθεια ότι μια μέρα θα φύγουμε από τον Κόλπο του Γκουαντάναμο;
Είναι αλήθεια ότι κάποια μέρα θα γυρίσουμε σπίτια μας;
Ταξιδεύω στα όνειρά μου, ονειρεύομαι το σπίτι μου.

Οτι βρίσκομαι με τα παιδιά μου, κομμάτια του εαυτού μου όλα τους.
Οτι βρίσκομαι με τη γυναίκα μου και με όσους αγαπώ.
Οτι βρίσκομαι με τους γονείς μου, οι πιο τρυφερές καρδιές του κόσμου μου.
Ονειρεύομαι ότι βρίσκομαι σπίτι μου, έξω από αυτό το κελί.

Μ' ακούς, ω Δικαστή; Αραγε μ' ακούς;
Εδώ είμαστε όλοι αθώοι, κανένα έγκλημα δεν κάναμε.
Λευτέρωσέ με, λευτέρωσέ μας, αν υπάρχει ακόμα
δικαιοσύνη και συμπόνια σ' αυτόν τον κόσμο.

Οσαμα Αμπου Καμπιρ
από την Ιορδανία

Λυπάμαι, αδελφέ μου

Λυπάμαι, αδελφέ μου.
Οι χειροπέδες μού δένουν τα χέρια
κι ένα σίδερο περικυκλώνει το μέρος που κοιμάμαι.

Λυπάμαι, αδελφέ μου,
που δεν μπορώ να βοηθήσω τον γέρο,
τη χήρα ή το παιδάκι.

Μη λογαριάζεις τον θάνατο ενός ανθρώπου
σαν σημάδι ήττας.
Ντροπή είναι μόνο
να προδίδεις τις ιδέες σου
και να μην μπορείς να υπερασπιστείς
τις πεποιθήσεις σου.

Οθμαν Αμπντουλραχημ Μοχαμαντ
από την Υεμένη

* Ο Αριελ Ντόρφμαν είναι Αμερικανός ποιητής χιλιανής καταγωγής, πεζογράφος, συγγραφέας θεατρικών έργων και υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κατέχει την έδρα Λογοτεχνίας και Λατινικών Σπουδών Walter Hines Page στο Πανεπιστήμιο Duke.

ΠΗΓΗ: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 08/09/2008

Πολύ όμορφα...ώρες ώρες η τέχνη παίρνει πολύ ξεχωριστές μορφές θέλοντας να εκφράσει τον πόνο...