Κλασική μουσική

Εισαγωγή

Θεωρούμε σωστό, πριν πούμε οτιδήποτε άλλο, να κάνουμε μια αναδρομή για να δούμε πως ο άνθρωπος ήρθε σε επαφή με τη μουσική και τι ρόλο αυτή έπαιξε στη ζωή του. Είναι δεδομένο πως από την εποχή των πρώτων του ήχων, όταν αυτοί περιορίζονταν σε άναρθρες κραυγές, σε συνδυασμό με αυτούς της φύσης ο άνθρωπος, προσπαθούσε να βρει μελωδία για να συνοδέψει τις όποιες δραστηριότητες του. Κάποτε δε, κατάφερε να ξεχωρίζει τον απλό θόρυβο από εκείνους τους ήχους που χάιδευαν το αυτί του προκαλώντας του ευχαρίστηση. Όσο λοιπόν, εξελισσόταν ο άνθρωπος και άρχιζε να διαμορφώνει τον πολιτισμό του, ενέταξε στις δραστηριότητες του την μουσική.

Ευκολονόητο είναι, πως η μουσική όχι μόνο δεν έμενε ίδια στο πέρασμα του χρόνου, αλλά διέφερε τόσο από τόπο σε τόπο, όσο και από λαό σε λαό. Συνόδευε τους ανθρώπους σε πλήθος δραστηριοτήτων μεταξύ των οποίων και οι θρησκευτικές. Όσο οι κοινωνίες εξελίσσονταν, τόσο η μουσική διαμόρφωνε τα διάφορα είδη της. Έτσι αναπτύσσεται η λαϊκή ευρωπαϊκή μουσική που βεβαίως πάντα εξέφραζε τον πολύ κόσμο, αλλά και η λόγια που μοιάζει καταρχήν να ανήκει στην εκάστοτε κυρίαρχη τάξη(1). Όπως θα πούμε πιο αναλυτικά παρακάτω, κάποιες εποχές, όπως ο Μεσαίωνας για παράδειγμα, χαρακτηρίστηκαν από το ιδιαίτερο έντονο, τότε, θρησκευτικό αίσθημα, το οποίο μοιραία, επηρέασε και την τέχνη. Αυτή λοιπόν η λόγια μουσική, φαίνεται να προέρχεται ακριβώς από αυτές τις παλαιότερες θρησκευτικές μουσικές(2). Όταν δε, εντάσσεται και λόγος μέσα σε αυτήν, τότε σαφέστατα θυμίζει έντονα τους παλαιότερους πολυφωνικούς θρησκευτικούς ύμνους(3).

Έρχεται όμως η Αναγέννηση που με τις ιδεολογικές της διαφοροποιήσεις αλλάζει άρδην τα δεδομένα. Η μουσική αποδεσμεύεται από το θρησκευτικό στοιχείο κι αρχίζει να κερδίζει έδαφος, με αποτέλεσμα να συναγωνίζεται τη θρησκευτική. Τα ακούσματα των Ευρωπαίων, γρήγορα εμπλουτίζονται από όργανα, συνθέτοντας ένα μουσικό τοπίο που προσεγγίζει την πληρότητα. Η όπερα είναι ένα διαφορετικό είδος που αναπτύσσεται στα τέλη του 16ου κι επί της ουσίας ξεκίνησε από την προσπάθεια αναπαράστασης αρχαίας τραγωδίας, όσο αυτό μπορούσε να είναι εφικτό, με πολλές φωνές αλλά και με περισσότερο κατανοητό ύφος. Σωστότερα πρόκειται για την μεταφορά θεατρικής ποίησης ντυμένης με μουσική και φωνές, στο θέατρο(4). Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, σχεδόν όλα τα κινήματα της τέχνης συμπεριλαμβάνουν και την μουσική. Έτσι αυτή δεν θα μπορούσε να μείνει αλώβητη από την κυριαρχία του Μπαρόκ από τον 17ο αιώνα μέχρι τα μέσα του 18ου. Όμως από τις αρχές του 18ου αιώνα έχουμε την εμφάνιση και της κλασικής μουσικής η οποία έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το Μπαρόκ λόγω του λιτού και καθαρού ύφους της(5).



Κεφάλαιο 1
Πνευματικό και πολιτικό κλίμα στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα

Η δεσπόζουσα θέση του εμπορίου καθώς και της βιοτεχνίας αλλά και της βιομηχανίας που κάνει και αυτή την εμφάνισή της, δημιουργούν μία νέα κοινωνική τάξη που αρχίζει να αμφισβητεί την πρωτοκαθεδρία της αριστοκρατίας. Πρόκειται για την αστική τάξη που θέλει - και σταθερά κατορθώνει- να έχει λόγο και θέση στο πολιτικοκοινωνικό γίγνεσθαι μια και όσοι ανήκουν σε αυτή, εμφανώς πλέον, συσσωρεύουν σημαντικό πλούτο. Ο πλούτος και η αριστοκρατική καταγωγή θα είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα στοιχεία αντίπαλα στη μάχη της κατάκτησης της εξουσίας. Έτσι κι αλλιώς πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι βρισκόμαστε στον αιώνα του διαφωτισμού με όλα όσα μπορεί να σημαίνει αυτό(6). Δεν μπορούμε φυσικά να μην αναφέρομε και την άνθηση των επιστημών που αργά αλλά σταθερά απεγκλωβίζονται από τα θεολογικά στερεότυπα, δημιουργώντας έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης σε σχέση με το παρελθόν αλλά και έναν έντονο λόγο αμφισβήτησης. Η λογική σκέψη άρχισε να κυριαρχεί και οι απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα διαδέχονται η μία την άλλη. Οι Γάλλοι βιώνουν τις πολιτικές κατακτήσεις της επανάστασής τους, ενώ οι Άγγλοι έναν ιδιότυπο κοινοβουλευτισμό αφού η μοναρχία, ακόμη και σήμερα, αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι τους. Δεν θα μπορούσαμε να δώσουμε μια σαφή εικόνα των πολιτικοκοινωνικών συνθηκών της εποχής αν δεν αναφέραμε και τις εθνικιστικές τάσεις αρκετών λαών καθώς και τις συνεχόμενες μεταβολές των συνόρων που είναι το αποτέλεσμα των συνεχών πολέμων σε αρκετές περιοχές της Ευρώπης.

Παρά το γεγονός ότι γενικά στην τέχνη τα χαρακτηριστικά του διαφωτισμού είναι έντονα, στην μουσική είναι μάλλον δυσδιάκριτα. Όμως με μια προσεκτική μελέτη, η απλότητα, η αναζήτηση της φύσης και οι εν γένει αισθητικές αντιλήψεις του Διαφωτισμού, που απορρίπτει το επιτηδευμένο, γίνονται εμφανείς από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά. Οι μουσικοί και γενικά όλοι οι εμπλεκόμενοι με την τέχνη αυτή, αποστασιοποιούνται από την υψηλή προστασία των αριστοκρατών αλλά και των αυτοκρατορικών αυλών και κινούνται πλέον ανεξάρτητα με επίκεντρο το ακροατήριο, αποκτώντας και οικονομική αυτοτέλεια. Είναι δε σημαντικό να μη ξεχνάμε και τη διάδοση της τυπογραφίας η οποία εξασφαλίζει τόσο χρηματικούς πόρους για τον μουσικό, όσο και τη διάδοση των έργων μέσω των παρτιτούρων σε όσο το δυνατό περισσότερο κόσμο και σε μεγάλη απόσταση από τη πόλη που ο δημιουργός γράφει τα έργα του. Έτσι φτάνουμε στη κλασική μουσική και τους μεγάλους τρεις δημιουργούς, Χάυντ, Μότσαρτ και Μπετόβεν. Η περίοδος από τα μέσα του 18ου αιώνα έως τον 19ο, είναι αυτή που χαρακτηρίζουμε ως κλασική αν και ο όρος δεν μας βρίσκει απόλυτα σύμφωνους μια και παραπέμπει σε κάτι μάλλον αρχαιοπρεπές. Αν λάβουμε μάλιστα υπ’ όψιν μας και το γεγονός ότι οι μουσικοί της εποχής δεν θα μπορούσαν να γνωρίζουν τη μουσική της αρχαιότητας αφού δεν υπήρχαν μέσα που να μπορούσαν να τη διασώσουν, τότε θεωρούμε ότι η άποψή μας ενισχύεται. Βέβαια αν το δούμε με τη λογική του Νεοκλασικισμού και του Διαφωτισμού τότε μπορούμε να μιλάμε για μια απλότητα αλλά και αρμονία, χαρακτηριστικά των παραπάνω κινημάτων(7). Η κλασική μουσική, λοιπόν, διαθέτει στοιχεία τα οποία με την πιο πάνω λογική θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε κλασικά. Οι συναισθηματικές αλλαγές είναι εμφανείς, η ενέργεια και η δράση εκφράζονται με ήχους φυσικούς και ανάλαφρους, ενώ σε γενικές γραμμές η μουσική ανταποκρίνεται ιδανικά στο ανθρώπινο στοιχείο, κάνοντας αισθητή την παρουσία της σε κάθε ανθρώπινη εκδήλωση χαράς, λύπης ή θρησκευτικής κατάνυξης, χωρίς βέβαια να αποκλείεται ο παιδευτικός χαρακτήρας της. Στόχος της είναι η ανύψωση σε ανώτερο επίπεδο και η συνύπαρξη διανοητικού και ηθικού περιεχομένου(8).

Κεφάλαιο 2
Η Σχολή της Βιέννης

Μία πόλη που βρίσκεται κάτω από τον θυρεό των Αψβούργων, χρόνο με τον χρόνο μεταβάλλεται σε πρωτεύουσα των ευρωπαϊκών μουσικών τεκταινομένων, δημιουργώντας τη δική της σχολή. Η σχολή της Βιέννης καθιερώνει μία νέα μορφή μουσικής σκέψης. Μιλάμε βεβαίως για την μορφή σονάτας που δεν πρέπει να συγχέεται με το είδος σύνθεσης που περιγράφεται από τον όρο σονάτα(9). Η μορφή σονάτας διευκολύνει τους δημιουργούς να εκφράζουν πολλά συναισθήματα μέσα στο ίδιο μουσικό κομμάτι. Αποτελείται από τρία τμήματα ( έκθεση, ανάπτυξη και ανακεφαλαίωση), στα οποία περισσότερες από δύο μελωδίες προσδίδουν διαφορετική διάθεση. Επί της ουσίας είναι η ιδιότυπη αφήγηση μιας φανταστικής ιστορίας, χωρίς λόγια, με αρχή, μέση και τέλος. Η μορφή σονάτας μπορεί να εφαρμοστεί σε έργα που χρησιμοποιούν ένα, δύο ή και περισσότερα όργανα. Μπορεί φυσικά να εφαρμοσθεί και σε ορχήστρα δημιουργώντας έτσι αυτό που από τότε ονομάζεται συμφωνία. Η συμφωνία είναι ένα μουσικό έργο που αποτελείται από τρία ή τέσσερα μέρη. Οπωσδήποτε το πρώτο μέρος και συχνά και το τελευταίο, περικλείουν στην δομή τους κανόνες της μορφής σονάτας. Τα υπόλοιπα ένα ή δύο μέρη προσπαθούν να κρατήσουν το ενδιαφέρον των ακροατών με αντιθέσεις που δημιουργούνται από μία εναλλαγή αργών και περισσότερο χορευτικών ρυθμών.

Κεφάλαιο 3
B. A. Μότσαρτ

Γεννήθηκε στο Σάλτσμπουργκ το 1756 και πέθανε στη Βιέννη 35 χρόνια αργότερα, το 1791. Αναμφίβολα είναι ένας από τους σπουδαιότερους συνθέτες που παρουσιάστηκαν στην ιστορία της μουσικής. Διδάχτηκε από τον πατέρα του Λεοπόλδο από το τέταρτο μόλις έτος της ηλικίας του, τόσο μουσική όσο και άλλα μαθήματα. Για πρώτη φορά το 1761 στην γενέτειρα του παρουσιάστηκε ως παιδί θαύμα. Τον Ιούνιο του 1763, στα επτά του χρόνια, έδωσε συναυλίες στο Παρίσι, στο Λονδίνο αλλά και ως προσκεκλημένος στην Γερμανία πολλών Γερμανών ηγεμόνων. Σε κάποια από αυτά τα ταξίδια συνάντησε σημαντικούς μουσικούς όπως ο Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ, ένας από τους γιους του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, ο οποίος και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον Μότσαρτ(10). Πατέρας και υιός έκαναν πολλά ταξίδια σε μεγάλες και με μουσική παράδοση πόλεις της Ευρώπης, όπου με μεγάλη επιτυχία πραγματοποίησε συναυλίες. Μάλιστα το 1769 του απονεμήθη από τον Πάπα στη Ρώμη ένα παράσημο, ενώ παράλληλα έγινε δεκτός σε τάγμα ιπποτών. Παρά το γεγονός ότι δύο φορές είχε προσληφθεί στην αυλή του πρίγκιπα και επισκόπου του Σάλτσμπουργκ, ήταν ένας από τους πρώτους συνθέτες, αν όχι ο πρώτος, που εγκατέλειψε την καταπιεστική στέγη της μισθοδοτούμενης σκλαβιάς στην υπηρεσία των ευγενών για να σταδιοδρομήσει ως ελεύθερος μουσικός δημιουργός. Άξιο να σημειωθεί είναι επίσης το γεγονός της πρωτιάς του στη μελοποίηση λιμπρέτων στη γλώσσα των συμπατριωτών του, παίζοντας καίριο ρόλο στην παγίωση της εθνικής πολιτιστικής συνείδησης του γερμανόφωνου χώρου. Περίπου τα μισά από τα έργα του γράφτηκαν στα 10 χρόνια της παραμονής του στη Βιέννη. Παρά το γεγονός πως τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν καλλιτεχνικά και οικονομικά επιτυχημένα είχαν συσσωρευτεί πολλά χρέη που οφείλονταν κατά κύριο λόγο αφενός σε κακή διαχείριση από τον ίδιο, στις συνεχείς ασθένειες της συζύγου του, αλλά κυρίως, στην ροπή που είχε στα τυχερά παιχνίδια. Οι επιτυχημένες όπερες του, οδήγησαν στη τιμητική ανάθεση της πανηγυρικής όπερας, η οποία ανέβηκε λόγω της στέψης στην Πράγα του Λεοπόλδου Β’. Σε αυτήν την όπερα ο συνθέτης προσπάθησε να συνδέσει την παραδοσιακή όπερα του Μπαρόκ με τα σύγχρονα ρεύματα, ωστόσο η προσπάθειά του αυτή δεν αναγνωρίστηκε από την αυτοκρατορική αυλή. Αντίθετα η όπερα Μαγικός Αυλός, για την οποία θα αναφερθούμε αναλυτικότερα παρακάτω, η οποία ανέβηκε σχεδόν παράλληλα, έγινε μεγάλη επιτυχία.

Ο Μότσαρτ ήταν ασθενής ήδη από το καλοκαίρι του 1791, αλλά στις αρχές Δεκεμβρίου προέκυψε μια δραματική επιδείνωση, η οποία και τον οδήγησε στον θάνατο. Το Requiem, μία παραγγελία του κόμη Φ. Βάλσεγκ-Στούπαχ (και όχι του Σαλιέρι, όπως αυθαίρετα παρουσιαζόταν στη ταινία Amadeus)(11), έμεινε ημιτελές. Με εντολή της χήρας του ανέλαβαν να το ολοκληρώσουν, στην αρχή ο Άιμπλερ και στη συνέχεια ο Ζυσμάγερ.

Πολλοί από τους δημιουργούς εκείνης της εποχής μεταξύ των οποίων και ο Μότσαρτ, είχαν τη συνήθεια να χρησιμοποιούν ως βοήθημα κάποια μελωδία άλλων δημιουργών, συνήθως παλαιοτέρων. Αυτό έπρατταν και ο Μπαχ, αλλά και οι Φίσερ, Μπετόβεν κ.ά.. Μετά τον θάνατό του, βρέθηκαν περισσότερες από εκατό τέτοιες σημειώσεις που δεν είχαν ενσωματωθεί σε κάποια δημιουργία του(12). Επί της ουσίας πρόκειται για σημειώσεις που ο συνθέτης χρησιμοποιούσε ως μνημονική υποστήριξη.

Κεφάλαιο 4
Μαγικός Αυλός

Ο Μότσαρτ συνέθεσε δεκαεπτά όπερες στη διάρκεια της ζωής του. Σχεδόν όλες θεωρούνται αριστουργήματα. Ένα από αυτά είναι η όπερα Ο Μαγικός Αυλός, η οποία συντέθηκε τον τελευταίο χρόνο της ζωής του. Αποτελείται από δύο πράξεις πάνω σε λιμπρέτο του Εμανουέλ Σικανέντερ.
Σε ότι αφορά την πλοκή της πρώτης πράξης πρέπει να πούμε ότι εξελίσσεται στην αρχαία Αίγυπτο. Πρωταγωνιστής ο πρίγκιπας Ταμίνο ο οποίος μετά από την καταδίωξη εναντίον του από ένα φίδι, βρίσκεται αναίσθητος αλλά σώζεται από τρεις νεράιδες σταλμένες από τη βασίλισσα της νύχτας. Η άρια η οποία ακολουθεί όταν εμφανίζεται ο Παπαγκένο, είναι γεμάτη ευθυμία και μελωδικότητα. Στη συνέχεια ο Παπαγκένο τιμωρείται από τις νεράιδες επειδή λέει ψέματα στον Ταμίνο ότι αυτός τον έσωσε από το φίδι. Οι νεράιδες ζητούν από τον πρωταγωνιστή να ελευθερώσει την πριγκίπισσα Παμίνα που βρίσκεται στο κάστρο του Σαράστρο. Ερωτεύεται την πριγκίπισσα και τη σώζει από έναν βιασμό. Όμως επέρχεται η ολική ανατροπή όταν ο Ταμίνο ανακαλύπτει πως ο Σαράστρο είναι ο καλός αρχιερέας του Ναού του Ήλιου και η βασίλισσα της νύχτας η κακιά.

Στην δεύτερη πράξη ο Ταμίνο περνάει από δοκιμασίες προκειμένου να μυηθεί στο Ναό για να καταφέρει να σμίξει με την πριγκίπισσα του. Στο τέλος του έργου η πριγκίπισσα αποφασίζει να αυτοκτονήσει επειδή ο Ταμίνο δεν της μιλάει μη γνωρίζοντας ότι μεταξύ των δοκιμασιών του είναι και αυτή της σιωπής.
Η μουσική του Μαγικού Αυλού ταιριάζει απόλυτα στην ατμόσφαιρα του έργου. Οι διάλογοι άλλοτε τραγουδιόνται και άλλοτε μιλιόνται. Αυτή η τεχνική ονομάζεται ζίνγκσπιλ και με αυτήν ο συνθέτης κατάφερε να αποδώσει με τον καλύτερο τρόπο την έννοια του θέματος της όπερας(13). Η μουσική του μας μοιάζει σαν παιχνίδισμα συναισθήματος και φαντασίας. Θεωρούμε πως υπάρχουν αρκετά κωμικά στοιχεία, πράγμα που μπορούμε να καταλάβουμε μόνο από τη μουσική αφού για τον στίχο υπάρχει μία αδυναμία κατανόησης, στα μέρη όπου εμφανίζεται ο Παπαγκένο. Ωστόσο δεν λείπουν και οι σοβαρές και ευγενικές άριες, έτσι όπως θα ταίριαζαν σε έναν ερωτευμένο νέο όπως ο Ταμίνο. Δεν λείπουν όμως και τα θρηνητικά μέρη τα οποία συνοδεύουν τη λύπη της Παμίνα.

Συμπεράσματα

Συμπερασματικά θα θέλαμε να τονίσουμε το γεγονός πως η τέχνη δεν είναι ξεκομμένη από την κοινωνία. Με αυτή τη λογική είναι υποχρεωμένη να αφουγκράζεται διαρκώς τις κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που γίνονται μέσα σε αυτή. Εκτιμάμε πως μέσα από την εργασία μας τονίζουμε αυτή τη διάσταση μια και από την εισαγωγή μας παρακολουθούμε την μουσική να εξελίσσεται παράλληλα με την κοινωνία. Η αποδοχή από την πλευρά των καλλιτεχνών των σύγχρονων τους ιδεολογικών ρευμάτων, εν προκειμένης τον Διαφωτισμό και την εμφάνιση της αστικής τάξης, οδηγεί αφενός στην εξέλιξη της μουσικής και στην προσαρμογή της στα νέα δεδομένα και αφετέρου στην τοποθέτηση των ίδιων μέσα στην κοινωνία. Έτσι λοιπόν φτάνουμε στη διαμόρφωση του κλασσικού ρεύματος στη μουσική και στην εμφάνιση συνθετών που κατά γενική ομολογία άφησαν το όνομά τους με μεγάλα γράμματα στα βιβλία της μουσικής ευρωπαϊκής ιστορία. Ένας από αυτούς, όπως είδαμε και από τα βιογραφικά του στοιχεία που παραθέτουμε παραπάνω, ο Β. Α. Μότσαρτ ο οποίος έδωσε μία άλλη διάσταση όχι μόνο στη γερμανόφωνη τέχνη, αλλά θεωρείται σημείο αναφοράς σε σχέση με την κλασσική μουσική σε παγκόσμιο επίπεδο.

Παραπομπές

1. Μιχ. Γρηγορίου, σελ. 53
2. Ό. Π, σελ 50
3. Ν. Μάμαλης, σελ 34
4. Ό. Π, σελ 73
5. Ό. Π, σελ 105
6. Ό. Π, σελ 73
7. Εγκυκλοπαιδικό λεξικό, σελ 302
8. Άτλας της Μουσικής, σελ 369
9. Εγκυκλοπαιδικό λεξικό, σελ 305
10. Sfr.ee.teiat.gr
11. Ό. Π.
12. Ό. Π
13. www.mmb.org.gr

Βιβλιογραφία

1. Γρηγορίου Μιχάλης, Μουσική για παιδιά και για έξυπνους μεγάλους, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1992
2. Μάμαλης Νίκος, Η Ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Η μουσική στην Ευρώπη, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2001
3. Εγκυκλοπαιδικό λεξικό, Κλασσική μουσική, εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα 2004-5
4. Miches Ulrich, Άτλας της Μουσικής, Από το Μπαρόκ έως σήμερα, τόμος ΙΙ, μτφ. Ι.Ε.Μ.Α., εκδ. Φίλιππος Νάκας, Αθήνα 1995



Δικτυογραφία

1.Wolfgang Amade Mozart, 20/5/2006, {διαθέσιμο on line}Τελευταία ενημέρωση30/01/2006,http://sfr.teiath.gr/htmSELIDES/Multimedia/mm1/htm1/Mozart.htm
2. Πως δημιούργησε τις συνθέσεις του, 20/5/2006, {διαθέσιμο on line}, τελευταία ενημέρωση 30/01/2006, http://sfr.teiath.gr/htmSELIDES/Mozart/moz_WieSchrieb.htm