Τάδε έφη Ζαρατούστρα

Ο Richard Strauss γεννήθηκε στο Μόναχο στις 11 Ιουνίου 1864 και αναδείχθηκε κορυφαίος συνθέτης της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας κυριαρχώντας στην ευρωπαϊκή μουσική σκηνή για 60 ολόκληρα χρόνια. Ο Γερμανός συνθέτης έγραφε συμφωνικά ποιήματα, τα οποία ήταν κλασικά κομμάτια εμπνευσμένα από κάποιο είδος λογοτεχνικής ή εικαστικής τέχνης.
Στην ιστορία της μουσικής υπάρχουν λίγα κομμάτια η έναρξη των οποίων είναι υποδηλωτική τόσο πολλών διαφορετικών πραγμάτων όσο το έργο «Also Sprach Zarathustra» του Richard Strauss.

Το «Also Sprach Zarathustra» το συνέθεσε ο Strauss το 1895-1896 και είναι εμπνευσμένο από το ομώνυμο βιβλίο του Γερμανού φιλόσοφου Friedrich Nietzsche, που έφερε και τον αινιγματικό υπότιτλο «Ένα βιβλίο για όλους και για κανέναν».
Οι δραματικές και λογοτεχνικές βάσεις των πρώτων συμφωνικών ποιημάτων του Strauss ήταν διαφορετικές και λίγο-πολύ αθώες. Ουσιαστικά, όμως, δεν υπήρξε κανένας προηγούμενος συνθέτης που να ασχολήθηκε με ένα φιλοσοφικό έργο. Από αυτή την άποψη το «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» θεωρείται ως ένα από τα πιο ασυνήθιστα έργα του είδους του αλλά και το δημοφιλέστερο του Strauss, ίσως επειδή ακούγεται συχνότερα από τα υπόλοιπα έργα του.

Απ’ την άλλη, από μόνο του το βιβλίο του Νίτσε ήταν ένα ασυνήθιστο φαινόμενο που δεν είχε εμφανιστεί ποτέ άλλοτε σε ένα βιβλίο φιλοσοφίας. Δημοσιεύθηκε σε τέσσερα μέρη (το πρώτο κυκλοφόρησε το 1885 ενώ η τελική έκδοση που συμπεριελάμβανε και τα τέσσερα μέρη εκδόθηκε το 1892), και συνάντησε την καθολική υποδοχή πραγματοποιώντας πωλήσεις ωσάν να ήταν μυθιστόρημα, γεγονός πρωτοφανές για φιλοσοφικό έργο το οποίο είχε τη μορφή ποιητικής πεζογραφίας.

Το βιβλίο, για το οποίο ο ίδιος ο Νίτσε ισχυρίστηκε ότι είναι το «βαθύτερο έργο που έγραψε ποτέ», είναι δύσκολο να ταξινομηθεί σε κάποια κατηγορία. Είναι μια πυκνή και εσωτερική πραγματεία στη φιλοσοφία, αλλά και μία ιδιαίτερα σαρκαστική παρωδία της Βίβλου. Αποτελείται κατά ένα μεγάλο μέρος από τον φανταστικό ρητορικό λόγο του Ζαρατούστρα και, ταυτόχρονα, εμπεριέχει και ποιητικά στοιχεία. Ο Νίτσε σ’ αυτό το αλληγορικό έργο, φαντάστηκε τον Ζαρατούστρα να αποσύρεται από την κοινωνία σε ένα ορεινό ησυχαστήριο και να επιστρέφει στον κόσμο για να μοιραστεί τις ιδέες του με την ανθρωπότητα.

Ο Ζαρατούστρα κηρύσσει αυτό που στην πραγματικότητα ήταν το όραμα του Νίτσε για μία φυσική αριστοκρατία που θα αποτελείται από πρόσωπα που, μέσω της πνευματικής προσπάθειας και θέλησης, θα ξεχώριζαν από τους υπόλοιπους ανθρώπους και θα οδηγούσαν την ανθρωπότητα σε μία χρυσή εποχή. Το προϊόν αυτής της εποχής θα ήταν ένας ανώτερος τύπος ανθρώπου, που ο Νίτσε ονομάζει «Υπεράνθρωπο».

Τα τέσσερα μέρη του βιβλίου περιέχουν 82 σύντομους και ποικίλους στοχασμούς για τον άνθρωπο, που τελειώνουν πάντα με την πρόταση «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα». Ήταν τόσος ο θαυμασμός που προκάλεσε το έργο ώστε είχε αντίκτυπο στην πολιτική, στη θρησκεία, στη μουσική και τις τέχνες γενικότερα.

Η βασική φιλοσοφία του αρχαίου Πέρση προφήτη, ποιητή και απόκρυφου φιλόσοφου Ζαρατούστρα, ή αλλιώς Ζωροάστρη, συνοψίζεται σε τρεις λέξεις: humata, hukhta, haverasta (καλές σκέψεις, καλές λέξεις, καλές πράξεις). Η μορφή του Ζαρατούστρα είχε παρουσιαστεί σε διάφορα μουσικά έργα, μεταξύ των οποίων και σε μία όπερα του Rameau. Ο Νίτσε, με την επιλογή του να χρησιμοποιήσει τον Ζαρατούστρα για να εκπροσωπήσει τον ίδιο, έδωσε το έναυσμα στους συνθέτες για νέες ιδέες. 
Την ίδια εποχή που ο Strauss συνέθετε το συμφωνικό του ποίημα, ο φίλος του, Gustav Mahler, χρησιμοποιούσε κείμενα από τον Ζαρατούστρα στην «Τρίτη Συμφωνία» και το 1899 ο Frederick Delius χρησιμοποίησε το ίδιο μέρος, καθώς και κάποια άλλα, για το πιο φιλόδοξο χορωδιακό έργο του, το «A Mass Of Life». Η χρήση κειμένων του Νίτσε στη μουσική δεν αποτελούσε έκπληξη, αλλά η απάντηση του Strauss ήταν εντελώς διαφορετική.

Όπως όλα τα συμφωνικά ποιήματα έτσι και το «Also Sprach Zarathustra» ακολουθεί την κύρια πλοκή του έργου που, ως ένα ορισμένο βαθμό, υπαγορεύουν η μουσική του μορφή και κάποιες λεπτομέρειες. Μόνο που το έργο του Strauss είναι πολύ σύνθετο και καταδεικνύει πόσο μεγάλη και σημαντική ήταν η επιρροή του Νίτσε στους δημιουργούς της εποχής εκείνης. Το συνθετικό ποίημα του 32χρονου Strauss δεν είναι απλά μία μουσική επέκταση και μία ελεύθερη συνειρμική μουσική ερμηνεία των λέξεων του Νίτσε, αλλά ένας σχολιασμός του έργου του και μία αναπαράσταση του ενθουσιασμού, της ψυχικής ανάτασης και του θαυμασμού που προκάλεσαν αυτές οι λέξεις στον νέο αλλά έμπειρο συνθέτη Strauss.

Το «Also Sprach Zarathustra» είναι ένα κονσέρτο για ορχήστρα, στο οποίο ο άνθρωπος και η φύση απεικονίζονται και αντιπαραβάλλονται με τις αντίθετες τονικότητες της σύνθεσης. Ο Strauss επεξεργάστηκε με τον καλύτερο τρόπο τη φιλοσοφική αλληγορία του Νίτσε που θεωρητικολογεί την άνοδο της ανθρωπότητας από ένα πρωτόγονο φυσικό κράτος σε μία ηθική και διανοητική ανωτερότητα.

Με το μεταφυσικό έργο του Νίτσε και τη φιγούρα του προφήτη Ζαρατούστρα, ο συνθέτης υιοθέτησε τη στάση του πάνω σε μία προβληματική βάση.
Η λατρεία του Υπεράνθρωπου, που προτάθηκε στο έργο του Νίτσε σε συνδυασμό με τη διάσημη φράση «Ο Θεός είναι νεκρός», ήρθε μισό αιώνα αργότερα να μοιάσει επικίνδυνα με το σχέδιο των Ναζί για τη δημιουργία της Άριας Φυλής.

Είναι αλήθεια ότι ο Χίτλερ βασίστηκε στο έργο του Νίτσε για να οικοδομήσει τη θεωρία του εθνικοσοσιαλισμού. Ο Νίτσε, όμως, όπως φαίνεται μέσα από τα έργα του, υπήρξε δριμύτατος επικριτής τόσο των εθνικιστικών, όσο και των αντισημιτικών τάσεων. Ο Ζαρατούστρα είναι η υπέρβαση του ανθρώπου προς το ανθρωπινότερο και όχι προς το απανθρωπότερο. Εξάλλου και ο ίδιος ο Νίτσε προέβλεψε ότι τα έργα του θα παρερμηνευτούν και ότι δύσκολα θα υπάρξει κάποιος που θα τα κατανοήσει σε βάθος. Ο ίδιος είχε πει: «Αυτό που κάνουμε δεν το καταλαβαίνουν ποτέ, μα μονάχα το επαινούν ή το κατηγορούν».
Σε κάθε περίπτωση είναι καλύτερα να προσεγγίζει κανείς τον Νίτσε ως ποιητή και όχι ως φιλόσοφο. Το «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» είναι ένα δημιούργημα φαντασίας. Δυστυχώς, όμως, κάποιοι το εξέλαβαν ως πολιτική θεωρία αλλοιώνοντας τις πραγματικές του εκτάσεις και διαπράττοντας έτσι ένα κατηγορηματικό λάθος.

Είναι πολύ πιθανό ο Νίτσε, ο οποίος πέθανε στις 25 Αυγούστου 1900, να είχε εγκρίνει ολόψυχα τη σύνθεση του Strauss. Όταν ακόμα το βιβλίο του ήταν καινούργιο, ρωτήθηκε πώς θα το χαρακτήριζε και ο Νίτσε απάντησε ότι το έργο του θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μουσική σύνθεση. Άλλωστε η μουσική αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της ζωής του Νίτσε κι αυτό είναι διάχυτο και στα έργα του. Ο ίδιος είχε γράψει κάποτε ότι «χωρίς μουσική η ζωή θα ήταν ένα λάθος». Μάλιστα, ήταν ικανός πιανίστας και είχε συνθέσει δικά του κομμάτια, κυρίως τραγούδια και έργα για χορωδίες. Επιπλέον, το πρώτο του σημαντικό βιβλίο, το οποίο εκδόθηκε το 1872, έφερε τον τίτλο «The Birth Of Tragedy From The Spirit Of Music» (Η Γέννηση της Τραγωδίας από το Πνεύμα της Μουσικής).

Ο Νίτσε δεν έκρυψε τον ενθουσιασμό του για την «Carmen» του Bizet ενώ καθοριστικό ήταν και το γεγονός ότι διατηρούσε φιλική σχέση με τον Richard Wagner. Μια σχέση που εξελίχθηκε στην απομυθοποίηση και στην απόρριψη και, τελικά, στην πλήρη αποξένωση.

Είναι απίθανο να γνώριζε ο Νίτσε την επίδραση του βιβλίου του στον Strauss, καθώς στις 3 Ιανουαρίου του 1889 (δηλαδή τέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» και εφτά χρόνια πριν την επίσημη πρώτη της σύνθεσης του Strauss) υπέστη νευρική κατάρρευση ενώ βρισκόταν στην πλατεία Carlo Alberto στο Torino.
Αν και τα γεγονότα εκείνης της ημέρας δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένα, σύμφωνα με μία διαδεδομένη εκδοχή, ο Νίτσε είδε έναν αμαξά να μαστιγώνει το άλογό του και τότε με δάκρυα στα μάτια τύλιξε τα χέρια του γύρω από το λαιμό του αλόγου και αμέσως μετά κατέρρευσε.
Τις επόμενες ημέρες, απέστειλε πολυάριθμες επιστολές υπογράφοντας άλλοτε ως «ο Εσταυρωμένος» και άλλοτε ως «Διόνυσος». Στις 10 Ιανουαρίου 1889 μεταφέρθηκε σε ψυχιατρική κλινική της Βασιλείας και λίγες ημέρες αργότερα σε κλινική της Ιένας, όπου οι γιατροί διέγνωσαν «παραλυτική ψυχική διαταραχή». Ο λόγος του ήταν παραληρηματικός και τον διακατείχαν παραισθήσεις μεγαλείου κατά τις οποίες αυτοαποκαλούνταν δούκας του Κάμπερλαντ, Κάιζερ ή Φρειδερίκος Γουλιέλμος Δ'.

Το καλοκαίρι του 1898 ο Νίτσε υπέστη ελαφρύ εγκεφαλικό που οδήγησε στην επιδείνωση της κατάστασής του. Τον επόμενο χρόνο ακολούθησε ένα ακόμα σοβαρότερο εγκεφαλικό επεισόδιο και στις 25 Αυγούστου 1900 απεβίωσε.

 

Δεν είχε περάσει ούτε δεκαετία από την έκδοση του βιβλίου του Νίτσε όταν ο Strauss απέκτησε ένα αντίγραφο του βιβλίου καθώς βρισκόταν για διακοπές στην Αίγυπτο στα τέλη του 1892. Εκείνη την εποχή ο συνθέτης ήταν το πιο καυτό νέο όνομα στο χώρο της μουσικής καθώς τα συμφωνικά του ποιήματα «Don Juan» και «Death and Transfiguration» είχαν γνωρίσει μεγάλη επιτυχία. Εντούτοις, στην αρχή δεν σκέφτηκε τον Ζαρατούστρα ως μουσικό θέμα κάποιου νέου έργου του. Είχε πάει στην Αίγυπτο για να γλυτώσει τον χειμώνα του Μονάχου (καθώς είχε περάσει μία σοβαρή βρογχίτιδα την προηγούμενη άνοιξη) και να ολοκληρώσει την όπερα «Guntram».

 

Η όπερα αποδείχθηκε εμπορική αποτυχία αλλά το επόμενο συμφωνικό του ποίημα, το «Till Eulenspiegel’s Merry Pranks», ήταν ένας θρίαμβος κι έτσι ο Strauss συνέχισε να γράφει ορχηστρική μουσική.
Ο Strauss ξεκίνησε να επεξεργάζεται την ιδέα του Ζαρατούστρα την άνοιξη του 1894 στη Βαϊμάρη. Τον Ιούλιο του 1895, κατά τη διάρκεια των διακοπών του στην Cortina d’ Ampezzo της Ιταλίας, σχεδίασε τη μορφή του έργου, την οποία ολοκλήρωσε την ίδια χρονιά στη Βαυαρία. Στις 24 Αυγούστου του 1896, στο Μόναχο, το «Also Sprach Zarathustra» ήταν πλέον έτοιμο.

Η παγκόσμια πρεμιέρα της σύνθεσης πραγματοποιήθηκε στη Φρανκφούρτη στις 27 Νοεμβρίου 1896 με την Ορχήστρα του Μουσείου της Φρανκφούρτης υπό τη διεύθυνση του ίδιου του συνθέτη. Την προηγούμενη μέρα, μετά τη γενική πρόβα, ο Strauss έγραψε στη γυναίκα του, Pauline, ότι ο «Ζαρατούστρα» είναι θαυμάσιος, οι μουσικές του κλίμακες αχανείς και ότι το αποτέλεσμα είναι αψεγάδιαστο. Μετά την πρεμιέρα του έργου πολλοί είπαν ότι ο Strauss προσπάθησε να γράψει «φιλοσοφική μουσική». Λίγες μέρες μετά, ο Strauss παρουσιάζοντας το έργο του στο Βερολίνο έγραψε πάνω στο φυλλάδιο του προγράμματος:
«Δεν σκόπευα να γράψω φιλοσοφική μουσική ή να απεικονίσω μουσικά το σπουδαίο έργο του Νίτσε. Η επιθυμία μου ήταν να αναπτύξω με τη βοήθεια της μουσικής την ιδέα της εξέλιξης της ανθρώπινης φυλής από την προέλευσή της μέχρι την ιδέα του Νίτσε για τον Υπεράνθρωπο, μέσω των διάφορων φάσεων της θρησκευτικής και επιστημονικής εξέλιξης. Ολόκληρο το συμφωνικό ποίημα είναι προορισμένο ως φόρος τιμής στη μεγαλοφυΐα του Νίτσε, η οποία βρήκε τη μέγιστη έκφρασή της στο βιβλίο του Τάδε Έφη Ζαρατούστρα».

Οι λεπτομέρειες της φιλοσοφικής ιστορίας του Ζαρατούστρα ίσως να μην είναι απαραίτητες για να απολαύσει κανείς τη μουσική του Strauss, η οποία είναι έτσι κι αλλιώς πολύ εντυπωσιακή κι αυτή η εντύπωση αυξάνεται στον ακροατή από τις διαδοχικές ακροάσεις. Εντούτοις, η σύνθεση του Strauss προλογίζεται από ένα απόσπασμα από τον πρόλογο του έργου του Νίτσε, που περιγράφει την απόσυρση του Ζαρατούστρα από το σπίτι του και την οικογένειά του καθώς και τα χρόνια που ξόδεψε αναζητώντας την αλήθεια:

«Όταν ο Ζαρατούστρα έγινε τριάντα χρονών, εγκατέλειψε τον τόπο του και τη λίμνη του κι ανέβηκε στα βουνά. Εκεί απόλαυσε το πνεύμα του και την μοναξιά του, και για δέκα χρόνια δεν κουράστηκε απ' αυτά. Μα στο τέλος η καρδιά του άλλαξε, κι ένα πρωί σηκώθηκε με την αυγή, στάθηκε μπρος στον ήλιο και του μίλησε:
"Ω εσύ μεγάλο άστρο! Ποια θα ήταν η ευτυχία σου, αν δεν είχες αυτούς για τους οποίους λάμπεις; Ερχόσουνα ως την σπηλιά μου για δέκα χρόνια. Θα είχες βαρεθεί το φως σου και αυτό το ταξίδι αν δεν ήμουνα εγώ, ο αητός μου και το φίδι μου.
Αλλά εμείς σε περιμέναμε κάθε πρωί, παίρναμε από σένα το περίσσευμά σου και σ' ευλογούσαμε γι' αυτό. Αλλά… Μου έγινε βάρος πια η σοφία μου και σα μια μέλισσα που μάζεψε πολύ μέλι, έχω ανάγκη από χέρια που ν' απλώνονται σ’ εμένα για να την πάρουν.
Θα μου άρεσε να δώσω και να μοιράσω τη σοφία μου, μέχρι που οι σοφοί να γίνουν πάλι χαρούμενοι μέσα στον παραλογισμό τους, και οι φτωχοί να γίνουν ευτυχείς μέσα στα πλούτη τους.
Θα πρέπει, λοιπόν, να κατέβω προς τα βάθη, όπως κι εσύ που κάθε βράδυ πηγαίνεις πίσω από τη θάλασσα και δίνεις το φως σου στον κάτω κόσμο, ω άστρο της υπέρτατης αφθονίας.
Όπως κι εσύ, πρέπει κι εγώ να κατεβώ στους ανθρώπους. Ευλόγησέ με, λοιπόν, γαλήνιο βλέμμα, εσύ που μπορείς να βλέπεις χωρίς φθόνο ακόμα και την πιο μεγάλη ευτυχία.
Ευλόγησε την κούπα που πρόκειται να ξεχειλίσει, έτσι που τα νερά να ξεχυθούν από αυτήν χρυσά, αντανακλώντας την ευδαιμονία σου σ’ ολόκληρο τον κόσμο.
Ω ναι. Αυτή η κούπα πάλι θ’ αδειάσει κι ο Ζαρατούστρα θα γίνει ξανά άνθρωπος."
Έτσι ξεκίνησε η κάθοδος του Ζαρατούστρα».

Βασισμένο στο παραπάνω κείμενο του Νίτσε, το έργο του Strauss είναι μια φαντασία, με επεισόδια μεγάλων διαστάσεων, όπου ο συνθέτης εφαρμόζει τους αρμονικούς και υφολογικούς νεωτερισμούς του. Η μουσική κυριαρχείται από τη χρήση δύο μουσικών κλειδιών, που αντιπροσωπεύουν από τη μία πλευρά την άκαμπτη δύναμη της φύσης και από την άλλη το αιώνια ανήσυχο πνεύμα του ανθρώπου.
Η ορχήστρα αποτελείται από τα παρακάτω μουσικά όργανα: piccolo, 3 φλάουτα, 3 όμποε, αγγλικό κόρνο, 3 κλαρινέτα, κλαρινέτο μπάσο, 3 φαγκότα, κόντρα φαγκότο, 6 γαλλικά κόρνα, 4 τρομπέτες, 3 τρομπόνια, 2 τούμπες, τύμπανα, τρίγωνο, γκρανκάσα, κύμβαλα, γκλόκενσπιλ, καμπάνα, όργανο, 2 άρπες, βιολιά, βιολοντσέλα και κοντραμπάσα.

Μία τυπική εκτέλεση διαρκεί περίπου 30-33 λεπτά και διαιρείται σε εννέα μέρη, τα οποία παίζονται με μόνο τρία σαφή διαλείμματα. Ο Strauss συνέλαβε το έργο του ως μία ενιαία σύνθεση κι έτσι τα επί μέρους τμήματα δεν είναι πάντα εύκολο να τα ξεχωρίσει κανείς. Ο Strauss ονόμασε αυτά τα μέρη από επιλεγμένα κεφάλαια (αλλά με διαφορετική σειρά) από το βιβλίο του Νίτσε και δεν αποτελούν μια σύνοψη μουσικού περιεχομένου, αλλά έχουν ως σκοπό να καθοδηγήσουν τη φαντασία του ακροατή προς μια ορισμένη κατεύθυνση.

1. Εισαγωγή
Τα χάλκινα σαλπίσματα του πρώτου μέρους εισάγουν με αμείωτη απλότητα το φυσικό μοτίβο της «Αυγής» (από τον «Πρόλογο του Ζαρατούστρα») το οποίο διαποτίζει τη δομή ολόκληρου του έργου. Εντούτοις, πρέπει να θεωρείται κάτι περισσότερο από την απεικόνιση μιας συνηθισμένης ανατολής, δεδομένου του γεγονότος ότι ο ίδιος ο Strauss αφιέρωσε τη σύνθεσή του «στον 20ο αιώνα».
Ο Ζαρατούστρα χαιρετά τον ήλιο και κατ’ επέκταση ίσως χαιρετίζει την αυγή της ανθρώπινης συνείδησης. Το μοτίβο του Strauss γεννά στο μυαλό εικόνες κοσμογονίας και προκαλεί την αίσθηση του άπειρου διαστήματος κι ενός κόσμου που δημιουργείται με σκοπό να κατοικηθεί.

00:03 Το έργο αρχίζει με μια πολύ δυνατή μουσική αναπαράσταση της αυγής, που είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα μουσικά κομμάτια στην ιστορία της μουσικής. Ο Strauss αρχίζει με έναν χαμηλόφωνο-βαρύτονο ισοκράτη (pedal) από το κόντρα φαγκότο, την γκρανκάσα, το όργανο και τα κοντραμπάσα, που παίζεται pianissimo, τόσο που μόλις ακούγεται.
00:19 Τέσσερα μέτρα αργότερα η τρομπέτα αρχίζει ένα ανιόν σχήμα από τρεις νότες, που ξεκινάει από μια οκτάβα. Κατόπιν μια γρήγορη ανάκρουση παίζεται forte από όλη την ορχήστρα και ακολουθείται από ένα ξαφνικό κατιόν ημιτόνιο (Μι φυσικό – Μι ύφεση).
00:34 Τα μοναχικά τρίηχα των τυμπάνων δημιουργούν μια γέφυρα για τη δεύτερη έκθεση του ανιόντος μοτίβου της τρομπέτας και για την ξαφνική εμφάνιση της ορχήστρας.
00:48 Πρώτη μεγάλη έκπληξη. Ο Strauss αντί να επαναλαμβάνει το κατιόν ημιτόνιο με την εμφάνιση όλη της ορχήστρας αντιστρέφει τα πράγματα και παρουσιάζει ένα ανιόν ημιτόνιο (Μι ύφεση – Μι φυσικό), που δίνει στη μουσική νέα ορμή.
00:53 Η διαδικασία επαναλαμβάνεται για τρίτη φορά, με αυξημένη δυναμική. Τα τύμπανα λειτουργούν πάλι ως γέφυρα.
01:07 Δεύτερη έκπληξη. Ο Strauss επιχειρεί ένα σάλτο όχι ημιτονίου αλλά τετάρτου (Μι-Λα) και ακολουθεί μια συνεχή ανιούσα πορεία, μέσα από ένα υπέροχο fortissimo, που κορυφώνεται στην τονική νότα της εισαγωγής, το Ντο. Η διευρυμένη ορχήστρα του Strauss δείχνει σε αυτή την κρατημένη συγχορδία όλη τη δύναμή της.
01:37 Σαν ένας αντίλαλος, το όργανο διατηρεί λίγο ακόμη αυτή την κρατημένη συγχορδία της ορχήστρας.

2. Από τους Κρυμμένους Κόσμους (Von den Hinterweltlern)
Αυτό το μέρος, μαζί με το επόμενο, περιγράφουν την κάθοδο του Ζαρατούστρα, με σκοπό να διδάξει τη θεωρία του Υπεράνθρωπου, αλλά και τη λαχτάρα των ανθρώπων για ανώτερα πράγματα. Εδώ ο Strauss σκιαγραφεί εκείνους που με αφέλεια εγκλωβίζονται από την ανησυχία τους για τη μετά θάνατον ζωή.

00:01 Ο απαλός ρούλος των τυμπάνων μας εισάγει στο δεύτερο μέρος του έργου (που δεν λειτουργεί μεμονωμένα αλλά είναι ενσωματωμένο στο σύνολο). Βιολοντσέλα και κοντραμπάσα παίζουν με σουρντίνα ένα νέο μοτίβο που μόλις ακούγεται.
00:13 Σ’ ένα μυστηριώδες, σχεδόν ζοφερό κλίμα το κλαρινέτο ερμηνεύει ένα απλό μοτίβο, που λίγο αργότερα το μιμούνται το κόντρα φαγκότο και το όργανο.
00:35 Το πιτσικάτο των βιολοντσέλων και των κοντραμπάσων προετοιμάζει την εμφάνιση νέου θεματικού υλικού…
00:42 …το οποίο παρουσιάζουν τα τέσσερα γαλλικά κόρνα. Τα κόρνα ψέλνουν την πρώτη φράση του γρηγοριανού ύμνου «Credo in Unum Deum» (το γνωστό «Πιστεύω εις ένα Θεό…») σε ισόρρυθμη μελωδία (canto plano). Τον ύμνο τον μετέγραψε για ορχήστρα ο ίδιος ο Strauss. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το έργο έχει πυκνό φιλοσοφικό-θρησκευτικό περιεχόμενο και επομένως δεν είναι «αδικαιολόγητα» τα δάνεια από την Καθολική Λειτουργία.
00:58 Σόλο βιολιά, βιόλες και βιολοντσέλα ερμηνεύουν με την εσωτερικότητα μουσικής δωματίου μια πολύ ωραία, λυρική μελωδία που περιγράφει την απόφαση του Ζαρατούστρα να απαρνηθεί την πίστη του στο Θεό.
02:04 Όλο και περισσότερα έγχορδα ενσωματώνονται σταδιακά στο τμήμα αυτό, πλουτίζοντας την υφή του και αυξάνοντας τη δυναμική. Το τμήμα με τα έγχορδα υποδιαιρείται σε τουλάχιστον 20 μέρη. Πνευστά και κρουστά απουσιάζουν.
02:32 Μια λαμπερή μετατροπία, πολύ χαρακτηριστική του ύφους του Strauss, μας θυμίζει μεταγενέστερα αριστουργήματά του, όπως ο «Ιππότης Με το Ρόδο» ή τα «Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια». Συμπίπτει με τη σύντομη εμφάνιση τριών γαλλικών κόρνων και με τον εμπλουτισμό της αρμονίας, που επιτυγχάνεται με τη διαίρεση των εγχόρδων σε υποομάδες.
02:47 Η λυρική κορύφωση αυτού του μέρους, όπου ο Strauss χρησιμοποιεί με αξιοπρόσεκτο τρόπο τα κόρνα για να αυξήσει την ένταση της μελωδίας, ερμηνεύεται από τα έγχορδα, με τα βιολιά σε εξάρχοντα ρόλο (στην υψηλή περιοχή).
03:21 Ξαφνική είσοδος του αγγλικού κόρνου με κακόηχες διαφωνίες που μοιάζουν να αναγγέλλουν το τέλος αυτού του λυρικού μέρους. Κάτω από το κόρνο οι βιόλες εξακολουθούν να αναδημιουργούν την εκστατική ατμόσφαιρα που χαρακτηρίζει το όλο τμήμα.

3. Περί της Θείας Εμπνεύσεως (Von der großen Sehnsucht)

00:01 Βιολοντσέλα και φαγκότα αναθερμαίνουν τη μουσική αφήγηση, που κυριαρχείται από λυρισμό. Η διαρκής ανιούσα πορεία όλων των μοτίβων δικαιολογεί τον τίτλο του μέρους αυτού.
00:17 Σε αντίθεση με τα απολαυστικά περάσματα, το αγγλικό κόρνο, πάλι με διαφωνίες, ανατρέπει την προηγούμενη ατμόσφαιρα. Το φλάουτο στρέφει την αφήγηση προς μια αργή, κατιούσα πορεία.
00:43 Το όργανο τονίζει το Magnificat –έναν άλλο ύμνο λειτουργίας- ακολουθούμενο από τα κόρνα που ερμηνεύουν πάλι το «Credo». Ακολουθούν οι βιόλες, κατόπιν τα όμποε που παίζουν το μοτίβο της εισαγωγής και τέλος το αγγλικό κόρνο.
01:12 Γρήγορες, ανιούσες κλίμακες ζωηρεύουν τη μουσική, που προσπαθεί να διατηρηθεί σε μια κατάσταση λυρικής έκστασης. Η κατάσταση αυτή διακόπτεται από συνεχείς κλίμακες διαφόρων οργανικών συνόλων.
01:48 Η δράση επιτείνεται από όλη την ορχήστρα. Οι τρομπέτες ερμηνεύουν το ίδιο μοτίβο των πρώτων μέτρων, αν και τροποποιημένο ρυθμικά.

4. Περί Τέρψεων και Παθών (Von den Freuden und Leidenschaften)
Στο μέρος αυτό η σύγκρουση μεταξύ της πνευματικότητας και της εγκατάλειψης των σαρκικών απολαύσεων γίνεται όλο και πιο έντονη. Στο ομώνυμο κεφάλαιο του βιβλίου του Νίτσε, ο Ζαρατούστρα συλλογίζεται πώς τα πάθη του, τα οποία κάποτε του έφερναν μόνο πόνο, έχουν καταπραϋνθεί και πλέον ζει με αρετή και νιώθει ευτυχισμένος.

00:00 Μια πολύ σύντομη συγχορδία από όλη την ορχήστρα σηματοδοτεί το τέλος του προηγούμενου μέρους και την αρχή του νέου. Εδώ δεν υπάρχουν λυρικά στοιχεία και θερμές μελωδίες. Παντού κυριαρχεί η ένταση και το δράμα. Τα δεύτερα βιολιά ερμηνεύουν ένα παράξενο ελικοειδές θέμα.
00:37 Η μελωδική ένταση ενισχύεται από τον Strauss με μια συγχορδία, που παίζεται fortissimo από τα πνευστά.
00:54 Αυτό το μελωδικό και ρυθμικό σχήμα επαναλαμβάνεται συνεχώς. Ο Strauss το χρησιμοποιεί για να αυξήσει την ένταση. Σε αυτή τη δυναμική ανέλιξη αποφασιστικός είναι ο ρόλος των χάλκινων πνευστών.
01:20 Εν τω μέσω της ορχηστρικής αναταραχής, τα γαλλικά κόρνα, με τα ηρωικά ηχοχρώματά τους, παίζουν το θέμα με το οποίο τα βιολιά είχαν ανοίξει το μέρος αυτό.
01:31 Κορύφωση της έντασης με πτώση στην τονική. Από το σημείο αυτό η μουσική αρχίζει να γαληνεύει σταδιακά, ανοίγοντας το δρόμο για το επόμενο μέρος.

5. Επιτάφιο Άσμα (Das Grablied)
Στο τμήμα αυτό, ο Ζαρατούστρα θρηνεί για τις δεινοπάθειες του ανθρώπου.

00:01 Ακούμε, διαδοχικά, δύο θέματα με τα οποία είμαστε εξοικειωμένοι: τα βιολοντσέλα παίζουν το νοσταλγικό μοτίβο της εισαγωγής του μέρους «Περί της Θείας Εμπνεύσεως» ενώ το σόλο όμποε παίζει το θρηνώδες θέμα που παρουσίασαν τα βιολιά στο προηγούμενο μέρος.
00:12 Το αγγλικό κόρνο επαναλαμβάνει το θέμα που μόλις ακούσαμε από το όμποε. Κάτω από αυτό –πρέπει να προσέξουμε πολύ για να το ακούσουμε- το πρώτο βιολί ερμηνεύει ένα νέο θέμα, που δηλώνει την έμπνευση. Η ένταση αυξάνεται καθώς το όργανο κινείται προς την υψηλή περιοχή. Από το σημείο αυτό και για αρκετά μέτρα, το βιολί εξακολουθεί να παίζει μόνο του, αν και σποραδικά υποβοηθείται από το σύνολο των πρώτων βιολιών.
00:52 Η ατμόσφαιρα φορτίζεται από νοσταλγία για τα χαμένα πράγματα, «για τις αναμνήσεις και για τα όνειρα της νεότητάς μου», όπως λέει ο Ζαρατούστρα του Νίτσε. Σε αυτό το σημείο ακούμε καθαρά τα φαγκότα και τα βιολοντσέλα να παίζουν το αρχικό θέμα του προηγούμενου μέρους σε αντίστιξη με τα υπόλοιπα έγχορδα που ερμηνεύουν μιαν ατέρμονη μελωδία (το πρώτο βιολί εξακολουθεί για αρκετά μέτρα να παίζει τον σολιστικό του ρόλο). Η μουσική, λίγο-λίγο, αρχίζει να γαληνεύει.
01:15 Εμφανίζονται και πάλι τα θέματα από τα προηγούμενα μέρη, λειτουργώντας έτσι ενοποιητικά για το έργο. Εδώ τα κόρνα και τα βιολοντσέλα σκιαγραφούν το αρχικό τμήμα του μέρους «Περί της Θείας Εμπνεύσεως».
01:47 Το σόλο κλαρινέτο, διευρυμένο με το σόλο της βιόλας και του βιολοντσέλου, αρχίζει να δημιουργεί μια γέφυρα προς το επόμενο μέρος.

6. Περί της Ασπίλου Γνώσεως (Von der Wissenschaft)
Ο Ζαρατούστρα στρέφεται προς την επιστήμη προκειμένου να βρει τις απαντήσεις που χρειάζεται. Η λέξη «wissenschaft», που χρησιμοποιεί ο Νίτσε, φέρει την ευρύτερη έννοια της πνευματικής κατάρτισης και της πολυμάθειας.

00:02 Το βιολοντσέλο μας οδηγεί στη χαμηλή περιοχή. Ο Strauss το κάνει αυτό γιατί θέλει να αρχίσει μια φούγκα από χαμηλά. Ο συνθέτης επιλέγει τη φούγκα για το έκτο μέρος επειδή ίσως χρειάζεται πολλή μουσική γνώση και «επιστήμη» για να αναπτυχθεί μια τέτοια μορφή. Έτσι αρχίζει μια σειρά αυστηρών μιμήσεων από τα βαθύφωνα έγχορδα (βιολοντσέλα και κοντραμπάσα). Το θέμα είναι πολύ απλό και χαρακτηρίζεται από δύο σχήματα –το πρώτο ανιόν, το δεύτερο κατιόν- που συμβολίζουν την ερώτηση και την απάντηση. Το θέμα της φούγκας βασίζεται στην Εισαγωγή και διαμορφώνεται από το σύνολο των νότων της χρωματικής κλίμακας για να συμβολίσει τις επιστήμες.
01:33 Το φαγκότο είναι το πρώτο πνευστό όργανο που παίρνει μέρος στη φούγκα, με αυστηρότητα και βάθος. Η παρουσία των βιολοντσέλων και των κοντραμπάσων που στηρίζουν όλο τον αρμονικό σκελετό είναι θεμελιώδης. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στα κοντραμπάσα.
03:10 Μια μετατροπία αναγγέλλει το τελευταίο μέρος της φούγκας. Ο Strauss χρησιμοποιεί πάλι το ανιόν σχήμα με το οποίο άρχιζε το τρίτο μέρος, αυτή το φορά ερμηνευμένο από τα φαγκότα, τα γαλλικά κόρνα και τα βιολοντσέλα. Τα σκοτεινά χρώματα της φούγκας βαθμιαία εξαφανίζονται και η μουσική γίνεται πιο φωτεινή.
03:34 Ένα νέο ρυθμικό σχήμα, που παίζεται επαναλαμβανόμενο από τα ξύλινα πνευστά, δημιουργεί μια νότα χιούμορ και αναγγέλλει το επόμενο μέρος.
03:51 Απροσδόκητη έκπληξη. Η ορχήστρα σχεδόν σιωπά και η σόλο τρομπέτα ερμηνεύει το ανιόν σχήμα της Εισαγωγής.
04:07 Τα ξύλινα πνευστά, αρχίζοντας από το κλαρινέτο, ερμηνεύουν μια σειρά λεπτεπίλεπτων διανθισμάτων, που σχηματίζουν ένα μεταβατικό επεισόδιο προς το επόμενο μέρος.
04:47 Μια ξαφνική έκρηξη όλης της ορχήστρας αρχίζει με τα διανθίσματα των ξύλινων πνευστών, που οδηγούν σε τρεις staccato συγχορδίες.

7. Ο Αναρρωνύων (Der Genesende)
Το μέρος αυτό αρχίζει στο αποκορύφωμα της φούγκας. Ο Strauss απεικονίζει την κατάρρευση και την ανάρρωση του Ζαρατούστρα. Το μέρος αυτό είναι ένα σκέρτσο του οποίου η ελαφρότητα καταφέρνει να απελευθερώσει την ένταση που οικοδομήθηκε στα προηγούμενα μέρη αναπαριστώντας μία αισιόδοξη άποψη για την ανθρωπότητα. Όλο το θεματικό υλικό του τμήματος αυτού αντιμετωπίζεται με μια εξαιρετική αισθητική ορχηστρικής δεξιοτεχνίας.

00:00 Υπέρτατο μάθημα ενορχήστρωσης από τον Strauss, σε αυτή την εκπληκτική αρχή, όπου βρίσκουμε ένα παλιό άρωμα: το θέμα της φούγκας παίζεται από τα τρομπόνια, τα βιολοντσέλα και τα κοντραμπάσα.
00:10 Ακόμη μία ευκαιρία να ακούσουμε το θέμα της φούγκας, αυτή τη φορά παιγμένο σε υψηλή περιοχή. Το παρουσιάζουν οι βιόλες και το γαλλικό κόρνο πάνω σε ένα ρυθμικό σχήμα των βιολοντσέλων.
00:19 Τα βιολιά, το γαλλικό κόρνο και τα όμποε ερμηνεύουν τώρα το κυρίως θέμα του προηγούμενου μέρους, δηλαδή της φούγκας. Ο Strauss χρησιμοποιεί το stretto, χαρακτηριστικό στοιχείο της φούγκας, κατά το οποίο μια ομάδα οργάνων αρχίζει να παίζει το θέμα προτού ακόμη το ολοκληρώσει η προηγούμενη. Ακούμε το θέμα με μειωμένη κατά το ήμισυ ή με διπλασιασμένη τη διάρκειά του.
00:57 Μετά την κορύφωση, ακολουθεί μια σταδιακή χαλάρωση, που επιτυγχάνεται με το πέρασμα του θέματος στα διάφορα ορχηστρικά σύνολα.
01:11 Η μουσική αρχίζει πάλι να αναθερμαίνεται χάρη στην εμφάνιση ενός νέου ανιόντος μοτίβου από τα βιολιά.
01:27 Πραγματική έκρηξη όλης της ορχήστρας, με τα χάλκινα πνευστά σε προεξάρχοντα ρόλο να ερμηνεύουν το ανιόν μοτίβο από τρεις νότες της Εισαγωγής. Είναι σαν μία ανακεφαλαίωση του αρχικού μοτίβου που καταλήγει σε μια ογκώδη συγχορδία με ολόκληρη την ορχήστρα.
01:40 Μετά από μια απαραίτητη ανάσα, το μοτίβο της αρχής του μέρους «Περί της Θείας Εμπνεύσεως» ακούγεται πάλι σε ένα πολύ ήσυχο πέρασμα, όπου τον κύριο λόγο έχουν τα κοντραμπάσα και το κόντρα φαγκότο.
02:34 Ένα ταυτόσημο μοτίβο ανοίγει αυτό το νέο επεισόδιο, που είναι πολύ έντονο στα πρώτα του μέτρα.
02:55 Τα έγχορδα παραχωρούν τη θέση τους στα ξύλινα πνευστά. Μια τρομπέτα αναδύεται ξαφνικά από τις arabesque των ξύλινων πνευστών και ακολουθείται, αργότερα, από τα σόλο των κλαρινέτων, τα οποία, όπως σημειώνει ο Strauss στην παρτιτούρα, «ερμηνεύονται με χιούμορ». Είναι χωρίς αμφιβολία το λιγότερο δραματικό και το περισσότερο χαρωπό κομμάτι όλου του έργου, που έχει βασικό χαρακτηριστικό τη διαρκή ένταση.
03:13 Βιολοντσέλα και κοντραμπάσα ερμηνεύουν ένα μοτίβο με αρπέζ, που επαναλαμβάνεται αρκετές φορές. Στο 03.49 παίζεται από το σόλο βιολοντσέλο.
04:28 Ευχάριστα διανθίσματα από τα φλάουτα και τα κλαρινέτα προηγούνται μιας απροσδόκητης μετατροπίας που επαναφέρει την κυρίως τονικότητα και μας προετοιμάζει για το επόμενο μέρος.

8. Το Τραγούδι του Χορού (Das Tanzlied)
Το διασκεδαστικό ύφος του προηγούμενου μέρους επεκτείνεται ακόμα περισσότερο, και συγκεκριμένα σε ένα βιεννέζικο βαλς που αναπαριστά μια σκηνή από το βιβλίο του Νίτσε, όπου ο Ζαρατούστρα παρακολουθεί έναν ερωτικό χορό με τις Αμαδρυάδες. Οι Αμαδρυάδες, σύμφωνα με τη Μυθολογία, ήταν νύμφες που γεννιούνταν μαζί με τις βελανιδιές και η κάθε μία ζούσε όσο και το δέντρο της. Όμορφες, γελαστές, χαρούμενες, περνούσαν τον καιρό τους παίζοντας και τραγουδώντας όταν ο άνεμος θρόιζε στα φύλλα του δέντρου και όταν το πότιζε το νερό της βροχής. Όταν όμως ο ξυλοκόπος έκοβε μια βελανιδιά, η Αμαδρυάδα, που θα πέθαινε μαζί της, θρηνούσε με τον πιο σπαρακτικό θρήνο που είχε ακουστεί ποτέ.

00:00 Τα ξύλινα πνευστά εξακολουθούν να ερμηνεύουν τα διανθίσματα, αλλά το σημαντικό στοιχείο είναι το σχήμα της αρχής του έργου (τρεις ανιούσες νότες) που παίζεται από την τρομπέτα και τα πρώτα βιολιά.
00:21 Ο τίτλος δηλώνει έναν χορό. Ο Strauss ήταν ένας ενδελεχής θεράπων του βαλς. Φαίνεται πως δεν μπορούσε να αντισταθεί στον πειρασμό να κάνει μία έμμεση αναφορά στους διάσημους συνονόματούς του, τους Johannes Strauss I και II, οι οποίοι μόλις μια δεκαετία νωρίτερα είχαν αναγάγει το βαλς σε μία σημαντική μορφή τέχνης. Αυτό είναι το πρώτο βαλς, από τα πολλά που ακολούθησαν αργότερα, που συνέθεσε ο Richard Strauss. Το κομψό θέμα του παίζεται από το πρώτο βιολί.
00:32 Ένα ωραίο σχήμα από το σόλο όμποε μετατρέπεται στη διάρκεια ορισμένων μέτρων σε αντίστιξη από το σόλο βιολί, που ερμηνεύει αποσπασματικά το θέμα.
01:45 Όμποε και κλαρινέτα παίζουν έναν επίμονο ρυθμό που μοιάζει να θέλει να απομακρυνθεί από τον ρυθμό του βαλς. Ταυτόχρονα, το πρώτο βιολί ερμηνεύει τρίλιες στην υψηλή περιοχή.
02:04 Το βαλς ξαναρχίζει.
02:17 Ο Strauss χρησιμοποιεί το προηγούμενο ρυθμικό μοτίβο των όμποε και των κλαρινέτων για να ζωηρέψει τον ρυθμό του βαλς με σύνθετη ενορχήστρωση.
03:43 Η ατμόσφαιρα ηρεμεί και τα ξύλινα πνευστά μας τέρπουν με ένα νέο και ευγενικό θέμα βαλς.
03:57 Το σόλο βιολί επανεμφανίζεται και τα γαλλικά κόρνα παρουσιάζουν ένα ονειρικό και νοσταλγικό μοτίβο που χρωματίζει το χαρούμενο βαλς με γλυκόπικρους τόνους.
05:11 Η σκοτεινή και δραματική ατμόσφαιρα επιστρέφει. Τα βιολοντσέλα παίζουν το αρχικό μοτίβο από το μέρος «Περί της Θείας Εμπνεύσεως». Δεν αργεί να εμφανιστεί το πρώτο βιολί που μοιάζει να θέλει να επιστρέψει στην ξέγνοιαστη ατμόσφαιρα του βαλς.
06:02 Κορύφωση του μέρους με τη γεμάτη πάθος συμμετοχή όλης της ορχήστρας. Το βαλς φαίνεται ότι τελειώνει.
06:35 Μετά από μια πολύ σύντομη παύση, ο Strauss επαναφέρει τον ρυθμό του βαλς, χωρίς την εσωτερικότητα της αρχής.
07:02 Επανεμφανίζεται το ρυθμικό σχήμα των ξύλινων πνευστών από το προηγούμενο μέρος, που σχεδόν αναγγέλλει την coda του «Τραγουδιού του Χορού».

9. Το Τραγούδι της Νύχτας (Nachtwandlerlied)
Το μέρος αυτό βασίζεται στις τελευταίες γραμμές του βιβλίου του Νίτσε, οι οποίες περιέχουν μία από τις πιο σημαντικές φράσεις του: «Lust tiefer noch als Herzeleid» (στα ελληνικά: «χαρά βαθύτερη και από τον πόνο της καρδιάς»). Η ίδια φράση χρησιμοποιήθηκε και στις συνθέσεις των Mahler και Delius.

00:00 Τα δύο τελευταία μέρη του έργου είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους. Δεν μεσολαβεί κανενός είδους caesura, δηλαδή μια στιγμή, σαν δραματική παύση, που διακρίνει τα τμήματα ενός έργου. Το τελευταίο μέρος αρχίζει ενώ το προηγούμενο βρίσκεται σε πλήρη έκρηξη. Σε αυτό το τμήμα ο Strauss μεταφέρει την εκστατική ένταση που υπάρχει και στο βιβλίο του Νίτσε. Το δυνατό χτύπημα της καμπάνας (το πρώτο από τα δώδεκα, καθώς σημαίνουν μεσάνυχτα), συμπίπτει με μια συγχορδία όλης της ορχήστρας, και ανοίγει το μέρος, που κληρονομεί την ξέγνοιαστη ατμόσφαιρα του προηγούμενου.
00:24 Από εδώ και στο εξής, αν και τα ίδια θέματα εξακολουθούν να επαναλαμβάνονται, σε κάθε χτύπημα της καμπάνας η δυναμική πέφτει, μειώνοντας σταδιακά την ένταση. Μ’ αυτό τον τρόπο, όλα γίνονται πιο χαλαρά και οι νότες αποκτούν μεγαλύτερη αξία.
01:04 Σύμφωνα με τον τίτλο, τα βιολιά παρουσιάζουν ένα νέο λυρικό θέμα, γαλήνιο και στοχαστικό, που μοιάζει πολύ με νυχτερινό.
01:46 Μπορούμε να μιλήσουμε για ένα κυκλικό έργο, όπου η επαναφορά των θεμάτων ενοποιεί όλη την παρτιτούρα. Εδώ το φαγκότο παρουσιάζει το μοτίβο της αρχής του μέρους «Περί της Θείας Εμπνεύσεως» πάνω στη μελωδία των εγχόρδων. Τα δύο σόλο βιολιά επαναφέρουν την εσωτερικότητα που χαρακτηρίζει τα πρώτα μέρη.
02:55 Μαγευτική εμφάνιση της άρπας με ένα ανιόν αρπέζ, που γεμίζει την ατμόσφαιρα με μυστηριακή έκσταση, η οποία συμβολίζει το πνεύμα της αμηχανίας και της αμφιβολίας.
03:42 Αρχίζει μια διαδοχή μετατροπικών συγχορδιών, που όμως όλες κινούνται γύρω από την κυρίως τονικότητα της coda, τη Σι μείζονα.
04:17 Μια συγχορδία που παίζεται από τα τρομπόνια (πάνω στο σχεδόν ανεπαίσθητο πιτσικάτο των βιολοντσέλων και των κοντραμπάσων) δημιουργεί οξεία αντίθεση με τις προηγούμενες συγχορδίες των φλάουτων, των βιολιών και της άρπας.
04:47 Το έργο κλείνει όπως σχεδόν άρχισε: με τρεις νότες που μόλις ακούγονται (επίσης ένα Ντο στα πρώτα μέτρα), παιγμένες πιτσικάτο από τα βιολοντσέλα και τα κοντραμπάσα, δίνοντας τέλος στην εξαιρετική μουσική που αναπαριστά τα απόκρυφα φιλοσοφικά ζητήματα που έθεσε ο Νίτσε.

Το ήρεμο τέλος του έργου αφήνει την εντύπωση ότι η εσωτερική γαλήνη είναι εφικτή, ακόμα κι αν τελικά δεν υπάρχουν απαντήσεις στα ερωτήματα και τις απορίες του ανθρώπου.

Η σύνθεση του Strauss έγινε διάσημη όταν το πρώτο μέρος της, χρησιμοποιήθηκε το 1968 στην προφητική κινηματογραφική ταινία επιστημονικής φαντασίας «2001: A Space Odyssey» (2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος) του Stanley Kubrick, η οποία είναι και αυτή εν μέρει εμπνευσμένη από το βιβλίο του Νίτσε.
Το μουσικό κομμάτι του Strauss, το οποίο πραγματικά έχει φουτουριστικά ηχοχρώματα, ακούγεται τρεις φορές στην ταινία, συμπεριλαμβανομένης και της εναρκτήριας σκηνής η οποία θεωρείται μία από τις πιο διάσημες σκηνές στην ιστορία του κινηματογράφου.
Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το πόσο ευφυής ήταν η ιδέα του Stanley Kubrick και των μουσικών συμβούλων του να επιλέξουν την εισαγωγή του «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» για να συνοδεύσει την εναρκτήρια σκηνή της ταινίας. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η σύνθεση του Strauss αποτελεί σχεδόν σύνοψη του πρώτου μέρους της ταινίας.

Οι εναρκτήριες τριαδικές συγχορδίες της σύνθεσης συνοδεύουν την εντυπωσιακή σύλληψη της τροχιακής και οπτικής ευθυγράμμισης. Οι πρώτες πέντε νότες ενσωματώνουν την ανύψωση του ανθρώπου, στις σφαίρες εκείνες που προορίζονταν για τους θεούς, και προβάλλουν τη δύναμη της δημιουργίας και του Ζαρατούστρα.
Η μουσική συνδέεται με την ταινία με την πρώτη είσοδο της ανθρώπινης συνείδησης μέσα στο σύμπαν, και με την ενδεχόμενη μετάβαση εκείνης της συνείδησης σε ένα νέο επίπεδο.

Σε αργή κίνηση, η οποία συνοδεύεται με τον αργό τόνο του «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» του Strauss, ο πιθηκάνθρωπος παίρνει ένα κόκαλο ζώου και το χρησιμοποιεί για να συνθλίψει και να καταστρέψει τον σκελετό, στην αρχή δοκιμαστικά και έπειτα πιο δυνατά.
Σε πρώτο πλάνο βλέπουμε την τριχωτή γροθιά του να αρπάζει το κόκαλο του σκελετού και να το φέρνει πάνω από το κεφάλι ώστε με δύναμη να το βαρέσει προς τα κάτω σαν ρόπαλο. Καθώς συνθλίβει και κονιορτοποιεί μέρη του σκελετού που βρίσκεται στο έδαφος, η μουσική του Strauss εκρήγνυται σε ένα εκστατικό και χαρούμενο αποκορύφωμα.

Ένας αινιγματικός μαύρος μονόλιθος είναι αυτός που άρχισε ολόκληρη τη διαστημική οδύσσεια. Στο τέλος της ταινίας, βλέπουμε ξαφνικά ένα τεράστιο ανθρώπινο έμβρυο να εμφανίζεται στην οθόνη και να επιπλέει στο απώτερο διάστημα. Με ορθάνοιχτα μάτια στρέφεται προς το ακροατήριο, και με τους θριαμβευτικούς τόνους του «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» η ταινία οδεύει προς το τέλος της χωρίς να δίνει κάποια εξήγηση. Βλέπουμε απλά μία άνετη κρεβατοκάμαρα όπου ένας άντρας παίρνει ήσυχα το γεύμα του και αναπαύεται… (προσέξτε την αντιστοιχία του τέλους της ταινίας με το φινάλε του Strauss που περιγράψαμε παραπάνω).

Η σύνθεση του Strauss, η οποία έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής μετά την ταινία του Kubrick, χρησιμοποιήθηκε και σε πολλές άλλες ταινίες μεταξύ των οποίων το «Casino» (1995), «Clueless» (Το Κορίτσι του Beverly Hills, 1995), «Magnolia» (1999), «My favorite Martian» (Ο Αγαπημένος Μου Αρειανός, 1999), «New Guy» (Ο Νέος Είναι Αλλιώς, 2002), «Daddy Day Care» (Μπαμπάδες Νταντάδες, 2003)  κ.α.
Επίσης χρησιμοποιήθηκε και ως μουσική επένδυση πολλών γεγονότων. Είναι χαρακτηριστικό ότι παίχτηκε κατά τη διάρκεια της εκτόξευσης της διαστημικής αποστολής «Apollo 13» ενώ αυτή τη μουσική τη χρησιμοποίησε στις εμφανίσεις του ο Elvis Presley, οι Dave Matthews Band, οι Green Day και πολλά άλλα συγκροτήματα και καλλιτέχνες καθώς και διάφοροι επαγγελματίες παλαιστές, μεταξύ των οποίων και ο Ric Flair. Επίσης χρησιμοποιείται σε πολλά αθλητικά γεγονότα αλλά και τελετές Πανεπιστημίων.

Η ίδια μουσική έτυχε ευρείας χρήσης σε αμέτρητα διαφημιστικά spots (π.χ. στην Ελλάδα έντυσε μουσικά τη διαφήμιση της RAKS Πετράκης Α.Ε.) σε σημείο που η λαμπρότητά της να έχει εξασθενίσει για πολλούς ακροατές. Επιπλέον έτυχε και διάφορων εκτελέσεων, με πιο αξιοσημείωτη αυτή του Eumir Deodato (1972), του οποίου η υψηλής ευαισθησίας παραγωγή ακούγεται σαν να έχει γίνει μόλις χτες.

Ο Βραζιλιάνος μουσικός Eumir Deodato ηχογράφησε το 1972 μία μοντέρνα Funky Jazz εκτέλεση της σύνθεσης, διάρκειας 11 λεπτών, για τις ανάγκες του πρώτου του δίσκου «Prelude». Χάρη στην εκτέλεση αυτή κέρδισε το 1973 το βραβείο Grammy στην κατηγορία «Best Pop Instrumental Performance» ενώ χρησιμοποιήθηκε και στην ταινία «Να Είσαι Εκεί Κύριε Τσανς» (Being There, 1980) με τον Peter Sellers.

Ο Richard Strauss πέθανε στις 8 Σεπτεμβρίου του 1949. Με τα συμφωνικά του ποιήματα πρότεινε κάτι πολύ σημαντικό: ότι η μουσική δεν χρειάζεται να εμμένει στα αφηρημένα έργα υπό τη μορφή σονάτας ή φούγκας, αλλά θα μπορούσε να ακολουθήσει τη λογοτεχνία και τις κύριες πλοκές ενός έργου με την υπαγόρευση της γενικής μορφής αλλά και των ιδιαίτερων μουσικών λεπτομερειών μιας σύνθεσης. Με την επιλογή του να ενασχοληθεί με μία φιλοσοφική πραγματεία του Νίτσε, ο Strauss τόλμησε να βάλει πολύ ψηλά τον πήχη. Και τα κατάφερε. Το συμφωνικό ποίημα «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» γρήγορα επευφημήθηκε ως ένα από τα σπουδαιότερα έργα του συνθέτη και μάλιστα με ιδιαίτερη επιρροή στο χώρο της μουσικής.

 

 

 

Κωνσταντίνος Παυλικιάνης

 

 

 

Πηγές:
Richard Strauss «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα», Club Internacional Del Libro (1994), μετάφραση: Νίκος Μπακουνάκης
Bernard Jacobson “Richard Strauss, Also Sprach Zarathustra, Op.30’’, American Symphony Orchestra
Richard Freed “About the Composition Thus Spoke Zarathustra, Op. 30’’ The John F. Kennedy Center for the Performing Arts
Encyclopedia Britannica
Ronald Hayman «Nietzsche: Η τραγική ζωή μιας μεγαλοφυΐας», Νεφέλη, Αθήνα 2005
Richard Hoppin «Medieval Music», New York: Norton 1978
Munchener Philarmoniker Das Orchester Der Stadt «Also Sprach Zarathustra (Thus Spake Zarathustra) Opus 30»
Περιοδικό ΣΙΝΕΜΑ, τεύχος 211, Μάιος 2009.