Κώστας Μπαλαχούτης - Ελλάς θα πει «Αλίμονο»...

Γράφει ο Σπύρος Αραβανής (spiroos)
63 άρθρα στο MusicHeaven

Πώς προέκυψε η ενασχόληση με το θέμα της Σμύρνης;

Μια ζωή με καίει αυτό το θέμα. Πρώτα απ’ όλα για βιωματικούς λόγους. Η γιαγιά μου καταγόταν από τα Αλάτσατα της Σμύρνης. Την εποχή της καταστροφής και του διωγμού, κοριτσάκι ακόμα, περνώντας του Χριστού τα πάθη, πέρασε με τη μητέρα της σαν πρόσφυγας στη Σάμο και αμέσως μετά στην Κρήτη. Εκεί έσμιξε με τον παππού μου που επίσης είχε μικρασιάτικη ρίζα και είχε ακολουθήσει με τη σειρά του τους δρόμους της προσφυγιάς. Έκαναν οικογένεια, τέσσερα, παιδιά, με μικρότερο τον πατέρα μου. Στην κατοχή ο παππούς έφυγε απ’ τη ζωή και η υπόλοιπη οικογένεια αναζήτησε μια καλύτερη μοίρα στην Αθήνα. Η γιαγιά λοιπόν μας διηγιόταν το δράμα του διωγμού, τις σφαγές στην προκυμαία, τους βιασμούς, τα όσα τραγικά και δραματικά βίωσαν. Οι διηγήσεις αυτές απέκτησαν «μυθικές» διαστάσεις στα παιδικά μου μάτια και ριζώθηκαν στην ψυχή μου. Αποτελούν μόνιμο «πυρήνα» συζήτησης και μνήμης στο σόι μας. Από την άλλα πλευρά με είχε επηρεάσει πολύ ο δίσκος «Μικρά Ασία», (1972) του Απόστολου Καλδάρα με τον Πυθαγόρα. Ο τρόπος του Πυθαγόρα να περιγράφει αυτό το θέμα, το δράμα αλλά και την καθημερινότητα των προσφύγων τόσο στην Μικρά Ασία όσο καις τη μετεγκατάστασή τους  και στις προσφυγικές γειτονιές της επικράτειάς, η αμεσότητά του αλλά και η μαεστρία του με είχε συνεπάρει.

***

Στη χαραμάδα του μυαλού κρύβω τη Μικρασία,/ τη Σμύρνη και το Αϊβαλι/ Την Προύσα, την Επισκοπή,/ βαριά μελαγχολία/ Όλα βαλμένα στην καρδιά / μέσα απ΄ τα παραμύθια/ που μου λέγε η γιαγιάκα μου/ Και μου σβηναν τα στήθια/ Δεν τελειώνουμε ποτέ / έχει η καρδιά μας αίμα/ Κάνει την πίκρα αμανέ / βάζει φωτιά στο ψέμα (Δεν τελειώνουμε ποτέ)

***

Θα έλεγα ότι ακολούθησες και εσύ την ίδια τεχνική στον «Ξεριζωμό». Το θέμα του «αποχωρισμού» έχει πολλές «ακροάσεις»...

Ναι, αυτός ήταν και ο στόχος μου. Ο δίσκος έχει ένα σενάριο. Ξεκινά από έναν αποχωρισμό στην προκυμαία και φτάνει στο τέλος σε μια νέα ζωή. Ένα ζευγάρι δηλαδή, χωρίζει-χάνεται στο πρώτο τραγούδι και στη συνέχεια μοιραία ακολουθεί ο καθένας το δρόμο του στο ματωμένο «καζάνι» των καιρών. Ο χωρισμός φαντάζει προσωπικός όμως ταυτόχρονα υποδηλώνει και τον ξεριζωμό από την πατρίδα σου, τη ρίζα σου αλλά και από κάθε τι μικρό ή μεγάλο που αφήνεις πίσω. Υπάρχουν κώδικες και λέξεις που για όποιον θέλει να ακολουθήσει τα ιστορικά γεγονότα… Αλλά πρέπει να το «ψάχνεις» και να «θέλεις» να ακολουθήσεις αυτό το σενάριο. Την ίδια ώρα όμως λειτουργούν και «απογυμνωμένα» από το ιστορικό τους «φορτίο».  Το ζητούμενο για μένα, στο τραγούδι είναι να ξετυλίξεις άμεσα τη θεματική σου αλλά καλοδουλεμένα, περίτεχνα, με όμορφες και απρόσμενες ρίμες. Για αυτό και αγαπώ πολύ τον Πυθαγόρα που σου ανέφερα και τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, όπως και τον Κώστα Βίρβο, για την τεχνική και τη μεστότητά τους. Αλλά και ως σύνθεση, το τραγούδι πρέπει να έχει τα ίδια στοιχεία στη μελωδία του, για να μπορεί, να τραγουδιέται.

***

Σαν καημοί της Μικρασίας η αγάπη σου/ Με πληγώνει, με ματώνει κάθε δάκρυ σου/ Αχ καημέ μου λατρεμένε και σαράκι μου/ Έχω μάθει να γεννιέμαι απ΄τη στάχτη μου/ Μία λάμψη του θανάτου κάθε χάδι σου/ και φουρτούνα του πελάγου το κρεβάτι σου (Σαν καημοί της Μικρασίας)

***

Αισθάνεσαι ότι αυτό σπανίζει στον καιρό μας.

Έχουμε ανάγκη από «ζύγια» και «μέτρα». Γι’ αυτό πιστεύω ότι είναι απαραίτητο κάποιοι καλοί «μαστόροι» να εξακολουθούν να λειτουργούν –ακόμα κι όταν δεν καινοτομούν- για να έχουμε ένα παράδειγμα, έναν οδηγό που θα λειτουργεί ως «πρότυπο» και μέτρο σύγκρισης, ταυτόχρονα. Π.χ. η γραφή του Νικολόπουλου είναι υπόδειγμα τεχνοτροπίας για το σύγχρονο λαϊκό τραγούδι. Ένα άλλο παράδειγμα: Το ότι δεν αξιοποιήθηκε το ύφος και η σφραγίδα της Πόλυς Πάνου –που χάθηκε πρόσφατα- ως σημείο αναφοράς από τους σύγχρονους δημιουργούς είναι μεγάλο λάθος. Ακόμα και ο εμπειρικός θησαυρός που περικλείουν καλλιτέχνες όπως η Λύδια, η Λίντα, η Γκρέυ και άλλοι «βετεράνοι» παρ’ ότι ανεκτίμητος παραμένει εδώ και δεκαετίες ανεκμετάλλευτος. Δεν ενσωματώθηκε στα ρεύματα που ακολούθησαν το κλασικό λαϊκό και δυστυχώς «στερηθήκαμε» πολλά. Να προσθέσω και κάτι ακόμη. Όσο υπήρχε ο Καζαντζίδης φοβόντουσαν και λίγο τα «δαιμονικά» και δεν ξεμυτίζανε για να μην εκτεθούνε με την ανεπάρκειά τους. Επίσης ο Διονυσίου, κι ας τραγούδησε τη δεκαετία του '80 πολλά «συναισθηματικά» τραγούδια, ήταν ένα μέτρο σύγκρισης. Ήταν δώρο που υπήρχε στην διασκέδαση και συσπείρωνε ετερόκλητα ακροατήρια λειτουργώντας, ερήμην του, «θετικά». Είχαμε, αν μη τι άλλο «οδηγίες χρήσης» του πώς ερμηνεύεται το λαϊκό τραγούδι. Μετά το βιολογικό κενό και το «γκρέμισμα» των «σταθερών», με την καθοριστική συμβολή και των ΜΜΕ αλλά και των «εξουσιών» που με την αδιαφορία και «άγνοιά» του για τη μουσική και τις τέχνες γενικότερα, φτάσαμε στο σημείο το «λαϊκός» και «λαϊκό» από τίτλος τιμής να καταντήσει μομφή.

Στο δίσκο συμμετέχουν πολλοί «ετερόκλητοι» ερμηνευτές. Πώς προέκυψε η επιλογή τους;

Όταν ξεκινήσαμε με τον Χρήστο Παπαδόπουλο τη συζήτηση για το δίσκο πριν από πέντε χρόνια, σκεφτόμασταν να έχουμε μόνο έναν τραγουδιστή. Είχε ακούσει ορισμένα τραγούδια ο Δημήτρης Μητροπάνος και του άρεσαν. Όμως ετοίμαζε τότε το δίσκο με το Σταμάτη Κραουνάκη και μετά με το Μίνω Μάτσα και δεν μπορούσε να τα υπερασπισθεί. Έπειτα, συζητήσαμε με το Γιώργο Νταλάρα ο οποίος μας ενθάρρυνε αλλά είχε άλλα δισκογραφικά σχέδια σε εξέλιξη. Κάποιες προτάσεις του όμως τις «κράτησα» και τις πέρασα στο στίχους και στο γενικότερο ύφος της όλης εργασίας. Έτσι καταλήξαμε να δημιουργήσουμε μια πολυσυλλεκτική πρόταση από πλευράς ερμηνευτών. Η επιλογή των «φωνών» από τη μία έχει να κάνει με το ταίριασμά τους με τα τραγούδια, όπως το ομότιτλο του δίσκου με τον Αντώνη και τον Γιάννη Βαρδή. Όταν ολοκληρώθηκε είπαμε με το Χρήστο πως δεν υπάρχει άλλος ερμηνευτής εκτός από τον Αντώνη Βαρδή και το «κέρασμα» της σύμπραξης με το γιο του. Το ίδιο συνέβη και με το «Φίλα με» που ερμηνεύει ο Σταμάτης Κραουνάκης. Και με την Πίτσα Παπαδοπούλου, το Γιώργο Μαργαρίτη, τη Γιώτα Νέγκα και με τους υπόλοιπους σπουδαίους ερμηνευτές κάπως έτσι «έδεσε το γλυκό» και το όλο υλικό απέκτησε «φωνή».

Η μεγάλη έκπληξη για μένα ήταν η ερμηνεία του Βασίλη Καρρά που έδειξε έναν άλλο τρόπο από ό,τι συνηθίζει...

Δεν είναι τυχαίος τραγουδιστής ανεξαρτήτως ορισμένων επιλογών του. Φλερτάρισε με το σλόγκαν αλλά με δικό του χαρακτήρα. Να σου θυμίσω τις συνεργασίες του με τους Πυξ Λαξ, με το Σωκράτη Μάλαμα πρόσφατα και τις επανεκτελέσεις του σε πολλά «έντεχνα» τραγούδια νέας κοπής. Ο Καρράς είναι και δημιουργός. Γράφει καλό «άμεσο» συναισθηματικό στίχο που περνάει στον κόσμο. Ξέρει να πιάνει το σφυγμό του. Ασχολείται επίσης με αξιώσεις με τη ζωγραφική. Είναι στο στούντιο όλη μέρα και «ψάχνει» τραγούδια. Ακούει ασταμάτητα μουσική και έχει πλατιά τραγουδιστική κουλτούρα και γνώσεις. Σαν ερμηνευτής, ακόμα και τώρα που ο χρόνος αφήνει τα σημάδια του, παραμένει μάστοράς. Δεν είναι τυχαίο που στην κατηγορία του, βρίσκεται εδώ και δεκαετίες, στην πρώτη γραμμή.

***

Ελλάς θα πει «αλίμονο» και χρόνια κολασμένα/ Βοριάς και καταχείμωνο στου πόνου τα γράμμενα/ Μες του αιώνα την οργή η μοίρα μας ρουφιάνα/ Σαν το αμίλητο παιδί που έχασε τη μάνα (Ελλάς θα πει «αλίμονο»)

***

Θα ήθελα να μου μιλήσεις και για τη συμμετοχή της τουρκάλας ερμηνεύτριας και πανεπιστημιακού, Mehtap Demir.

Είναι μια ονειρεμένη τραγουδίστρια με πολλούς δεσμούς με την Ελλάδα και αρκετές συνεργασίες με Έλληνες καλλιτέχνες. Να σημειώσω το ντοκιμαντέρ για τη Ρόζα Εσκενάζυ και τις παραστάσεις που ακολούθησαν, τις συμπράξεις με την ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης κ.ά. Εδώ χρησιμοποιήσαμε την καλή πλευρά της τεχνολογίας. Επικοινωνήσαμε μαζί της μέσω facebook, της άρεσε το θέμα και το τραγούδι που της προτείναμε, και το ηχογράφησε στην Τουρκία με προσαρμοσμένα κάποια μέρη από τους στίχους μου στα Τούρκικα.

Και ο Δημήτρης Καρασαββίδης;

Ο Καρασαββίδης είναι σήμερα ένας από τους ξεχωριστούς τραγουδιστές του ποντιακού ρεπερτορίου. Είναι επίσης και δάσκαλος μουσικής, λυράρης. Πολύ ανοικτός στα ακούσματα, δεν μένει μόνο στα παραδοσιακά ποντιακά. Όταν μιλάμε για τον Ξεριζωμό στεκόμαστε συνήθως στα παράλια της Μικράς Ασίας και «ξεχνάμε» λίγο τα μαρτύρια και εγκλήματα που υπέστη ο ελληνισμός στην ενδοχώρα της Τουρκίας.

Ιδιαίτερη είναι και η συμμετοχή της κυρίας Ρένας Στάμου.

Ναι, να σου θυμίσω ότι η Στάμου έγραψε ιστορία σαν πρώτη φωνή αλλά και στις διφωνίες που έκανε στον Καζαντζίδη και τον Τσαουσάκη, στη δεκαετία του ΄50.  Ερμήνευσε μεταξύ άλλων σε πρώτη εκτέλεση το περίφημο «Απόψε με εγκατέλειψες» του Στέλιου Χρυσίνη και του Χαράλαμπου Βασιλειάδη (Τσάντα). Σπουδαία τραγουδίστρια και εξαιρετικός άνθρωπος. Τη γνωρίζω αρκετά καλά, έχω προλογίζει τη βιογραφία της σε κάποιες παρουσιάσεις, και μάλιστα, θέλει να κάνουμε μαζί και κάτι σχετικό με την τυραννισμένη ζήση της και την «εντυπωσιακή» διαδρομή της. Συμμετέχει στο ρόλο της αφηγήτριας (γιαγιάς) στο τραγούδι «Δεν τελειώνουμε ποτέ» μαζί με το Μπάμπη Τσέρτο και τη Μαρία Αναματερού (υποδύεται την εγγονή). Πρωτότυπο σαν σύλληψη αλλά και σαν μουσική φόρμα. Γενικά ο Χρήστος Παπαδόπουλος βγάζει σε αυτήν τη δουλειά τον πιο ώριμο και ευφάνταστο εαυτό του. Είναι πολύ ικανοποιημένος από τη συνεργασία μας και το αποτέλεσμα.

***

Μη μου ζητάς για να σου πω/ όταν μιλούν για χωρισμό/ τα χείλη σου τ' αγαπημένα/ καλύτερα τ' αμίλητα από τα μιλημένα (Καλύτερα τ' αμίλητα)

***

Τι σημαίνει, πιστεύεις, η κυκλοφορία ενός δίσκου σήμερα; Πώς «επιβιώνει» πέραν της εύκολης, πλέον, δημοσιοποίησής του;

Δύσκολες στράτες… Δυστυχώς η δισκογραφία κινείται σήμερα «αφύσικα» μέσω του τύπου. Οι μερακλήδες όμως, οι λάτρεις του τραγουδιού, οι «εραστές» του να το πούμε και «εντέχνως», γνωρίζουν πώς να βρίσκουν και να ανακαλύπτουν  τα αντικείμενα του πόθου τους. Αυτοί θα ταξιδέψουν μαζί του… Οι υπόλοιποι πρέπει έως ένα βαθμό να παρακινηθούν απ’ τα ΜΜΕ… που πέραν λιγοστών καλοβαλμένων περιπτώσεων, στην περίπτωση του τραγουδιού –και όχι μόνο- λειτουργούν γκαγκστερικά και πραξικοπηματικά. Μου θυμίζουν τους Χίτες που στην Κατοχή εξυπηρέτησαν τους Γερμανούς και μετακατοχικά γεύτηκαν την εξουσία και τις τιμές που θα άρμοζαν στους αγωνιστές … και το χειρότερο έγιναν τιμητές και «κυνηγοί» αυτών που έδωσαν πραγματικά το αίμα τους για να λευτερωθεί ο τόπος.

Τώρα η δική μου συμμετοχή στα ΜΜΕ, όπως νομίζω και η δική σου και κάποιων ακόμη συνοδοιπόρων είναι η εξαίρεση του κανόνα. Παλεύουμε μέσα στο σύστημα να αλλάξουμε στο βαθμό που μας δίνεται η δυνατότητα το ίδιο το σύστημα. Δεν έχω υποκύψει ποτέ σε κομματικές οργανώσεις, αλλά μιας και γενικότερα με έλκει η «αριστερά» -με την έννοια της ευαισθησίας, της ανθρωπιάς και της δικαιοσύνης- χρησιμοποιώ αυτούς τους παλαιοκομματικούς όρους…  Μετά από τέτοια «δράση» και τόσους «φίλους» και «συνεργάτες» όλα αυτά τα χρόνια αυτή είναι ουσιαστικά μια από τις «μετρημένες» συνεντεύξεις μου ως δημιουργός. Οι άλλες, λιγοστές, αφορούσαν κυρίως το συγγραφικό μου έργο.

Κι όμως αριθμείς έναν σεβαστό αριθμό στίχων στη δισκογραφία. Η σχέση σου με το λόγο υπήρχε πριν από την επαγγελματική σου σταδιοδρομία στη μουσική;

Σε αυτό το χώρο λειτούργησα και λειτουργώ σαν «ελεύθερος σκοπευτής». Το «παιχνίδι» μάλλον αναγκάζεται να με αποδεχτεί λόγω της επιμονής μου αλλά και ενδεχομένως γιατί δε μπορεί να με αγνοήσει εντελώς. Τηρούν κατά κάποιον τρόπο τα προσχήματα, κολακεύονται αν θέλεις να έχουν «γνώστες» για ομοτράπεζους τους,  στην άκρη βέβαια του τραπεζιού, σαν άλλοθι… Εκεί βέβαια βρίσκουμε την ευκαιρία και λειτουργούμε υποδόρια προσπαθώντας να ευαισθητοποιήσουμε όσους ακόμη έχουν μέσα τους «ψυχή». Έτσι ρομαντικά το βλέπω, η τουλάχιστον θέλω να το βλέπω εγώ, με την ελπίδα κάποια στιγμή οι λίγοι και αδύναμοι να γίνουν πολλοί και δυνατοί και να «γυρίσει ο τροχός»… Από παιδί με θυμάμαι να ακούω μουσική και να διαβάζω. Από πιτσιρίκος έγραφα στίχους και σκάρωνα τραγουδάκια . Ήρθαν οι σπουδές αλλά μετά ήρθαν και τα κανονικά τραγούδια… που τελικά κατέληξαν σε ζωή αληθινή. Παράπονα δεν έχω. Ζω, έζησα τουλάχιστον μέχρι σήμερα, ασχολούμενος με αυτό που αγαπώ και λατρεύω. Νομίζω πως σαν ερευνητής και άνθρωπος του τραγουδιού έδωσα και δίνω μια αν μη τι άλλο αξιοπρόσεκτη σπορά. Αν το γενικότερο πλαίσιο ήταν ευνοϊκότερο θα μπορούσε να ήταν ακόμη πιο καρποφόρα. Απ’ την άλλη το όποιο μέστωμα των καρπών θα το κρίνει ο ακροατής, ο αναγνώστης, ο κριτικός, ο φίλος…

Η στιχουργική, λοιπόν, για σένα, ενώ έχεις και άλλα βήματα λόγου, τι είναι...;

«Η ζωή μου όλη» για να χρησιμοποιήσω αλλιώς την Ακηπανική ρήση.

Και ο «Ξεριζωμός»;

Ένας δίσκος «ψυχής» που προέκυψε από τη φιλία και συνεργασία μου με τον Χρήστο Παπαδόπουλο. Θυμάμαι που πιτσιρικάδες, με το σχολείο, με τους καθηγητές και τους συμμαθητές μου δηλαδή, πηγαίναμε στις γιορτές στα χρόνια του ΄80 και βλέπαμε «Τα Παιδιά απ’ την Πάτρα» στο «Αχαρνών 77» όπου ο Χρήστος μαζί με τους συνοδοιπόρους του μεσουρανούσαν. Η μοίρα τα έφερε να γνωριστώ με όλα τα μέλη του συγκροτήματος και με το Χρήστο να γεννήσουμε σημαδιακά τραγούδια όπως –εκτός του Ξεριζωμού- το «Αρχιπέλαγος» με τον Πασχάλη Τερζή και τη Μαρίνα Μανωλάκου, το «Όταν σε κοιτώ» με το Δημήτρη Μητροπάνο κ.ά. Για την ιστορία να προσθέσω πως «Αχαρνών 77» μετονομάστηκε το κλασικό στέκι «Τζίμης ο χροντρός»… εκεί που μεταξύ άλλων έδρεψε δάφνες η Πόλυ Πάνου, ο Πάνος Γαβαλάς…

Αν και σένα αδυναμία σου είναι ο Καζαντζίδης... Φαντάζομαι θα ήθελες να είχε ερμηνεύσει στίχους σου…

Ο Καζαντζίδης είναι πρώτος μεταξύ ίσων της μεγάλης ομάδας των ερμηνευτών του λαϊκού τραγουδιού, που έλαμψαν στα χρόνια του ΄50 και έως ένα βαθμό λειτούργησαν ως συνδημιουργοί των έργων που απέδωσαν, διαμορφώνοντας τρόπους συμπεριφοράς, ήθους, σκέψης κα πράξης. Προλόγισε το πρώτο μου βιβλίο με τον τίτλο «Άπονες Εξουσίες – Το λαϊκό τραγούδι στη δεκαετία του ΄70» ενώ υπέγραψα την πιο «καλλιτεχνική» όπως γράφτηκε βιογραφία του με τίτλο «Κι Όσο Υπάρχεις Θα Υπάρχω» βασιζόμενη μεταξύ άλλων σε μαρτυρίες που μου εμπιστεύθηκε. Με τίμησε με την εμπιστοσύνη και εκτίμησή του. Τι άλλο να ζητήσω παραπάνω…

Οι κύκλοι τραγουδιών μπορούν να λειτουργήσουν στις μέρες μας που χαρακτηρίζονται από υψηλές ταχύτητες;

Ο «Ξεριζωμός» είναι η τέταρτη ολοκληρωμένη κατάθεσή μου ως στιχουργός. Έχουν προηγηθεί το «Αψέντι» σε μουσική του σπουδαίου Τάκη Σούκα, το «Αθήνα – Ελευσίνα/ Παράσταση πρώτη» σε μουσική του Θανάση Βασιλά και το «Όνειρο στην Έρημο» σε μουσική του Νικήτα Βοστάνη. Οι παραπάνω είναι φίλοι, έχουμε μοιραστεί πολλές ώρες μαζί, κολλάνε τα χνώτα μας. Είναι μια αντίληψη δημιουργίας που με εκφράζει δίχως όμως να υποτιμώ την δυναμική των «σκόρπιων» τραγουδιών. Καμιά φορά ένα τραγούδι μπορεί να πει τόσα πολλά… Το βλέπω από το «Αυτή η γη έχει φωνή» που έγραψα σε μουσική πάντα του Χρήστου Παπαδόπουλου και με τη θεϊκή ερμηνεία του Βασίλη Σκουλά αλλά και του Αλέξανδρου Παρχαρίδη που αγαπήθηκε με το «καλημέρα» του από τον κόσμο. Απ’ όλη την Ελλάδα γνωστοί και άγνωστοι φίλοι μου στέλνουν τα «όμορφα μαντάτα» τους, γλυκές κουβέντες, συγχαρητήρια, που με γεμίζουν με χαρά και ελπίδα.

Χάνω το μυαλό μου, ψάχνω να σε βρω

Μες την προκυμαία, μες τον πυρετό.

Ράγισαν τα μάτια, έσβησε η φωνή

Θάλασσα ο πόνος, άπονη η ακτή

Βήμα βήμα φεύγει η στεριά

Σαν μια σκιά που με προσπερνά

Κι εγώ μένω τώρα εδώ, στην παγωνιά ξανά.

Κύμα κύμα, τρέχει μακριά

Σαν το φονιά μες στη σκοτεινιά

Μη μ' αφήνεις μόνη να ζω στην ερημιά ξανά.

Έβαλα σημάδια να σ' αναζητώ

Μια θαμπή σημαία, ξύλινο σταυρό.

Κάνει τόσο κρύο μέσα στην ψυχή

Αύγουστος και χιόνι, μαύρη εποχή

Γιώτα Νέγκα, «Χωρισμός στην προκυμαία»