Γράφει ο Κώστας Παναγόπουλος (costaspanag)
19 άρθρα στο MusicHeaven

 Το άρθρο, που γράφτηκε από τη σκοπιά του μη ειδικού, δεν απευθύνεται σε γνώστες της βυζαντινής μουσικής, αλλά σε όσους απλά ενδιαφέρονται να πάρουν μια ιδέα για αυτήν, αποφεύγοντας ιδιαίτερες και δυσνόητες λεπτομέρειες.

Ο όρος «βυζαντινή μουσική»  συνδέεται με τη μουσική της ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Είναι η μουσική που διαμορφώθηκε στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, από τον 4οαιώνα μ.Χ.και με  σημαντικές αλλαγές πήρε βαθμιαία τη σημερινή της μορφή.

Μορφοποιήθηκε και αναπτύχθηκε στη λεκάνη της ανατολικής Μεσογείου, όταν κυριαρχούσε η ελληνική γλώσσα και τέχνη. 

Ακριβέστερος είναι ο όρος «Καθ’ ημάς (ή Ελληνική) μουσική», που περιλαμβάνει και την μετέπειτα (νεοελληνική) εκκλησιαστική μας μουσική. Η οποία δεν σταμάτησε να εξελίσσεται και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, βασιζόμενη στο ίδιο μουσικό σύστημα.

Είναι ένα από τα ελάχιστα υπερχιλιετή μνημεία του παγκόσμιου πολιτισμού που μπορεί να μελετήσει κανείς ακόμη ζωντανό, στους ίδιους χώρους και με τον ίδιο τρόπο, όπως ακριβώς καλλιεργήθηκε αιώνες πριν.

Προέρχεται από την αρχαία Ελληνική, Συριακή και Εβραϊκή μουσική παράδοση.

Βασίζεται στο αρχαιοελληνικό μουσικό σύστημα, με επιρροές από τη μουσική και άλλων εθνοτήτων της προ-Ισλαμικής Εγγύς Ανατολής. Απορρόφησε Αραβοπερσικά και Τουρκικά στοιχεία, τα οποία όμως δεν αλλοίωσαν τον χαρακτήρα της.

Είναι σκόπιμα μονοφωνική, όπως και η αρχαιοελληνική μουσική και χαρακτηρίζεται από το μέλος (μελωδία).

Το βυζαντινό άσμα ήταν μονοφωνικό, σε ελεύθερο και μεταβαλλόμενο ρυθμό, και προσπάθησε να απεικονίσει μελωδικά την έννοια των λέξεων.

«Eν αρχή ήν ο λόγος». Η μουσική θεωρήθηκε «ένδυμα» του λόγου. Και η ανθρώπινη φωνή ως το καταλληλότερο όργανο για τον σκοπό της.

Παρασημαντική

Έχει δική της, ιδιαίτερη σημειογραφία (παρασημαντική) και χρησιμοποιεί συμβολικά σημάδια (σημεία): Μαρτυρίες (φθόγγων ή ήχων), χαρακτήρες, φθορές. Τα σύμβολά της δεν αναπαριστούν απόλυτους ως προς το ύψος μουσικούς φθόγγους, αλλά πτώση ή άνοδο του τονικού ύψους. photo3

Η κοσμική μουσική του Βυζαντίου

Η βυζαντινή μουσική έφτασε σε μας μόνο σαν εκκλησιαστική.

Για την κοσμική μουσική έχουμε ελάχιστες πληροφορίες, γιατί ήταν σε συνεχή και έντονο διωγμό από την εκκλησία. Πράγμα που δείχνει τη μεγάλη της έκταση και σημασία.

H μουσική στην αυτοκρατορική αυλή ήταν συνδεδεμένη με αυστηρές τελετουργίες. Ήταν παρόμοια με την εκκλησιαστική και χρησιμοποιούσε το ίδιο σύστημα ήχων, ρυθμών κλπ. Υπήρχαν αντιφωνικές χορωδίες και τραγούδια με οργανική συνοδεία.

Επίσης στα ανάκτορα και στον ιππόδρομο ήταν εν χρήσει το ογκώδες όργανο, εξέλιξη της αρχαιοελληνικής ύδραυλης, το οποίο τελικά μεταφέρθηκε στη Δύση ως δώρο του Κωνσταντίνου Ε΄του « Κοπρώνυμου» στον Αυτοκράτορα των Φράγκων Πιπίνο.

Η λαική μουσική συνέχιζε την αρχαιοελληνική παράδοση, με συνεχή εξέλιξη. Καταγραφή λαικής μουσικής απαντούμε σε ένα χειρόγραφο του 17ουαιώνα (Μονής Ιβήρων).

Σχέση με την αρχαιοελληνική μουσική

Η βυζαντινή μουσική, παρά τις διαφορές της με την αρχαιοελληνική μουσική,  διατηρεί πολλά χαρακτηριστικά στοιχεία της, ώστε να μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί εξελικτική της συνέχεια.

Οι Βυζαντινοί τη διατήρησαν σχεδόν αυτούσια, μια και το Βυζάντιο ήταν ο χώρος ανάπτυξης και διατήρησης του αρχαιοελληνικού πνεύματος, και την ανέδειξαν σε λαμπρό μεγαλείο.

Οι μελωδίες, τα τετράχορδα, οι «ήχοι» (τρόποι) και γενικά το όλο μουσικό της σύστημα συνδέεται στενά με το αρχαιοελληνικό μουσικό σύστημα.

Ακολουθεί, με κάποιες παραλλαγές,  τη λεγόμενη Πυθαγορική Οκτάχορδο.

Όπως και στην αρχαιοελληνική μουσική, οι ποιητές ήταν και μουσικοί (μελωδοί) και το ξεχώρισμα αυτών των δύο ιδιοτήτων ήταν αδιανόητο.

Οι φθόγγοι (νότες)

Χρησιμοποιείται η φυσική, μη συγκερασμένη κλίμακα.

Οι φθόγγοι είναι  7, με ονόματα από τα 7 πρώτα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, μετασχηματισμένα σε εύηχες συλλαβές : πΑ, Βου, Γα, Δι, κΕ, Ζω νΗ. Aντιστοιχούν (περίπου) στις νότες Ρε, Μι, Φα, Σολ, Λα, Σι, Ντο.

Το Πα και το Νη είναι συλλαβές των αντίστοιχων αρχαιοελληνικών φθόγγων υπάτη και νήτη

Λόγω της μονοφωνίας, το τονικό ύψος των φθόγγων δεν χρειάζεται να είναι καθορισμένο, όπως στην Ευρωπαική μουσική.

Τρόποι (ήχοι)

«Ήχος» είναι ο τρόπος σχηματισμού της μελωδίας και δεν ταυτίζεται με την έννοια της κλίμακας.

Tο σύστημα των ήχων βασίστηκε στους αρχαιοελληνικούς τρόπους. Περιλαμβάνει 4 κύριους ήχους και 4 πλάγιους, δηλ. συνολικά 8 ήχους (οκτώηχος), καθέναν με διαφορετική θεμέλιο και αλληλουχία διαστημάτων: Ήχος Πρώτος (Α'), Δεύτερος (Β'), Τρίτος (Γ'), Τέταρτος (Δ'), Πλάγιος του Πρώτου (Πλ.α'), Πλάγιος του Δευτέρου (Πλ.β'), Πλάγιος του Τρίτου ή Βαρύς και Πλάγιος του Τετάρτου (Πλ.δ').

Το άκουσμα του κάθε ήχου εκφράζει ορισμένο ήθος (π.χ. Α΄ ήχος: Σεμνός, σοβαρός, μεγαλοπρεπής, Β΄: Μετάνοια, ελπίδα, ικεσία, Γ΄:Ανδροπρεπής, παρορμητικός, Δ΄: Ευφρόσυνος, ησυχαστικός, πλ Α΄: Πανηγυρικός, πλ Β΄:Κατευναστικός και πένθιμος, πλ Γ΄: Ησυχαστικός, πλ Δ΄:Ευχάριστος και ηδονικός).

Γένη

Οι οκτώ «ήχοι» είναι χωρισμένοι σε τρία γένη διαθέσεων, όπως και στην αρχαιοελληνική μουσική και με τα ίδια ονόματα: Διατονικό, Χρωματικό και Εναρμόνιο.

Διατονικό γένος (ήθος απλό, σεμνό, μεγαλοπρεπές)

Σ’αυτό ανήκουν οι ήχοι Α΄, Δ΄ Πλ.Α΄& Πλ.Δ΄.

Η κλίμακα του Διατονικού γένους σύγκειται από δύο όμοια τετράχορδα.

Χρωματικό γένος (ήθος παθητικό και ελκυστικό)

Σ’αυτό ανήκουν οι ήχοι Β΄ & Πλ.Β΄ .

Χρωματικό γένος είναι εκείνο, στου οποίου την κλίμακα βρίσκονται ημίτονα, είτε σε ύφεση είτε σε δίεση ή και σε ύφεση και σε δίεση.

Εναρμόνιο γένος (ήθος σοβαρό, αυστηρό και μελωδικό)

Σ’αυτό ανήκουν οι  ήχοι Γ΄& Πλ.Γ΄(ήΒαρύς).

Εναρμόνιο ονομάζεται το γένος το οποίο έχει στην κλίμακά του τεταρτημόριο του μείζονος τόνου. Αυτό το διάστημα λέγεται ύφεση ή δίεση εναρμόνιος.

Χρόες

Τα γένη διατονικό και χρωματικό διαιρούνται το καθένα σε 2 χρόες, μαλακή και σκληρή.

Τόνοι & διαστήματα

Η επτάφωνη κλίμακα χωρίζεται σε 72 μόρια . Δέχεται δε και επιπλέον κατατομή, διακρίνοντας χρωματικά και διατονικά ημιτόνια. Γιαυτό δεν μπορεί να αποδοθεί ακριβώς από όργανα με σταθερές νότες (πλήκτρα ή τάστα), αλλά μόνο από αδιαβάθμητης κλίμακας όργανα.«Άταστα» (βιολί, λύρα, ούτι  κλπ.) ή με κινητά τάστα (ταμπουράς κλπ).

Μονάδα μέτρησης των διαστημάτων είναι το κόμμα (=1/72 της οκτάβας).

Λόγω της φυσικής (όχι συγκερασμένης) κλίμακας, οι τόνοι δεν είναι ίσοι μεταξύ τους.

Υπάρχουν τρείς βασικοί τόνοι, ο μείζων (λίγο μεγαλύτερος από τον συγκερασμένο τόνο) ο ελάσσων (λίγο μικρότερος από τον συγκερασμένο τόνο) και ο ελάχιστος (λίγο μεγαλύτερος από το συγκερασμένο ημιτόνιο).

Επίσης: διατονικό ημίτονο, χρωματικό ημίτονο,  υπερμείζων τόνος , χρωματικό τριημιτόνιο, μικρή χρωματική τρίτη, μεγάλη τρίτη του  μαλακού διατόνου, μεγάλη  χρωματική τρίτη, μεγάλη τρίτη του σκληρού διατόνου.

Συστήματα διαστημάτων

Διαδοχική επανάληψη ομοιόμορφης, ανιούσας -«επί το οξύ»- ή κατιούσας –«επί το βαρύ»-, σειράς 2 ή περισσοτέρων διαστημάτων.

Η διάταξη των διαστημάτων στην πορεία μιας μελωδίας μπορεί να γίνει με 3
συμφωνίες, που λέγονται συστήματα:

Διατεσσάρων (κατά το 4χορδο ή κατά τριφωνία)

Διαπέντε (κατά το 5χορδο ή τροχό)

Δια πασών ( κατά το 8χορδο ή 7φωνία)

Τετράχορδο

Σειρά 4 διαδοχικών φθόγγων (χορδών), 1η  (βάση) - 4η(κορυφή), με διαφορετικά μεταξύ τους κατά γένος και χρόα διαστήματα, που έχουν άθροισμα 30 κόμματα.

Κλίμακες

Η κλίμακα αποτελείται από 8 διαδοχικούς φθόγγους-βαθμίδες- (8χορδο), με 7 διαστήματα, που ποικίλλουν ανάλογα με το γένος και την χρόα όπου ανήκει ο ήχος.

Ανεβαίνοντας από την 1ηβαθμίδα έως την 7η(άνοδος ή επίτασις ή οξύτης) και κατεβαίνοντας αντιστρόφως (κάθοδος ή άνεσις ή βαρύτης), σχηματίζουμε μία κλίμακα.

Η βυζαντινή μουσική εκτείνεται σε σειρά από τρεις 8φθογγες κλίμακες, από τις οποίες η πρώτη (η κατώτατη) ονομάζεται Υπάτη (ή Βαρεία διά πασών), η δεύτερη Μέση διά πασών και η τρίτη (η ανώτατη) Νήτη (ή Οξεία διά πασών).

Η κλίμακα κάθε ήχου αποτελείται από 2 όμοια τετράχορδα, είτε χωρισμένα (διαζευγμένα) κατά 1 μείζονα τόνο (στους κύριους ήχους), είτε ενωμένα (συνημμένα) με έναν «προσλαμβανόμενο» τόνο, στην κορυφή ή τη βάση της κλίμακας (στους πλάγιους).

Σχέση με την παραδοσιακή μας μουσική

Η βυζαντινή μουσική είναι μέρος της μουσικής μας παράδοσης, που είναι βασικά μελωδική. Είναι  εκκλησιαστική (βυζαντινή) και κοσμική (δημοτικό, ρεμπέτικο και λαικό τραγούδι).

Μέρος της βυζαντινής μουσικής μπορεί να θεωρηθεί  και το παραδοσιακό - δημοτικό τραγούδι. Κοσμική μουσική, συνήθως ανώνυμη, κυρίως φωνητική, αλλά και συνοδευόμενη  από όργανα ή και καθαρά οργανική, που ακολουθεί τους ήχους της βυζαντινής μουσικής.

Τα όργανα συνοδεύουν, μιμούμενα τη φωνή ή κινούνται ετεροφωνικά, πλουτίζοντας και καλλωπίζοντάς την.

Συνήθως έχει σταθερό ρυθμό, ώστε να εξυπηρετείται και ο χορευτικός σκοπός.

Χρησιμοποιεί  τους ίδιους τρόπους εκτέλεσης (μονοφωνικό και αντιφωνικό), αλλά διαφορετικό (πιό ελεύθερο και όχι ένρινο) ύφος.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι καλύτεροι τραγουδιστές του δημοτικού τραγουδιού είναι και ψάλτες.

Η πρώτη φορά που διδάχτηκε ευρέως η δυτική (ευρωπαική) μουσική στον Ελληνικό χώρο, ήταν με την έλευση του Όθωνα. Μέχρι τότε η μουσική που εκτελείτο, ακουγόταν καταγραφόταν και διδασκόταν ήταν η βυζαντινή.

Η βυζαντινή παρασημαντική προσφέρεται και χρησιμοποιείται ως καταλληλότερη από την Ευρωπαική  για την καταγραφή των δημοτικών τραγουδιών.

Βυζαντινούς «ήχους» συναντούμε και στο ρεμπέτικο και λαικό τραγούδι, όπου όμως λέγονται "δρόμοι".

Διαφορές με την ευρωπαϊκή μουσική

Η βυζαντινή μουσική ξεχωρίζει από την ευρωπαϊκή κυρίως γιατί δημιουργήθηκε   και αναπτύχθηκε ώστε να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του λόγου, επενδύοντας τον με μουσική, που συμπορεύεται με τον λόγο. Η μουσική «υποτάσσεται» στο κείμενο και όχι το κείμενο στη μουσική.

Αντιθέτως στην ευρωπαϊκή μουσική κυριαρχεί η μουσική, που μπορεί να επενδύεται με λόγο.  

-Η βυζαντινή μουσική είναι φωνητική. Δεν χρησιμοποιεί μουσικά όργανα, παρά μόνο τη φωνή. Όργανα χρησιμοποιούνταν μόνο για την εκμάθηση της μουσικής (ψαλτήρι -  κανονάκι- , ταμπουράς και  παλαιότερα το όργανο)

Η  πάγια απαγόρευση της χρήσης μουσικών οργάνων είναι μια δογματική ιδιαιτερότητα, που υπαγορεύθηκε από πραγματικές ανάγκες αλλά έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην παραπέρα εξέλιξή της.

 Κατά κάποιους ίσως θα πρέπει κάποτε να αναθεωρηθεί. 

Αποτελεί δε τραγική ειρωνία ότι το ελληνικής επινόησης όργανο χαρίστηκε στη Δύση, χρησιμοποιείται από τη Δυτική εκκλησία και βοήθησε στη μελέτη, που έθεσε τις βάσεις για την εξέλιξη της ευρωπαικής μουσικής. 

-Είναι αυστηρά μονοφωνική. Επίσης χρησιμοποιείται η αντιφωνία και το ισοκράτημα, που συνοδεύει και στηρίζαι τη μελωδία με ένα συνεχόμενο φθόγγο, «ίσο», στη βάση του τετραχόρδου, στο οποίο κινείται εκάστοτε η μελωδία. Η ύπαρξη του ισοκράτη δεν αλλοιώνει τον μονοφωνικό χαρακτήρα.

H χαρακτηριστικά ένρινη φωνή ορισμένων ιεροψαλτών απωθεί τους μη μυημένους.

- Είναι τροπική (modal),  σε αντίθεση με την ευρωπαική, που είναι τονική. Βασίζεται στο σύστημα των οκτώ ήχων (τρόπων), ενώ η ευρωπαική περιορίζεται βασικά σε 2 μόνο τρόπους, μείζονα και ελάσσονα.

- Ο ρυθμός δεν είναι σταθερός, αλλά μεταβάλλεται πολύ συχνά και καθορίζεται από τον τονισμό των λέξεων του κειμένου.

-Ο τρόπος εκφοράς του στίχου είναι ιδιαίτερος, ακριβώς για να στηρίξει το ποιητικό κείμενο. Αναπνοές στην μέση της λέξης ή εντός ενιαίου νοήματος (π.χ. μεταξύ επιθέτου και ουσιαστικού) απαγορεύονται. Συνήθως οι αναπνοές είναι μόνο στα κόμματα και τελείες του κειμένου.

- Η μουσική και οι κλίμακες μεταβάλλονται αναλόγως του νοήματος του ποιητικού κειμένου.

- Χρησιμοποιεί μουσικές έλξεις & μικροδιαστήματα και χαρακτηρίζεται από το πλήθος & το πολυσύνθετο των μουσικών διαστημάτων.

- Η σημειογραφία της δίνει τη δυνατότητα ελεύθερης απόδοσης κατά τα εκάστοτε αισθήματα του ερμηνευτή.
 

Η βυζαντινή και παραδοσιακή μας μουσική δεν είναι ... «Τούρκικη»

Τούρκοι δεν υπήρχαν  στο προσκήνιο όταν ήκμαζε ο ελληνικός πολιτισμός. Δανείστηκαν στοιχεία από την ελληνική και την αραβοπερσική μουσική.

Η Οθωμανική μουσική επηρεάστηκε από τη βυζαντινή μουσική, σαν αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αφομοίωσης του ελληνικού πολιτισμού που επικρατούσε στην περιοχή, από τις μειονοτήτες που ζούσαν περί το Βυζάντιο.

Επιρροές στο λαικό και «έντεχνο» τραγούδι

Η βυζαντινή μουσική δεν επηρέασε μόνο τη Δημοτική μας παράδοση, αλλά  και το Ρεμπέτικο, το Λαϊκό και το «έντεχνο» τραγούδι.

"Ολα είναι Βυζαντινά τα δικά μου τραγούδια, αρχαία" (Mάρκος Βαμβακάρης, σε μαγνητοφωνημένη συνέντευξη)

Σύγχρονοι συνθέτες, όπως οι Μίκης Θεοδωράκης, Γιάννης Μαρκόπουλος, Σταύρος Ξαρχάκος κ.α., έχουν επηρεαστεί από τη βυζαντινή μουσική.

“Tί το καινούργιο τέλος πάντων φέραμε εμείς οι νεοέλληνες συνθέτες; Τί είπαμε που να μην έχει ήδη ειπωθεί από τους ανυπέρβλητους βυζαντινούς ψαλμωδούς; Και αναλογίζομαι τα χαμένα χρόνια που πέρασα μέσα στα Ελληνικά ωδεία, σπουδάζοντας αποκλειστικά τους νόμους και τις επιτεύξεις της Ευρωπαικής μουσικής και αγνοώντας συστηματικά (για να μην πω περιφρονητικά) την ίδια τη μουσική μας παράδοση... Μέσα στη μουσική μου υπάρχουν στοιχεία βυζαντινής και δημοτικής μουσικής....  Ήδη στη Ζάτουνα είχα αρχίσει να μελετώ, με την πολύτιμη βοήθεια του ιερομονάχου της ενορίας, τη βυζαντινή μουσική. Γράφοντας σε χαρτί τις βυζαντινές μελωδίες διαπίστωσα το πόσο κοντά βρίσκεται ο κόσμος της σύγχρονης λαικής και έντεχνης μουσικής μας με το βυζαντινό μουσικό σύμπαν. Αργότερα, στον Ωρωπό, είχα την τύχη να έχω κοντά μου έναν δεινό γνώστη των βυζαντινών ύμνων, τον καθηγητή Ζούζουλα, που με τη βοήθειά του μετέτρεψα σε ευρωπαική σημειογραφία δεκάδες εκκλησιαστικές μελωδίες...Καθώς έζησα μέσα στην εκκλησία τα παιδικά μου χρόνια, με έχουν επηρεάσει βαθιά όλοι οι Ύμνοι και οι Ψαλμοί που άκουσα στις Λειτουργίες, στις Δοξολογίες, στα Μνημόσυνα, στους Χαιρετισμούς... Σχετικά  με την επίδραση της βυζαντινής μελωδίας στη μουσική μου μπορώ να πω ότι βρίσκεται μέσα στο κάθε μου έργο, σχεδόν μέσα σε κάθε μου μελωδία...» Μίκης Θεοδωράκης «Μουσική για τις μάζες» σ.49, 90, 123,160,161 εκδ.«Ολκός», Αθήνα 1972

«Πάνω σ’ αυτούς τους ρυθμούς χτίζεται το ρεμπέτικο τραγούδι, του οποίου παρατηρώντας τη μελωδική γραμμή διακρίνομε καθαρά την επίδραση ή καλύτερα την προέχταση του βυζαντινού μέλους. Όχι μόνο εξετάζοντας τις κλίμακες που από το ένστιχτο των λαϊκών μουσικών διατηρούνται αναλλοίωτες, μα ακόμη παρατηρώντας τις πτώσεις, τα διαστήματα και τον τρόπο εκτέλεσης. Όλα φανερώνουν την πηγή, που δεν είναι άλλη από την αυστηρή και απέρριτη εκκλησιαστική υμνωδία.» Μάνος Χατζιδάκις

 Bιβλιογραφία

Βυζαντινή Μουσική: Ψηλαφώντας.... (μέρος Α)

Βυζαντινή Μουσική: Ψηλαφώντας.... (μέρος Β)

Σχέση Βυζαντινής και Παραδοσιακής Μουσικής

Βυζαντινή Μουσική: Τα μυστικά της γραφής

Ήχοι και Δρόμοι...

Βυζαντινή μουσική - Βικιπαίδεια

Ιστορία της Βυζαντινής Μουσικής - Ελληνική Μουσική Πύλη

Σύστημα/Σημειογραφία στη Βυζαντινή Μουσική - Ελληνική Μουσική Πύλη

Μίκης Θεοδωράκης «Μουσική για τις μάζες», εκδ.«Ολκός», Αθήνα 1972

Αναστασία –Βαρβάρα Τζάλλα «Συνοπτική Ιστορία της Μουσικής», Βόλος 1992