Ο ελεύθερος χρόνος του εφήβου - 2o Mέρος

Γράφει ο Κώστας Παναγόπουλος (COSTASPANAG)
19 άρθρα στο MusicHeaven

Στο 1ο μέρος του άρθρου Ο ελεύθερος χρόνος του εφήβου , είδαμε περίληψη εισήγησης σε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης με θέμα Εκπαίδευση, ελεύθερος χρόνος και υγεία του εφήβου, σε Παγκόσμιο Συνέδριο που έγινε το 1996 στην Αθήνα.

Στο 2ο αυτό μέρος θα δούμε κάποια σημεία γενικού ενδιαφέροντος, από το πλήρες κείμενο της εισήγησης.

Ζώντας από κοντά τα προβλήματα υγείας όχι μόνο των άρρωστων, αλλά κυρίως των γερών και φυσιολογικών παιδιών και εφήβων, συναντάμε και επιδράσεις που μπορεί να έχουν στην υγεία οι ώρες της δουλειάς –στις ηλικίες αυτές δουλειά είναι συνήθως η εκπαίδευση-  αλλά και οι ώρες της σχόλης.

Απαραίτητες για την υγεία και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του εφήβου διαδικασίες,  αλλά και απειλές, δεν είναι άσχετες με τον ελεύθερο χρόνο του και είναι σημαντική η επίτευξη μιάς σωστής ισορροπίας ανάμεσα σ’αυτόν και στον χρόνο της εκπαίδευσης.

Ο ελεύθερος χρόνος των εφήβων δεν έχει μελετηθεί όσο των ενηλίκων -κι ας παίζει για τους εφήβους πολύ πιό σημαντικό ρόλο.

Όμως κάποια σχετικά μ’αυτόν καθημερινά φαινόμενα μας προβληματίζουν: π.χ. ο έφηβος που εξαναγκάζεται σε πολύωρη εξαντλητική εργασία σε βάρος βασικών του αναγκών. Αυτός που ακινητοποιείται ατέλειωτες ώρες μπροστά στην τηλεόραση (Σημ. σήμερα να προσθέσουμε και το κομπιούτερ), εκείνος που παραπονείται ότι δεν ξέρει πώς να «σκοτώσει» την ώρα του , ο άλλος που στο σκληρό κυνήγι της διασκέδασης φθείρει την υγεία του ή χάνει ακόμα και τη ζωή του.

Ο ελεύθερος χρόνος, με την αντιστροφή της σχέσης ανάμεσα σ’αυτόν και στο χρόνο των υποχρεώσεων, αποκτά σήμερα κυριαρχική σημασία, ιδιαίτερα για τους νέους. Η άνοδος της ανεργίας, η τεχνολογική εξέλιξη και η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης τον καθιστούν το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής του ανθρώπου. Η διεύρυνση των περιόδων ελεύθερου χρόνου συμπίπτει χρονικά με τη δραματική επέκταση του καταναλωτισμού και την ανάπτυξη των μέσων μαζικής πληροφόρησης. Ο ελεύθερος χρόνος παίρνει τη  σημασία που είχε πριν εκατό χρόνια ο χρόνος εργασίας. Η εργασία, χωρίς ανάπαυση από την παιδική ηλικία, απορροφούσε τότε το 70 % του συνολικού χρόνου ζωής του μέσου ανθρώπου. Σήμερα δεν καλύπτει ούτε το 15%!

Η ανεργία ήδη (Σημ. τότε) δοκιμάζει περισσότερους από έναν στους τρεις νέους της Ευρωπαικής Ένωσης. Προβλέπεται ότι στις επόμενες δεκαετίες ο μισός ενεργός πληθυσμός των αναπτυγμένων χωρών θα βρεθεί σε κατάσταση περισσότερο ή λιγότερο μακρόχρονης ανεργίας, ώστε να είναι αναγκαία μια δραστικότερη μείωση των ωρών εργασίας. Ο έφηβος δεν θα πρέπει να είναι απροετοίμαστος γι αυτή την πραγματικότητα. Εκτός από την προετοιμασία για εργασία θα χρειαστεί, με τη δική μας καθοδήγηση και φροντίδα, να είναι προετοιμασμένος για τον ελεύθερο χρόνο.

Λέγοντας εκπαίδευση εννοούμε την οργανωμένη και συστηματική διαδικασία αγωγής και μάθησης που επιβάλλεται στα παιδιά από την πολιτεία –μέσα από ένα συγκεκριμένο εκπαιδευτικό σύστημα – αλλά και από τους γονείς, με τις δικές τους επιλογές, κατευθύνσεις και πιέσεις.

Η εκπαίδευση δεν περιορίζεται μόνο στο  σχολείο.  Γίνεται επίσης και στο φροντιστήριο, στο Ινστιτούτο ξένων γλωσσών και στο σπίτι με τα ιδιαίτερα μαθήματα. Πολλοί έφηβοι φορτώνονται από φιλόδοξους γονείς  και με ένα σωρό άλλα εξωσχολικά μαθήματα.

Οι ασχολίες που σχετίζονται με την εκπαίδευση θεωρούνται ασχολίες χρήσιμες, ωφέλιμες και «παραγωγικές». Δεν παύουν όμως να είναι για τον έφηβο ασχολίες μονότονες και καταναγκαστικές.  

Ο έφηβος δεν έχει εξασφαλισμένο επαγγελματικό μέλλον. Το στερεότυπο μήνυμα που φτάνει σ’αυτόν είναι: Να αποκτήσει πάσει θυσία «χαρτιά» για δύο ξενες γλώσσες καθώς και ένα τουλάχιστον Πανεπιστημιακό «χαρτί». Η λέξη «χαρτί» εκφράζει ακριβώς αυτό που θέλουν οι γονείς και αυτό ζητείται τελικά στην αγορά εργασίας. Σύμφωνα με τη νοοτροπία που έχει επιβληθεί, το παιδί τους πρέπει πάσει θυσία να μπεί σε κάποια Ανώτατη Σχολή για να πάρει το πολυπόθητο πτυχίο που θα «εξασφαλίσει» το μέλλον του αλλά και τη δική τους κοινωνική καταξίωση.

Η «πτυχιοθηρία» έγινε στόχος της εκπαίδευσης του εφήβου. Εκπαίδευσης που, αντί για την καλλιέργεια κριτικού και δημιουργικού πνεύματος και ουσιαστικής παιδείας, κομματιάζεται σε σωρό επιφανειακών εξειδικευμένων γνώσεων, για να καταντήσει απλός προθάλαμος της επόμενης βαθμίδας. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που το βάρος αυτής της αποκομμένης από τις πραγματικές ανάγκες του εφήβου εκπαίδευσης μετατίθεται από το σχολείο στο φροντιστήριο, που μονοπωλεί το ενδιαφέρον γονιών και παιδιών. Έτσι οι γονείς ζητάνε ιατρική βεβαίωση για να δικαιολογήσουν σκόπιμες απουσίες του παιδιού τους από το σχολείο, ώστε να μπορεί να παρακολουθεί απερίσπαστα το ... φροντιστήριο. Ή στη σύσταση να μείνει για μερικές μέρες το άρρωστο παιδί στο σπίτι, το κρατούν από το σχολείο, όχι όμως και από το φροντιστήριο!

Φαίνεται πως η ηλικία των 16 ετών είναι σταθμός για τον ελεύθερο χρόνο του Έλληνα εφήβου. Μέχρι την ηλικία αυτή, που αντιστοιχεί στην προτελευταία τάξη του Λυκείου, η μεγάλη πλειοψηφία των εφήβων έχει «τελειώσει» με τις ξένες γλώσσες και με άλλες εξωσχολικές εκπαιδευτικές δραστηριότητες (μουσική, αθλητισμό κλπ). Μαζί με την πρώτη εφηβεία κλείνει ο κάπως ανέμελος και χαλαρός από πλευράς υποχρεώσεων κύκλος, για να ανοίξει ένας καινούριος: Πρέπει ο έφηβος να τα εγκαταλείψει όλα αυτά – και μαζί τους τη γενική του μόρφωση και καλλιέργεια – για να ριχτεί «με τα μούτρα» στην προετοιμασία για την ανώτατη εκπαίδευση.

Η μεγάλη και μονομερής ενασχόληση των γονιών με τις ανάγκες της εκπαίδευσης, τους κάνει πολλές φορές να υποτιμούν, να παραγνωρίζουν και να ξεχνούν άλλες βασικές ανάγκες του παιδιού τους. Συχνά φτάνουν να παραμελούν ακόμα και τη φροντίδα της υγείας του, για την  οποία ούτε το εκπαιδευτικό σύστημα φαίνεται να σκοτίζεται ιδιαίτερα. Και οι επιπτώσεις μπορεί να είναι σοβαρές.

Ακόμα και αυτή η ίδια η κοινωνικοποίηση, που είναι ο κύριος στόχος της εκπαίδευσης, μπορεί να βλάπτεται και να παρεμποδίζεται. Για να χτίσει με τους συνομηλίκους του έναν κόσμο διαφορετικό απ’αυτόν που ζει στην οικογένεια και στο σχολείο, ο έφηβος δεν αμφισβητεί μόνο τους γονείς, αλλά και το σχολείο και το εκπαιδευτικό σύστημα. Η διεκδίκησή του για ελεύθερο χρόνο εκφράζει την ανάγκη του για ανεξαρτησία και απελευθέρωση από κάθε μορφή ετεροκαθορισμού. Η κοινωνική στήριξη που αναζητά έξω από το σπίτι και το σχολείο είναι και προστατευτικός παράγοντας για την υγεία του.

Ελεύθερος χρόνος είναι εκείνος που μένει στον έφηβο αν αφαιρέσουμε από τον συνολικό χρόνο του τον αναγκαστικό χρόνο. Αυτόν που συνήθως περιλαμβάνει ό,τι έχει σχέση με τις υποχρεώσεις της εκπαίδευσης: Τις ώρες των σχολικών, φροντιστηριακών κλπ. μαθημάτων, το πήγαινε-έλα από το σπίτι στους χώρους εκπαίδευσης και τη μελέτη στο σπίτι.

Βέβαια ο καθαυτό ελεύθερος χρόνος προυποθέτει και την αφαίρεση των υπόλοιπων (οικογενειακών, κοινωνικών κλπ) υποχρεώσεων.

Ο ελεύθερος χρόνος, δρώντας αντισταθμιστικά, συντελεί στη διατήρηση της σωματικής και ψυχικής ισορροπίας. Δεν είναι όμως απλά και μόνο αντιστάθμισμα ή πάρεργο και συμπλήρωμα της εκπαιδευτικής εργασίας. Χρόνος ανάπαυσης ή διασκέδασης που αναισθητοποιεί και εξουθενώνει.

Είναι αυτόνομο φαινόμενο, με δικές του λειτουργίες, που παράγει νέες αξίες.

Δεν είναι κάτι που επιβάλλεται. Το κυριότερο γνώρισμά του είναι η αντίθεσή του προς τις υποχρεώσεις που πηγάζουν από την εκπαίδευση σαν ωφέλιμη λειτουργία.

Έχει απελευθερωτικό, ανιδιοτελή, ηδονιστικό, προσωπικό χαρακτήρα.

Απελευθερώνει από υποχρεώσεις, καθήκοντα και επιβαλλόμενους κανόνες και πρότυπα συμπεριφοράς. Οι δραστηριότητές του απορρέουν από ελεύθερη επιλογή του εφήβου, που προσχωρεί και επιδίδεται σ’αυτές με τη θέλησή του. Έχοντας την αίσθηση της ελευθερίας («κάνω αυτό που μ’αρέσει»).

Ανιδιοτελής είναι γιατί σαν αυτοσκοπός δεν αποβλέπει σε καμμιά υλική σκοπιμότητα, σε κανένα πρακτικό όφελος.

Ηδονιστικός γιατί στοχεύει σε εσωτερική ευχαρίστηση, χαρά και απόλαυση.

Προσωπικός γιατί εξυπηρετεί την ικανοποίηση προσωπικών αναγκών.

Πέρα από τη σωματική άσκηση, που στο σχολείο είναι ελλιπής και γίνεται σε αγχογόνο περιβάλλον, ο ελεύθερος χρόνος εξυπηρετεί τρεις βασικούς σκοπούς ή αλλιώς  επιτελεί τρεις βασικές λειτουργίες για τον έφηβο: Ανάπαυση, αναψυχή και ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Με την πρώτη απ’αυτές (ανάπαυση) δίνει τη δυνατότητα για χαλάρωση, ξεκούραση και ανάκτηση δυνάμεων από τον καθημερινό μόχθο και τις πιέσεις.

Η αναψυχή δεν είναι απλά διασκέδαση και τέρψη. Όπως δείχνει και η ετυμολογία της λέξης (ανα-ψυχή), πρόκειται για ψυχική ανανέωση. Σαν ψυχαγωγία είναι αγωγή ψυχής. Διέξοδος και απόδραση από την ανία και τη ρουτίνα των καθημερινών υποχρεώσεων προς τον μαγικό κόσμο του ονείρου, όπου όλα μπορούν να συμβούν. Ασφαλιστική δικλείδα. Διασκέδαση και εκτόνωση της δυσφορίας και της πίεσης που νιώθει να ασκείται πάνω του και να τον συνθλίβει.

Με την τρίτη λειτουργία συμβάλλει στην ανάπτυξη της προσωπικότητας. Με την αυθόρμητη και όχι εξαναγκασμένη ένταξη σε κοινωνικές ομάδες έξω από την οικογένεια και το σχολείο, με τις φιλίες και την άσκηση συμμετοχής στην κοινωνική ζωή και στα επιτεύγματα του πολιτισμού.

Δραστηριότητες όπως η συμμετοχή σε ομαδικά παιχνίδια και αθλοπαιδιές, σε οργανωμένες ομάδες (προσκοπισμός, κατασκηνώσεις κλπ.) βασίζονται στη συνεργασια και την άμιλλα και βοηθούν την κοινωνικοποίηση του εφήβου. Τον μαθαίνουν να παίρνει πρωτοβουλίες και αποφάσεις, να αγωνίζεται, να νικά, να χάνει και να αποδέχεται την ήττα.

Η επιτυχής συμμετοχή σ’αυτές μπορεί  αυξάνοντας την αυτοεκτίμηση να οφελήσει τη σχολική επίδοση εφήβων με δυσχέρειες στη μάθηση.

Η λειτουργία αυτή δεν έχει σχέση μόνο με την κοινωνικότητα, αλλά και με την ατομικότητα του εφήβου. Με τη δυνατότητα να εκδηλώσει ελεύθερα τις δημιουργικές του ικανότητες, να βελτιώσει τις δεξιότητές του και να εκφράσει αυθεντικά τον εσωτερικό του κόσμο. Ο ελεύθερος χρόνος είναι κατ’εξοχήν χρόνος ατομικός, που ο έφηβος τον διαθέτει για τον εαυτό του. Για να τον γνωρίσει, να τον κατανοήσει και να τον οικειοποιηθεί, αναζητώντας την ταυτότητά του.

Εποικοδομητικές δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου βοηθούν στο να αποτρέψουν επικίνδυνες και προβληματικές συμπεριφορές.

Ενώ όλοι μιλάμε για τις υποχρεώσεις του εφήβου, δεν ασχολούμαστε το ίδιο και με τον ελεύθερο χρόνο του, με τη δικαιολογία ότι πρόκειται για «δική του προσωπική υπόθεση». Όχι μόνο οι γονείς και η πολιτεία, αλλά και οι ειδικοί συνήθως αδιαφορούν και τον αφήνουν χωρίς καθοδήγηση, χωρίς να του εξασφαλίσουν τις κατάλληλες ευκαιρίες και προυποθέσεις. Άλλωστε και οι ίδιοι οι έφηβοι πιστεύουν ότι  ο ελεύθερος χρόνος τους και ο τρόπος με τον οποίο τον διαθέτουν είναι δική τους επιλογή.

Όμως αυτό σπάνια συμβαίνει στην πραγματικότητα. Τόσο η ποσότητα του ελεύθερου χρόνου του εφήβου, όσο και η  ποιότητά του δεν είναι κάτι που καθορίζεται αποκλειστικά από τον ίδιο. Αντίθετα, είναι γι αυτόν κάτι σαφώς προδιαγεγραμμένο. Καθορίζεται κυρίως από τις δυνατότητες, τις προσδοκίες και τους προγραμματισμούς των γονιών, σε συνδυασμό με τις επιταγές και τις απαιτήσεις του εκπαιδευτικού συστήματος. Παράγοντες, που και οι δυό υπαγορεύονται, κατευθύνονται και διαμορφώνονται από τη νοοτροπία που επικρατεί στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Ο ελεύθερος χρόνος έγινε καταναλωτικό αγαθό, που σχετίζεται με τον ατομικισμό της εποχής μας.  Οι περισσότερες δραστηριότητές του δεν είναι πια αυτόνομες, αλλά συνδεδεμένες με την καταναλωτική νοοτροπία και το εμπορευματικό της δίκτυο. Και στην κατανάλωση υπάρχουν μόνο καταναγκασμοί. Το ξόδεμα του ελεύθερου χρόνου γίνεται πράξη υποχρεωτική, που υπακούει περισσότερο στους νόμους της αγοράς παρά στις πραγματικές ανάγκες του εφήβου. Δεν υπάρχει μόνο εμπόριο, αλλά ολόκληρη βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου, με τους εφήβους, σαν πιο ευάλωτους, κύριο στόχο της. Η «ελεύθερη» επιλογή δραστηριοτήτων του ελεύθερου χρόνου καταντά λοιπόν ψευδαίσθηση και μεγάλο μέρος από την απελευθερωτική του ιδιότητα πάει περίπατο.

Ο όρος «ελεύθερος χρόνος» όχι μόνο δεν συναντά συνήθως τη σοβαρή αντιμετώπιση που του αρμόζει, αλλά αντίθετα αντιμετωπίζεται αρνητικά. Ό,τι δεν έχει σχέση με υποχρεώσεις θεωρείται οκνηρία, χαμένος, άχρηστος χρόνος, αφιερωμένος σε εφήμερες και επικίνδυνες απολαύσεις. Ταυτισμένος με την απαγορευμένη αρχή της ηδονής, τρομάζει και προκαλεί την περιφρόνηση, την ανησυχία, την καταγγελία, το ανάθεμα. Οι γονείς παραπονούνται: «Δεν διαβάζει, είναι τεμπέλης. Χάνει τον χρόνο του χαζεύοντας. Παίζει και γυρίζει με παρέες».

Η πεποίθηση ότι δικαίωμα στη χαρά και τη διασκέδαση έχουν μόνο όσοι εργάζονται, δημιουργεί ενοχές σε υπεύθυνους εφήβους.

Όμως οι ίδιες οι κοινωνικοοικονομικές ανάγκες που ανέδειξαν την εργασία σε υπέρτατο ηθικό νόμο ήταν και εκείνες που την απογύμνωσαν από κάθε ανθρώπινη διάσταση. Έτσι θέλησαν τον έφηβο  να κινείται σαν ρομπότ χωρίς ελεύθερη σκέψη, κρίση και παιδεία, με μοναδικό στόχο την «παπαγαλία», τον βαθμό και το πτυχίο.

Στην εποχή της κατανάλωσης και του ατομικισμού, τα κηρύγματα για την ηθική της εργασίας δεν έχουν πια πέραση στους εφήβους.

Είναι ο ελεύθερος χρόνος πηγή μόνο κακών; «Αργία μήτηρ πάσης κακίας» λέει το αρχαίο ρητό. Οι έφηβοι όμως το αμφισβητούν: «Αργία μήτηρ πάσης δημιουργίας» έγραψε μαθητής στον τοίχο του σχολείου του.

Πρόσφατη μελέτη του Υπουργείου Υγείας των ΗΠΑ έδειξε ότι οι έφηβοι έχουν στη διάθεσή τους άφθονο χρόνο και δεν αφιερώνουν για μελέτη στο σπίτι περισσότερο από μισή ώρα την ημέρα.

Σ’εμάς τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά.  Δεν είναι λίγοι οι έφηβοι που παραπονούνται ότι δεν τους μένει καθόλου χρόνος, ότι δεν προλαβαίνουν να κάνουν τίποτα.

Οι δυνατότητες και κατευθύνσεις για εποικοδομητικές δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου δεν είναι πολλές για τον Έλληνα έφηβο, ώστε για πολλούς η ψυχαγωγία να περιορίζεται στην τηλεόραση (Σημ. σήμερα και το κομπιούτερ), που απορροφά τον περισσότερο ελεύθερο χρόνο τους.

Σε προσωπική έρευνα  σε εφήβους 12-20 ετών και των δύο φύλων που συμπλήρωσαν ανώνυμο ερωτηματολόγιο, μόνο 1 στους 4 περίπου (27.3%) βρίσκουν ευχαρίστηση και ικανοποίηση στην εκπαιδευτική εργασία.

52.3%  θεωρούν ότι ο ελεύθερος χρόνος τους είναι λίγος και 16.7% ότι δεν έχουν καθόλου ελεύθερο χρόνο. Σε 49.5% ο χρόνος δεν φτάνει για ύπνο και μόνο 37.9% κοιμούνται αρκετά. 49.2% τρώνε βιαστικά, 31.1 % παραμελούν καθημερινές φροντίδες υγιεινής. Μόνο 31.8% διαθέτουν χρόνο για επίσκεψη στο γιατρό για πρόληψη και 35.6% για θεραπεία. 37.9 θα ανέβαλλαν ένα απαραίτητο και επείγον εμβόλιο για μετά τις Πανελλήνιες εξετάσεις. 53% θα ήθελαν να γυρίσουν πίσω στην παιδική ηλικία όπου είχαν περισσότερο ελεύθερο χρόνο. 78% πιστεύουν ότι η αύξηση του ελεύθερου χρόνου θα οφελήσει την υγεία του εφήβου. Αν και οι περισσότεροι (66.7% ) έχουν την ψευδαίσθηση πως οι ασχολίες του ελεύθερου χρόνου είναι δική τους επιλογή, 40.1% δεν είναι ικανοποιημένοι από τον τρόπο που περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους.

Οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου από πηγή απελευθέρωσης μπορεί να γίνουν πηγή αλλοτρίωσης για τον έφηβο.

Σήμερα του προσφέρονται πολύ περισσότερες και πιο δελεαστικές  ευκαιρίες, αλλά επίσης του στήνονται πιο πολλές και πιο επικίνδυνες παγίδες.

Οι περισσότεροι κίνδυνοι που απειλούν την υγεία του, ακόμα και τη ζωή του, δρουν κυρίως κατά τον ελεύθερο χρόνο (ατυχήματα, σεξουαλική κακοποίηση, σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, κάπνισμα, χρήση οινοπνεύματος και άλλων ουσιών, διαιτητικές διαταραχές κλπ).

Ο ελεύθερος χρόνος αποτελεί ευκαιρία για επικίνδυνες αυτοκαταστροφικές και καταστροφικές συμπεριφορές.

Οι παραβατικές πράξεις των εφήβων συμβαίνουν κυρίως κατά τον ελεύθερο χρόνο.

Η αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήματος να αναδείξει όλες τις ικανότητες των εφήβων προκαλεί σε ορισμένους απ’αυτούς συναισθήματα ανικανοποίητου και ματαίωσης, που μπορεί να οδηγήσουν σε κατάθλιψη, επιθετική ή εκκεντρική συμπεριφορά στον ελεύθερο χρόνο τους, μέσα από τις δραστηριότητες του οποίου αναζητούν την αυτοεπιβεβαίωση και την ολοκλήρωση.

Ο καθημερινός βομβαρδισμός από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης με τη διαφήμιση και τα έμμεσα υπαγορευόμενα πρότυπα, εκτός από την παθητικότητα και τον καταναλωτισμό προτρέπουν και πειθαναγκάζουν σε τέτοιες δραστηριότητες και σε ανθυγιεινές συνήθειες και τρόπο ζωής. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να συμβάλουν και στην εγκατάλειψη του σχολείου.

Η μονόπλευρη επίδοση σε παθητικές και απομονωτικές δραστηριότητες δεν βοηθάει την κοινωνικοποίηση και μπορεί να αποτελεί σύμπτωμα σοβαρής ψυχικής διαταραχής.

Ας δούμε λοιπόν με περισσότερη προσοχή τον ελεύθερο χρόνο των εφήβων, το περιεχόμενο και τον προσανατολισμό του, καθώς και τις επιδράσεις του στην υγεία και την ανάπτυξή τους.