Υπαρξισμοί και ροκ στιχάκια

Ο υπαρξισμός, η φιλοσοφική διδασκαλία κατά την οποία η ύπαρξη προηγείται και δημιουργεί διηνεκώς την ουσία, στηρίζεται σε μια μακρά παράδοση:
Ξεκινά από τον Σωκράτη, που αντιπαραθέτει στις κοσμογονικές φαντασιώσεις των φυσιολόγων της Ιωνικής σχολής το παράγγελμα “γνώθι σαυτόν”.
Συνεχίζεται με τον Πασκάλ, που εναντιώνεται στους καρτεσιανούς, οι οποίοι ασχολούνται περισσότερο από όσο θα έπρεπε με τις θετικές επιστήμες, ενώ καθόλου σχεδόν δεν ενδιαφέρονται για τον άνθρωπο, τη ζωή του και τον θάνατό του.
Ο Søren Kierkegaard αντιπαραθέτει στο απόλυτο Σύστημα του Εγέλου την απόλυτη Ύπαρξη.
Το ζητούμενο είναι η ανάπτυξη της προσωπικότητας.

Οι υπαρξισμοί

Σε γενικές γραμμές, ο υπαρξισμός είναι μια αποδοκιμασία των υπερβατικών κόσμων –αντίδραση της φιλοσοφίας του ανθρώπου ενάντια στη φιλοσοφία των ιδεών και τη φιλοσοφία των πραγμάτων.(1)
Παρουσιάζεται ως συγκεκριμένη σκέψη που επικεντρώνεται στον άνθρωπο και την κατάστασή του.
Και όπως κάθε άτομο κατέχει την δική του ευαισθησία, τη δική του αρχή ιδιαίτερης “θεώρησης του κόσμου”, ο υπαρξισμός αναπτύσσεται σε διάφορες φιλοσοφίες, κάθε μια από τις οποίες θεμελιώνεται στο δικό της αίσθημα για την πραγματικότητα: άθεος υπαρξισμός (όπως αυτός του Martin Heidegger ή του Jean-Paul Sartre), υπαρξισμός θρησκευτικός (όπως του Kierkegaard, του Karl Jaspers, του Gabriel Marcel ή του Nikolai Berdyaev).
Η ουσία του ανθρώπου είναι η ίδια του η δράση.
Θεμελιώδες χαρακτηριστικό κάθε υπαρξισμού είναι η απόλυτη ελευθερία, όχι μόνο ως δυνατότητα επιλογών, αλλά και ως δυνατότητα αυτοκαθορισμού της ανθρώπινης ύπαρξης και πράξης.

Το υπαρκτικό Εγώ του Jean-Paul Sartre

Ο υπαρξισμός του Sartre εμπνέεται από τον διαλεκτικό υλισμό, αλλά συγχρόνως υπογραμμίζει τον μη περιορισμό της ελεύθερης πρωτοβουλίας του ατόμου από την ιστορική αναγκαιότητα.
Με αφετηρία τη φαινομενολογία του Heidegger και με επιδράσεις από τον Hegel, ο Sartre φτάνει σε ριζικά διαφορετικά συμπεράσματα.
O Sartre ξεκινάει από μια απόλυτη αντίθεση ανάμεσα στο συμπαντικό είναι (Sein) και την υπαρξιακή ατομικότητα (Dasein), η σχέση των οποίων για τον Heidegger είναι σχέση επιθυμητική.

The selfish, they're all standing in line
Faithing and hoping to buy themselves time
Me, I figure as each breath goes by
I only own my mind
The North is to South what the clock is to time
There's east and there's west and there's everywhere life
I know I was born and I know that I'll die
The in between is mine
(Pearl Jam, I am mine)

Το είναι (en-soi, για τον Sartre) περιβάλλει το αυτενεργό υποκείμενο, απειλεί να το εξαφανίσει.
Είναι μια αδρανής ουσία που καταπνίγει κάθε σπινθήρα αυτενέργειας, προκαλώντας στο υποκείμενο μια ριζική “ναυτία”.

Now I'm a seasick sailor
On a ship of Noise
I got my maps all backwards
And my instincts poisoned
In a truth blown gutter
Full of wasted years v Like blown-out speakersv Ringin' in my ears
Oh it's nausea, oh nausea
And we're gone
(Beck, Nausea )



Ο κόσμος έξω από την ύπαρξη είναι κάτι βαρύ και παθητικό.
Τα πράγματα γύρω μας έχουν μόνο την οντότητα (Etre).
Βυθισμένα στον εαυτό τους είναι en soi.
Στην απέραντη αυτή αναισθησία η ανθρώπινη ύπαρξη είναι παραφωνία.

There's a house with no door and there's no living there:
one day it became a wall...well I didn't really care at the time.
There's a house with no light, all the windows are sealed,
overtaxed and strained - now nothing is revealed but time
(Peter Hammil, House with no doors)





Ο τρόπος που υπάρχει ο άνθρωπος δεν είναι οντότητα, είναι μονάχα γίγνεσθαι.
Τα πράγματα είναι εκείνο που είναι, ο άνθρωπος είναι αυτό που διάλεξε να κάνει τον εαυτό του.
Του λείπει το είναι, είτε είναι ένα μηδέν του είναι, (neant de l’ Etre).

Riders on the storm
Into this house were born
Into this world were thrown
Like a dog without a bone
An actor out alone
(The Doors, Riders on the storm)

Η αυθεντική ζωή πραγματοποιείται με την κατάκτηση της ελευθερίας.
Η ελευθερία όμως είναι δοσμένη άμεσα, σαν ουσία στην ύπαρξη -οι δυο έννοιες τείνουν να ταυτιστούν.

I saw him down at the alley
Having had enough of it all
Said you can do what you want to whenever you want to
You can do what you want to there's no one to stop you
All spit and spite you're up all night and down every day
A tired man with only hours to go just waiting to be taken away
(Elliott Smith, Ballad Of Big Nothing)

Το συνειδητό υποκείμενο, σε διαρκή μάχη με το θανάσιμο αγκάλιασμα του Μηδενός, υπάρχει για τον εαυτό του (pour-soi) και από τον εαυτό του πηγάζει κάθε αυτόνομη πράξη.
Υπάρχει για να πράττει.
Δεν υφίσταται κάποιο διαχρονικό ηθικό μέτρο που να ισχύει για όλες τις καταστάσεις. Το άτομο πράττει πάντοτε en situation.
Το ορθό και το λάθος κρίνεται από την υπαρκτική κατάσταση μέσα στην οποία φυτρώνει μια πράξη.

I'm free any old time to get what I want
I'm free to sing my song though it gets out of time
So love me, hold me, love me, hold me
And I'm free any old time to get what I want
(The Rolling Stones, I'm Free)


Μοναδικό νόημα στον ιστορικό μόχθο της συνείδησης είναι η αυτο-βεβαίωση του εγώ ως υπαρκτικής μονάδας σε διαρκή σύγκρουση με κάθε διανοητικό ή κοινωνικό σύστημα που προσπαθεί να την ενσωματώσει.

You want to hurt
you want to crave
you want to praise and curse and blame
you want to believe just what you like
then you want to hurt and crave again
(Magazine, Because You're Frightened)

Ο ιστορικός κόσμος είναι το πεδίο δράσης της συνείδησης.
Ο άνθρωπος, νομοθέτης του εαυτού του ανάλογα με την κατάσταση, είναι ο μοναδικός υπεύθυνος για το δικό του μέλλον που ο ίδιος θα οικοδομήσει.
“Είμαστε μόνοι, ασυγχώρητα μόνοι. Αυτό θα εκφράσω λέγοντας πως ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος”(2)

And the tide rises,
Did you realise no one can see inside your view,
Did you realise forwhy this sight belongs to you.
(Portishead, Strangers)


Ο Άλλος

Για τον ελεύθερο άνθρωπο ο Άλλος είναι εξ ορισμού “η κόλαση”, αφού από τον Άλλο πηγάζει κάθε επιβουλή κατά της υπαρξιακής μας αδυναμίας.

Blue mascarade
Strangers look up
When will they learn this lonliness?
Temptation heat
Beats like a drum
Deep in your veins
(Sisters Of Mercy, Cry Little Sister)



Το “βλέμμα του Άλλου” -και κατά προέκταση η κοινωνία- μας παρακολουθεί ανελλιπώς.
Τα κοινωνικά στερεότυπα λειτουργούν πάνω μας ως ένας διαρκής βιασμός.

I feel
I’m watching, I’m being watched everywhere
Chance of a lifetime
Their eyes everywhere
(Virgin Prunes, Chance Of A Lifetime)

Όμως, “ο άλλος είναι απαραίτητος για την ύπαρξή μου, καθώς επίσης και για τη γνώση του εαυτού μου…
…Η ανακάλυψη της εσώτερης υπόστασής μου μού αποκαλύπτει ταυτόχρονα τον άλλο, σαν μια ελευθερία τοποθετημένη απέναντί μου.”(3)
Ο άνθρωπος πρέπει να συνειδητοποιήσει το γεγονός πως είναι απολύτως υπεύθυνος για την ύπαρξή του, κατακτώντας έτσι την ελευθερία του.
Ελευθερία που όμως δεν οδηγεί στον υποκειμενισμό, δεν συνεπάγεται και απάρνηση του κόσμου.

Freedom, well it's a thing that is fleeting
Freedom is standing next to you
(Fleetwood Mac, Freedom)





Ο άνθρωπος είναι “μια διηνεκής έξοδος προς τον κόσμο, μια ρήξη φραγμών (Aufbruch), μια ανάβρυση (surgissement), μια έκρηξη (eclatament)". (4)

“…Kαθένας μας διαλέγεται από αυτό που είναι, αλλά επίσης…
…εκλέγοντας τον εαυτό του εκλέγει ταυτόχρονα και όλους τους ανθρώπους”

Ο άνθρωπος - σύμπαν

Ο Sartre διαχωρίζει τη θέση του από την καρτεσιανή παράδοση.
Το είδος του πράγματος εμφαίνεται μέσα από το σύστημα των πεπραγμένων του και όχι από κάποια θεώρηση των περιεχομένων της συνείδησής του.
Η ύπαρξη έχει προτεραιότητα ως προς την ουσία.
Κάθε άνθρωπος είναι από μόνος του ένα ολόκληρο σύμπαν.
Με τις πράξεις του -που είναι σωματικά βιώματα και δεν δίνουν αντικειμενική υπόσταση σε κάποιες προϋπάρχουσες έννοιες ή αξιολογικές δεσμεύσεις- δημιουργεί μια πραγματικότητα εκ του μηδενός.
Και είναι απόλυτα υπεύθυνος, όχι για την περιορισμένη ατομικότητά του, αλλά για όλους τους ανθρώπους.(5)

As we live a life of easy
Every one of us has all we need
Sky of blue and sea of green
In our yellow submarine
We all live in a yellow submarine
(The Beatles, Yellow Submarine)

Στην ολοκληρωμένη ελευθερία αντιστοιχεί η ολοκληρωμένη ευθύνη του ανθρώπου για εκείνο που κάνει ο ίδιος από τον εαυτό του και μέσα από την κοινωνία που ανήκει.
Το αίτημα είναι η άνευ όρων ελευθερία.
Ο άνθρωπος που την αρνείται, ψεύδεται προς τον εαυτό του, γνωρίζοντας ότι ψεύδεται.
Η άρνηση αυτής της ελευθερίας είναι κακή πίστη (mauvaise foil).

Η σειρά των πράξεων του ανθρώπου που αρνείται την ελευθερία δεν του επιτρέπει να επικαλεσθεί την πραγματική του αξία, την αξία που θα του έδιναν “ένα πλήθος από διαθέσεις, κλίσεις, δυνατότητες” (6) που τελικά έμειναν αχρησιμοποίητες μέσα του.

Αναζητώντας μετέωρες συναινέσεις

I can turn
And walk away
Or I can fire the gun
Staring at the sky
Staring at the sun
Whichever I chose
It amounts to the same
Absolutely nothing
I’m alive
I’m dead
I’m the stranger
( The Cure, Killing an Arab)

Ο Albert Camus, προσπαθώντας να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στις ρηξικέλευθες θεωρητικές ανακαλύψεις του υπαρξισμού και στην κοινωνική πραγματικότητα, θα επιχειρήσει μια επιστροφή στην ηθική, θεωρώντας την ελπίδα ως κινητήριο δύναμη, αναζητώντας το σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια ακόμα και μέσα σε ένα σύμπαν παράλογο, γυμνό από κάθε νόημα:
“Αφήνω τον Σίσυφο στους πρόποδες του βουνού. Πάντα ξαναβρίσκει κανείς το φορτίο του. Ο Σίσυφος όμως, συμβολίζει την ανώτερη πίστη που αρνιέται τους θεούς κι ανυψώνει τους βράχους. Κι εκείνος κρίνει πως όλα είναι καλά. Αυτό το σύμπαν, αδέσποτο στο εξής, δεν του φαίνεται άκαρπο ούτε μάταιο” (7)

Our love is unconditional
Our hate is yours to feed upon
The masses against the classes
I'm tired of giving a reason
When the future is what we believe in
We love the winter, it brings us closer together
(Manic Street Preachers, The Masses Against The Classes)



Οι υπαρξισμοί ρίζωσαν για αρκετές δεκαετίες στην ευρωπαϊκή διανόηση.
Το μήνυμά τους “πέρασε” στη λογοτεχνία, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στο τραγούδι.
Στη σημερινή, μεταμοντέρνα, εποχή ασκούν ακόμα ισχυρή επιρροή…

It's the way you close the doors of my car
It's the stupid things you bought with my credit card
It's the way you don't read Camus or Brett Easton Ellis
Yeah the TCP you use, it stings when we kiss
Obsessions in my head
Don't connect with my intellect
It's called obsession
Can you handle it?
(Suede, Obsessions)

------------------------------------------------------------



Παραπομπές στη βιβλιογραφία:

(1) και (4) Emmanuel Mounier, Εισαγωγή στους Υπαρξισμούς (επίμετρο στην έκδοση: Jean Wahl, Εισαγωγή στις φιλοσοφίες του υπαρξισμού, Εκδόσεις Δωδώνη, Aθήνα - Γιάννινα, 1988)
(2) (3) (5) και (6) J.P. Sartre, Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, μτφρ. Κ.Σταματίου, Εκδόσεις Αρσενίδη
(7) Αlbert Camus, Ο μύθος του Σισύφου, μτφρ. Β. Χατζηδημητρίου, Γαλαξίας, Αθήνα, 1971

Εικόνα: Avigdor Arikha, Self portrait shouting one morning, 1969