Ετεροφωνία και Πέτρος Μπερεκέτης

Στη μουσική πρακτική σημαίνει έτερες φωνές, δηλαδή ετέρους φθόγγους, περί τον κύριο. Ο κύριος φθόγγος είναι φθόγγος της μελωδίας του άσματος. Οι έτεροι φθόγγοι, κατά το πλείστο των περιπτώσεων, ανήκουν στην ίδια κλίμακα με τους βασικούς, ενώ η χρονική διάρκειά τους είναι πολύ μικρότερη του κυρίου. Η ετεροφωνία δεν είναι πολυφωνία, όπως ούτε το αντίθετο βεβαίως.

Ετεροφωνία είναι η εκτέλεση μιας μουσικής γραμμής με περισσότερα ποικίλματα, δηλαδή για να το πούμε απλοϊκά, πιο πολλές νότες. Αυτό απαιτεί βέβαια ικανότητα από μεριάς του εκτελεστού. (Στη γλώσσα των παραδοσιακών μουσικών, λέγεται και σάλτσα. Αυτό το βιολί «βάζει» πολύ «σάλτσα».)

Σε μια παραδοσιακή ορχήστρα της αγαπημένης Ανατολής (εννοείται μονοφωνική), για να ακουστεί σωστά η ετεροφωνία, πρέπει να εκτελείται από ένα, το πολύ δύο όργανα, ενώ τα υπόλοιπα εκτελούν την κλασσική μελωδική γραμμή του εκάστοτε τραγουδιού ή fasil.

Η ετεροφωνία είναι νότες ζωντανές, δυναμικές, τις οι οποίες κάθε μουσικός τις εκτελεί με το δικό του τρόπο, αλλά πολλές φορές συμβαίνει ακόμα και το ίδιο πρόσωπο να βάζει διαφορετική σάλτσα σε κάθε εκτέλεση, ακόμα και του ιδίου μουσικού κομματιού. Απ' αυτό καταλαβαίνουμε ότι η ετεροφωνία είναι ένα συστατικό του ύφους.

Το ύφος είναι απ' τα σπουδαιότερα, αν όχι το σπουδαιότερο κεφάλαιο, στην καθόλου μουσική και πολύ περισσότερο στη Βυζαντινή. Είναι κάτι που δεν γράφεται σε θεωρητικά ή πρακτικά βιβλία μουσικής, αλλά ούτε και με την μουσική γραφή μπορούμε να το παραστήσουμε στο χαρτί (βυζαντινή παρασημαντική, πεντάγραμμο κλπ). Μαθαίνεται μόνο με την ακοή και την παρατήρηση των εκτελέσεων των μουσικών κομματιών από τους κατέχοντές το, δηλαδή με τη Μουσική Παράδοση, η οποία κατέχει θέση ισάξια της μουσικής θεωρίας. Αυτό κατά τους παλαιούς διδασκάλους, μπορεί να επιτευχθεί μόνον με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος, ώστε να μεταλαμπαδευτεί η πεμπτουσία της μαγικής αυτής μουσικής που είναι το ύφος.

Δύο λόγια τώρα για τον Πέτρο.

Η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρω αν ο Μπερεκέτης έγραψε ή όχι πολυφωνικά έργα. Προσωπικά δεν νομίζω, ίσως η «Σουίτα» που αναφέρει σε σχόλιο απ' το μέλος yiannissyiannis στο άρθρο «Σχέση Βυζαντινής και παραδοσιακής μουσικής» του μέλους Gate να είναι έργο άλλου και να αποδίδεται στον Μπερεκέτη, πράγμα σύνηθες τα χρόνια εκείνα ή να υπήρξε άλλος Πέτρος και να γίνεται σύγχυση του ονόματος, όπως συμβαίνει με τον Πέτρο εκ Πελοποννήσου, εκκλησιαστικής μουσικής συνθέτη και Λαμπαδάριο και τον Πετράκη, λόγιο συνθέτη της Πόλης, περί τα τέλη του 18ου αι. αμφότεροι.

Ο Πέτρος ο Μπερεκέτης είναι απ’ τους αγαπημένους συνθέτες καλοφωνικών ειρμών, όσο τους διαβάζεις, τόσο τους λατρεύεις. Θα συστήσω σε όλους το Καλλοφωνικό Ειρμολόγιο (του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου), καθώς και τα Άπαντα του Πέτρου Μπερεκέτου (δίτομο έργο του μύστου της Βυζαντινής Μουσικής Χαραλάμπους Καρακατσάνη). Στις μουσικές γραμμές αυτών των βιβλίων, πιστεύω ότι εξαντλείται το μεγαλύτερο μέρος της Βυζαντινής Μουσικής (βεβαίως δεν πρέπει να ξεχνάμε και τα άπαντα του Ιακώβου του Πρωτοψάλτου).

Μελετώντας τις γραμμές του Μπερεκέτου, με τις τόσο λεπτεπίλεπτες μουσικές εκφράσεις, μου είναι αδύνατο να φανταστώ ότι ο ίδιος συνθέτης θα μπορούσε να γράψει, μεταξύ άλλων, μια φούγκα για παράδειγμα ή να παίξει και πιάνο. Άλλο πράγμα είναι η μονοφωνία και άλλο, τελείως διάφορο, η πολυφωνία. Όπως τελείως άλλο πράγμα είναι η ετεροφωνία απ’ την πολυφωνία.

Με βάση λοιπόν την μουσική μου εμπειρία, αλλά και τη λογική, όπως δεν μπορώ να φανταστώ τον Μπετόβεν να γράφει καλοφωνικούς ειρμούς (μονοφωνικούς) όπως ο «Εν τη βροντώση καμίνω», σε Ήχο Α΄, έτσι δεν μπορώ να φανταστώ τον Μπερεκέτη να γράφει συμφωνικά έργα (πολυφωνικά), όπως η 9η συμφωνία ή τη σονάτα υπό το σεληνόφως. Είναι πρακτικά αδύνατο για τα ανθρώπινα δεδομένα, να είσαι υπηρέτης δύο αφεντάδων.

Εξαίρεση στον κανόνα, συναντάς μόνο στην εποχή μας, όπου πραγματικά, είσαι ότι σε δηλώσουν. Μια δισκογραφική εταιρεία σου κάνει ένα δίσκο και σε κάνει τραγουδιστή. Ένα τηλεοπτικό show σε κάνει πρώτη φίρμα στο χορό, το τραγούδι, σε χρήζει στιλίστα, συνθέτη στιχουργό και ότι άλλο μπορεί να αποφέρει ευρώ στην παραγωγή. Ακόμα και στο χώρο της Βυζαντινής μουσικής, συναντάς κ. κ. μουσικολόγους με σπουδές σε πιάνο και ανώτερα θεωρητικά. Έχω ακούσει μάλιστα πρωτοψάλτη να λέει ότι το ίσον εκεί είναι Sol maggore! Πώς θα αντιδρούσε ο Μπερεκέτης αν τον άκουγε;

Τέλος, θέλω να κλείσω αυτό το άρθρο, το πρώτο μου στο e-Περιοδικό, με δύο παροιμίες του λαού μας: "Χειροτέρα της αμαθείας η ημιμάθεια." και "Από κακό δάσκαλο, κακός μαθητής". Επίσης να αναφέρω τα λόγια του ίδιου του Κυρίου: "Δεν μπορείς να υπηρετείς δύο αφεντάδες, το Θεό και τον μαμωνά."

Για όσους εξακολουθούν να έχουν αντίθετη άποψη (δεν κολλάει παντού ο Βολτέρος) θεωρώντας ότι μπορούν να συνθέσουν από συμφωνία μέχρι καλοφωνικό ειρμό, ή ακόμα να τραγουδήσουν οποιοδήποτε τραγούδι, από Κουγιουμτζή και Λοΐζο σε Βαμβακάρη και Τσιτσάνη, μέχρι Άκη Πάνου και Μπρέγκοβιτς (όλοι πιστεύω το κάνουν σαν αυτόν, είναι τόσο εύκολο), έχω την εντύπωση ότι αν δεν έχουν χαθεί κάπου στην πορεία, τότε δεν ανήκουν πουθενά, κοιτούν μόνο τον εαυτό τους και όχι τον «αφέντη» τους.

Το μεγαλύτερο κακό που μπορεί να προκαλέσουν η οίηση και η έπαρση είναι "τύφλωση" και "κώφωση", γι' αυτό όποιος έχει αυτιά για να «ακούει», ας ακούσει, όποιος έχει μόνο αυτιά, ας σωπάσει.

Δημήτρης Ανδριώτης
Φεβρουάριος του 2008
Χολαργός