Μια «κλασική μουσική» που ξεχάσαμε

Μια από τις πιο συχνές ερωτήσεις των μαθητών μου στο Γυμνάσιο είναι : «Εσείς , κύριε, ποιον θεωρείτε ότι είναι ο μεγαλύτερος μουσικός όλων των εποχών, παγκόσμια;». Πραγματική πρόκληση για μένα το ερώτημα αυτό, αλλά και ευκαιρία για γνώση! Τους απαντώ λοιπόν: «Μα, και βέβαια, ο Ιωάννης Κουκουζέλης». Μετά από μια μικρή παύση αμηχανίας, τα παιδιά ξαναρωτούν: «Μα, ποιος είναι αυτός; Ποτέ δεν ξαναέχουμε ακούσει αυτό το όνομα στον χώρο της μουσικής!».

Τότε, παίρνω την ευκαιρία και αφού με δύο λόγια μιλήσω για τη ζωή και το έργο του τοποθετώντας ιστορικά τον Κουκουζέλη, και στη συνέχεια αφού τους εξηγήσω γιατί η εκκλησία τον έχει ανακηρύξει άγιο, δίνοντας και την θεολογική διάσταση της προσωπικότητάς του, βρίσκω την ευκαιρία να κεντρίσω τους μαθητές μου για έρευνα πάνω στον πλούτο της παραδοσιακής μας μουσικής.

Ο Κουκουζέλης έζησε τον 13ο αιώνα και με την πλούσια συνθετική του δραστηριότητα, τη μελισματική καλοφωνική ανάπτυξη και τις καινοτομίες του στη μουσική σημειογραφία, πρωτοστατεί στην Α΄ άνθιση της έντεχνης μελοποιίας στον ελλαδικό χώρο της 2ης χιλιετίας. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης ακολούθησαν δύο ακόμη περίοδοι άνθισης στην μουσική με επίσης μεγάλους εκπροσώπους. Μουσικές μορφές που άφησαν πίσω τους ένα τεράστιας σημασίας έντεχνο μουσικό έργο και που οι σημερινοί νεοέλληνες μάλλον δεν έχουν ακούσει ποτέ. Έτσι, ο Ιωάννης Γλυκύς, ο Ιωάννης Κλαδάς, ο Μανουήλ Χρυσάφης, ο Γεώργιος Ραιδεστηνός, ο Γερμανός Νέων Πατρών, κ.α. αποτελούν άγνωστα ονόματα, ενώ θα έπρεπε να αντιπροσωπεύουν ό,τι ο Μπάχ, ο Μότσαρτ κι ο Μπετόβεν για τους Γερμανούς, ο Μπερλιόζ κι ο Ντεμπισί για τους Γάλλους ή ο Βέρντι για τους Ιταλούς.

Δεν θέλω να εκφράσω σοβινιστικές και τοπικιστικές αντιλήψεις για την αξιολόγηση των μουσικών και του έργου τους μέσα στην ιστορία. Αλλά, νομίζω ότι οι Έλληνες μουσικοί που προανέφερα δεν έχουν την θέση που τους αξίζει μέσα στην παγκόσμια αλλά και την ευρωπαϊκή κουλτούρα. Κανείς δεν μιλάει γι’ αυτούς στο σχολείο, ποτέ δεν προβλήθηκαν από τα μέσα ενημέρωσης, ελάχιστες εκδηλώσεις έχουν γίνει με έργα τους και μάλλον απευθύνονταν σε ένα «ειδικό» κοινό, χωρίς να πλησιάσουν τον μέσο ακροατή. Μάλιστα, με πίκρα θυμάμαι, όταν πριν αρκετά χρόνια ο Γερμανός Νέων Πατρών (που ήταν επίσκοπος της περιοχής μας, στη Λαμία, μέσα στην τουρκοκρατία και άφησε σπουδαίο μουσικό έργο) αποτέλεσε το κεντρικό θέμα έρευνας και μελέτης της μουσικής ομάδας του Γυμνασίου που τότε δίδασκα. Κι ενώ τα παιδιά μια ολόκληρη χρονιά (το 1995) έψαξαν κι ανακάλυψαν σημαντικά στοιχεία, απευθύνθηκαν στον τότε Δήμαρχο Λαμιέων αλλά και στην Μητρόπολη Φθιώτιδας, και κοινοποιώντας την μελέτη τους, αλλά και προτείνοντας ιδέες ανάδειξης του έργου του, βρήκαν τις πόρτες ερμητικά κλειστές!

Οι λόγοι που μια τέτοια μουσική ξεχνιέται είναι πολλοί:

Στη βυζαντινή εποχή η έντεχνη μουσική ήταν συνυφασμένη με την εκκλησιαστική κι έτσι η «Κλασική μουσική» στην οποία αναφερόμαστε έχει εκκλησιαστική χροιά (χωρίς, βέβαια, να υπονοείται ότι εξαιτίας αυτού χάνει κάτι από την αξία της). Έτσι συμβαίνει άλλωστε και με τις συνθέσεις του Μπαχ, του Βιβάλντι, κ.α.

Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Τούρκους μέσα στην δύσκολή – ίσως και μάταιη -  προσπάθεια να ξεχωρίσουμε τι κρατάμε ως ελληνικό και τι αποβάλλουμε ως ανατολίτικο έγιναν τραγικά λάθη παραδίνοντας στους Τούρκους πολιτισμικά μας στοιχεία με ελληνική ταυτότητα χιλιετηρίδων. Ήταν και πολιτικό το θέμα, ήταν όμως και ο δάκτυλος των «ευρωλιγούρηδων» κατά Ζουράρι ή «φραγκολεβαντίνων» κατά Σίμωνα Καρρά πνευματικών ταγών της εποχής.

Αναζητώντας λοιπόν εκείνη την εποχή μια δυτικότροπη πολιτισμική κατεύθυνση δημιουργήθηκε η «περιπέτεια» της «επτανησιακής» και «εθνικής» Σχολής, η τετραφωνία στους εκκλησιαστικούς ύμνους, το τετράχορδο μπουζούκι, τα δυτικού μουσικού προσανατολισμού ωδεία, και μέσα από μια δύσκολη ιστορική συγκυρία, μέχρι ο ελληνικός λαός να σταθεί στα πόδια του, έχασε μέρος της μουσικής του ταυτότητας, όχι όμως και την πολιτιστική του ιστορία.

Τα τελευταία χρόνια όμως που η πολιτιστική μας συνείδηση αφυπνίζεται, παρατηρούμε προσπάθειες αποκατάστασης αυτής της κλονισμένης ελληνότροπης αισθητικής αντίληψης από μεμονωμένους μελετητές, από συλλόγους, από πανεπιστημιακούς, κ.α. Αυτή την «ξεχασμένη  κλασική μουσική» προσπάθησε να επαναφέρει ο Σ. Καρράς με το «Σύλλογο προς διάσωσιν και διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής», ο Γρ. Στάθης με την χορωδία «Οι μαΐστορες της ψαλτικής Τέχνης», το συγκρότημα «Εν χορδαίς» από τη Θεσσαλονίκη, κ.α.

Ελπίζουμε αυτές οι προσπάθειες να πληθύνουν, να διατηρούν πάντοτε την φρεσκάδα της αυθεντικότητας, χωρίς να πέσουν στην παγίδα του φολκλόρ, και να περάσουν στον μέσο Έλληνα όχι σαν μια ελιτίστικη άποψη περί μουσικής, αλλά σαν συνέχεια μιας πολιτιστικής κληρονομιάς της οποίας κληρονόμοι είμαστε όλοι μας. Ας ευχηθούμε η μπότα της εμπορικότητας και ο οδοστρωτήρας της παγκοσμιοποίησης να μην καταφέρουν να ισοπεδώσουν την καλλιτεχνική μας συνείδηση και την ιστορική μας μνήμη!