Κάποιες σκέψεις για τον Μότσαρτ

Ο Μότσαρτ ήταν, ίσως, ο σημαντικότερος συνθέτης της δεύτερης χιλιετίας. Η ζωή του είναι, λίγο-πολύ, γνωστή σε όλους. Γεννήθηκε πριν 250 χρόνια, στις 27 Ιανουαρίου του 1756 στο Ζάλτσμπουργκ. Τα πρώτα του μαθήματα τα πήρε από τον πατέρα του, Λεοπόλδο Μότσαρτ, βιολονίστα, συνθέτη και καλό παιδαγωγό. Χαρισματικό παιδί, γράφει τις πρώτες του συνθέσεις το 1762. Από την ίδια χρονιά μέχρι το 1766 θα ταξιδέψει διαδοχικά, μαζί με τον πατέρα του και την αδερφή του Μαρία-Άννα (ή Νανέρλ) στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ολλανδία. Ο κόσμος, που την εποχή εκείνη βίωνε τα ανθρωπιστικά ιδανικά του Διαφωτισμού και είχε ενστερνισθεί την ιδέα περί πρωτογενούς μεγαλοφυΐας, τον αγκάλιασε με ενθουσιασμό.

Τα ταξίδια του θα συνεχισθούν. Μαζί και οι γνωριμίες με τους μεγάλους δάσκαλους της εποχής. Έχοντας ήδη γνωρίσει στο Λονδίνο τον Γιόχαν Κρίστιαν Μπαχ (το 1764 και το 1765), θα συναντήσει στην Ιταλία τον Πιτσίνι, τον Σαμαρτίνι και τον πατέρα Μαρτίνι (το 1769).

Στο δεύτερο ταξίδι του στο Παρίσι, (Μάρτιος-Σεπτέμβριος 1777), ο Μότσαρτ θα βρεθεί στο κέντρο του γαλλικού Διαφωτισμού , μια δεκαετία πριν τη Γαλλική Επανάσταση. Θα γνωρίσει το περιβάλλον των “σαλόν”, τις επαναστατικές ιδέες, τις μουσικοαισθητικές διαμάχες, τις ριζοσπαστικές –για την εποχή- αστικές ιδέες και όλο τον μικτό και συχνά “αντιφατικό” κόσμο των υψηλών αξιών αλλά και του έντονου σκεπτικισμού.
Πολλοί θεωρούν αυτό το ταξίδι καταλυτικό για τον “σκεπτόμενο” Μότσαρτ. Ήδη όμως, ο συνθέτης αισθανόταν ένα είδος πολιτισμικής νοσταλγίας: αναφερόταν όλο και πιο συχνά στον εαυτό του ως γερμανό καλλιτέχνη, γεγονός που προϊδεάζει για την προσχώρησή του στον γερμανικό κλασικισμό.

Το 1781, λοιπόν, μετά από μια σειρά ταξιδιών σε χώρους με υψηλή μουσική καλλιέργεια που έδωσαν σημαντική ώθηση στη συνθετική του δραστηριότητα, εγκαθίσταται στη Βιέννη. Εκεί συναντά τον Χάιντν και παντρεύεται την Κοστάντς Βέμπερ.

Το πλούσιο έργο του, περιλαμβάνει κονσέρτα για βιολί, κονσέρτα για πιάνο, σερενάτες, συμφωνίες, εκκλησιαστική μουσική, όπερες. Στο σύνολό του, αντικατοπτρίζει μια αντίληψη του κόσμου μέσα από τις αισθήσεις και όχι μέσα από τα βιώματά του.

Αυθορμητισμός και τελειότητα συμβαδίζουν στο έργο του.

Αφομοίωσε την τεχνική της εποχής του, αγγίζοντας όμως την πρωταρχική ουσία της μουσικής και αναδημιουργώντας τις δομικές μορφές “εκ των έσω”. Χρησιμοποίησε με ευκολία ιδιώματα αντίθετα και ασυμβίβαστα., δίχως να επηρεασθεί η δική του προσωπικότητα ή να αλλοιωθεί η ουσία της έκφρασης. Στη μουσική του συνυπάρχουν τρυφερότητα και βία, τραγικότητα και χαριεντισμός, κομψότητα και σκληρότητα, αφέλεια και σοβαρότητα, χάρη, ονειροπόληση και πάθος, σαγήνη και απελπισία. Συνυπάρχει το μεγαλειώδες με το μικροπρεπές.

Κάθε εποχή θα προσεγγίσει με τον δικό της τρόπο το έργο του Μότσαρτ.

Ο Ρομαντισμός θα επιλέξει και θα τονίσει μόνο ορισμένες πλευρές της προσωπικότητάς του.
Ο 19ος αιώνας εξοικειώθηκε σταδιακά με το σύνολο του έργου του, όμως η ουσιαστική επαφή μας με το έργο του, έγινε τον 20ο αιώνα με την έκδοση των απάντων του, με τις πολυάριθμες ηχογραφήσεις και εκτελέσεις έργων του, με τις εκτενείς μελέτες για τη ζωή και το έργο του.

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που -δίχως να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη πως το έργο του είναι προϊόν μιας υψηλής σκέψης- θεωρούν τον Μότσαρτ αποκλειστικά μουσική μεγαλοφυΐα. Άλλοι, αναγνωρίζουν αυτή την υψηλή σκέψη περιορίζοντάς την στην τεχνική, μορφική δεξιότητα.

Όμως, ο Μότσαρτ είναι προφανές ότι πρέπει να αντιμετωπίζεται ως σκεπτόμενος καλλιτέχνης. Ήταν ένας εύθυμος άνθρωπος. Η ιδιοσυγκρασία του όμως δεν ήταν απλοϊκή.

Την πνευματική εξέλιξη του Μότσαρτ θα μπορούσαμε να την περιγράψουμε ως διπλή αναζήτηση: Αναζήτηση της υπέρβασης του ρασιοναλισμού και, παράλληλα, αναζήτηση της συναισθηματικής φυσικότητας. Η άγρια, η σκοτεινή του πλευρά προκαλεί δέος. Στο έργο του, φιλοσοφικές ιδέες αποκτούν συγκεκριμένο αισθητό και αισθητικό χαρακτήρα. Μέσα σ’ αυτό, αντανακλώνται οι απόψεις του Διαφωτισμού , όμως παράλληλα υπάρχει και σημαντική κριτική τους: υπάρχει η ρήξη με το παραδοσιακό αλλά και η ανανεωτική επιστροφή σε αυτό. Κι εδώ, ίσως, βρίσκεται η πνευματική του υπεροχή: αντιπαραθέτει στην παράδοση το κριτικό πνεύμα του Διαφωτισμού , ενώ παράλληλα χρησιμοποιεί στοιχεία της παράδοσης εναντίον των υπεραισιόδοξων διαφωτιστικών προσδοκιών.

Τον κλασικισμό του Μότσαρτ, τον χαρακτηρίζουν τόσο η ενότητα και η τάξη, όσο και η ελευθερία. Δεν τον απασχολεί τόσο αν το προσωπικό στοιχείο θα πρέπει να ταιριάξει σε μια παγκόσμια αποδεκτή μουσική γλώσσα, όσο ο συμβιβασμός του παγκόσμιου με το προσωπικό.

Τελικά, στη μουσική του, το προσωπικό στοιχείο παγκοσμιοποιείται.

--------------------------------------------- -------

Βιβλιογραφία

Βασιλειάδης Γ., Μουσικά Πορτρέτα, Καστανιώτης, Αθήνα 1994
Σιμόπουλος Κ., Ο Ντον Τζιοβάνι και η Φιλοσοφία, περιοδικό “Τα Μουσικά”, τεύχος 4, Εξάντας, , Φθινόπωρο 1998
Μάμαλης Ν., Η Μουσική στην Ευρώπη, Πάτρα 2001
Nicholas Till., Mozart and the Enlightment, Faber and Faber, 1992