Οι στιχουργοί του Σταύρου Ξαρχάκου

Γράφει ο Σπύρος Αραβανής (spiroos)
63 άρθρα στο MusicHeaven

Η δισκογραφική παρουσία του Σταύρου Ξαρχάκου είναι μοιρασμένη ανάμεσα στα τραγούδια (και ορχηστρικά) για τον κινηματογράφο, το θέατρο και το ντοκιμαντέρ (τα περισσότερα) και στα αυτοτελή τραγούδια των δίσκων. Αυτό αυτομάτως σημαίνει οτι η επιλογή των στίχων προς μελοποίηση και η συνεργασία του με τους στιχουργούς-ποιητές κυρίως κινούταν σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο «παραγγελίας» το οποίο το μελωδικό τάλαντο του Ξαρχάκου και η ενορχηστρωτική του ευφυία, αυτός ο ηχητικός πλούτος και η καθαρότητα των εγχόρδων, μεταξύ των άλλων, κατάφεραν σε πλείστες περιπτώσεις να το ξεπεράσει δημιουργώντας τραγούδια που στέκονται αυτόνομα στο χρόνο χωρίς όμως να χάνουν και την πρωταρχική τους σημασία, τη λειτουργικότητά τους, δηλαδή, τον ρόλο τους στις κινηματογραφικές ταινίες και τα θεατρικά έργα. Τραγούδια «ελληνικά» πρωτού ο όρος «καθαρόαιμος» αποτελέσει πεδίο ανιστόρητων αντιπαραθέσεων και εμφύλιας σύγκρουσης. Μελωδίες λαϊκές και συμφωνικές, σβενταλίδικες και λυρικές, κανταδόρικες και βυζαντινές. Έργα ενός καλώς εννοούμενου «εστέτ», ως μόρφωση και διαλεκτική, δημιουργού που μιλούν μουσικά και στιχουργικά στο λαό και για τον λαό χωρίς να λαϊκίζουν ή να προσφέρουν εύπεπτη διασκέδαση

Οι βασικοί στιχουργικοί πυλώνες της δισκογραφίας του Ξαρχάκου είναι δυο. Ο Νίκος Γκάτσος και ο Ιάκωβος Καμπανέλλης. Και οι δυο δημιουργοί στις συνεργασίες τους με τον Ξαρχάκο προσέφεραν και τα δυο τους στιχουργικά πρόσωπα. Τον ευθύβολο λαϊκό στιχουργικό λόγο και τον ποιητικό-συμβολιστικό. Και τις δυο αυτές πλευρές αξιοποίησε με τον δικό του τρόπο ο Ξαρχάκος έχοντας ως ενιαία βάση και πρωταρχικό στόχο τη δημιουργία τραγουδιών που οι μελωδίες ξεχύνονται από παντού σαν κρυστάλλινα νερά των βράχων χωρίς να επιβαρύνουν τη φύση των τραγουδιών με περιττές λεπτομέρειες. Όπως δηλαδή και η στιχουργική του Γκάτσου και του Καμπανέλλη. Δίπλα σε αυτούς ο Ξαρχάκος συνεργάστηκε και με αρκετούς άλλους στιχουργούς και με ανθρώπους του θεάτρου, του κινηματογράφου και του λόγου που υπέγραψαν τους στίχους: με την Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, τον Λευτέρη Παπαδόπουλο, τον Μάνο Ελευθερίου, τον Βαγγέλη Γκούφα, τον Κώστα Κινδύνη, τον Δημήτρη Χριστοδούλου, τον Παύλο Μάτεσι, τον Γιώργο Σκούρτη, τον Ντίνο Δημόπουλο, τον Βασίλη Αδρεόπουλο, τον Δημήτρη Κορτέση, τον Γιώργο Παπαστεφάνου, τον Αλέκο Σακελλάριο, τον Κώστα Φέρρη, τον Ζάχο Χατζηφωτίου, τον Αλέκο Γαλανό, τον Γιώργο Ζερβουλάκο, τη Λίνα Νικολακοπούλου. Τα τραγούδια που προέκυψαν, στρογγυλεμένα, μουσικά ποικιλότροπα και πολλά από αυτά από τα πλέον διαχρονικά της ελληνικής δισκογραφίας π.χ. «Άπονη ζωή», «Φτωχολογιά», «Τι έχει και κλαίει το παιδί», «Ήτανε μια φορά», «Ανναμπέλ-Ένα πρωινό», «Πώς να σωπάσω», «Αυτόν τον κόσμο τον καλό», «Είναι αρρώστια τα τραγούδια», «Μάτια μπλε».

Αξίζει να σημειωθεί οτι ο Ξαρχάκος δεν ασχολήθηκε συνθετικά με τη μελοποίηση ποιημάτων με την ακριβή έννοια του όρου, μολονότι τόσο η μουσική ατμόσφαιρα των δεκαετιών του '60 και του '70 όσο και η παιδεία και οι συναναστροφές του ήταν διαποτισμένα από αυτά. Οι εξαιρέσεις ήταν δύο: Κατ' αρχάς ο δίσκος «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας», που κυκλοφόρησε το 1969. Σε αυτόν ο τριαντάχρονος τότε συνθέτης αποφασίζει να μελοποιήσει τον ποιητικό θρήνο που έγραψε ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα για τον φίλο του ταυρομάχο Μεχίας ο οποίος σκοτώθηκε σε ταυρομαχία στη Σεβίλλη, το 1934. Το αποτέλεσμα είναι μια καντάτα για βαρύτονο και αφηγητή με τη συγκλονιστική αφήγηση του Μάνου Κατράκη και την ερμηνεία του Κώστα Πασχάλη. Η απόδοση των στίχων στα ελληνικά (και όχι η μετάφραση) γίνεται από τον Νίκο Γκάτσο και αυτό το γεγονός «φωτίζει» το «γιατί» αυτής της επιλογής.

Η δεύτερη μουσική εργασία είναι ο δίσκος «Ο Δείπνος ο Μυστικός» για τον οποίο ο Γιώργος Μονεμβασίτης έχει γράψει σε ένα παλαιότερο αφιέρωμα του Μετρονόμου για τον Νίκο Ξυλούρη: «Ο Σταύρος Ξαρχάκος φίλος καρδιακός του Νίκου Ξυλούρη, απέφευγε ενσυνείδητα τη μελοποίηση ποιητικού λόγου. Για χάρη, όμως, του ακριβού φίλου του, δίστασε να ξεστρατίσει από τις πεποιθήσεις του και να μελοποιήσει, γι’ αυτόν και μόνο, τρία ποιήματα του Ματθαίου Μουντέ και ένα του ζωγράφου, ποιητή και μεγάλου πατριώτη της προεπαναστατικής εποχής Παναγιώτη Ανδρόνικου. Τα συμπεριέλαβε στο ξεχωριστό έργο του «Ο Δείπνος ο Μυστικός», το οποίο ηχογραφήθηκε το 1978, δημοσιοποιήθηκε, όμως, το 1984. Το ποίημα του Παναγιώτη Ανδρόνικου είναι το περίφημο «Η Ελλάς προς τα τέκνα της» - «Ω! παιδιά μου ορφανά, σκορπισμένα εδώ κι εκεί…», το οποίο αποδίδεται συχνά, εσφαλμένα, στον Ρήγα Φεραίο. Έγινε τραγούδι, χαμηλόφωνο, σε τρίσημο ρυθμό που ερμηνεύει έμπλεος συγκίνησης, ανάλογης με αυτήν που αναδύεται από τον λόγο, ο Νίκος Ξυλούρης. Είναι το τραγούδι «Προμήνυμα», το οποίο περιέχει και τη φράση «Ο Δείπνος ο Μυστικός» που έγινε τίτλος του έργου. Προσοχή! στην έκδοση υπάρχει και τραγούδι με όνομα «Ο Δείπνος ο Μυστικός», στο οποίο αναφέρεται ως ποιητής ο Ματθαίος Μουντές. Είναι λάθος, μια και το τραγούδι αυτό είναι το ίδιο με το «Προμήνυμα» , σε άλλη ερμηνεία, όμως, και την απαγγελία των στίχων ως προανάκρουσμα. Δύο από τα τραγούδια που γεννήθηκαν από την ποίηση του Ματθαίου Μουντέ, τα «Σύνταγμα και συνέλευση» και «Η λαμπρή της πατρίδας», διαθέτουν ευανάγνωστα παραδοσιακά ελληνικά χαρακτηριστικά και ερμηνεύονται με απολύτως ταιριαστό ηρωικό τρόπο. Το τρίτο το «Χαμένη αγάπη», είναι αιθέριο, χαμηλόφωνο, και ερμηνεύεται με ξεχωριστή ευαισθησία».

Μια ιδιαίτερη, τέλος, δισκογραφική στιγμή είναι ο δίσκος «Νούρα Νούρα». Εδώ «στιχουργός» είναι η ίδια η ιστορία του Αμπτούλ Αζίζ Αλ Σαούντ, (1924-2015) βασιλιάς της Σαουδικής Αραβίας, η οποία αποτέλεσε, το 1984, πηγή έμπνευσης για τον Ξαρχάκο ώστε να δημιουργήσει δεκαέξι μελωδίες τις οποίες και εξέδωσε πολλά χρόνια αργότερα, το 2006. Ο ίδιος γράφει στο σημείωμά του: «Πάντα με γοήτευαν οι ιστορίες που έμοιαζαν σαν παραμύθια και κάπως έτσι γοητεύτηκα διαβάζοντας την ιστορία του Αμπντούλ Αζιζ Αλ Σαούντ...».

Μια τέτοια ιστορία, σαν μουσικό παραμύθι, γεμάτο μελωδίες, στίχους, κινηματογραφικά πλάνα, θεατρικές στιγμές και προπάντων ανθρώπους, είναι και η ιστορία του Σταύρου Ξαρχάκου. Μια ιστορία με νέα άγραφα κεφάλαια ακόμη.

* Το παρόν άρθρο αποτελεί μέρος του Αφιερώματος στον Σταύρο Ξαρχάκο που παρουσιάστηκε στο περιοδικό Μετρονόμος, τχ. 56