Το Μεγάλο Μας Τσίρκο

Θυμάμαι ακόμα  τον κ. Γιάννη και την κ. Μαρία, ένα νέο ζευγάρι, γείτονές μας, που εκείνη τη χρονιά πήγαιναν κάθε λίγο στο θέατρο αλλά πάντα  στο ίδιο έργο. Στο «Μεγάλο μας Τσίρκο».  Κι εγώ απορούσα και συμπέραινα ότι στη Μαρία άρεσαν πολύ η Καρέζη και ο Καζάκος. Μιλούσαν με ενθουσιασμό για την παράσταση και για τα τραγούδια. Καλούσαν κι εμάς να πάμε μαζί. Μετά ήρθε το Πολυτεχνείο. Δεν πήγαμε, δεν προλάβαμε. Ούτε την επόμενη χρονιά με τη μεταπολίτευση, όταν το έργο ξανανέβηκε μέσα σε θρίαμβο. Τότε κυκλοφόρησε και σε δίσκο.

Χρόνια μετά, η φίλη μου η Μαρίνα ιστορούσε με πάθος την πρώτη της φορά στο θέατρο. Θεωρούσε το βράδυ που οι γονείς της την πήραν στο «Μεγάλο μας τσίρκο», ορόσημο στη ζωή της. Ο Ξυλούρης έγινε ο αγαπημένος της τραγουδιστής και απ’ όσο ξέρω, είναι ακόμα. Μου περιέγραφε ζωηρά πόσο καλά έπαιζαν οι ηθοποιοί, όχι μόνο οι πρωταγωνιστές, η Τζένη Καρέζη με τον Κώστα Καζάκο αλλά και όλοι οι άλλοι: Ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, ο Τίμος Περλέγκας, ο Χρήστος Καλαβρούζος, όλοι. Πως ο Νίκος Ξυλούρης ήταν θεϊκός και τα τραγούδια ήταν πολλά και μεγάλα. Πως ο κόσμος κάθε τόσο ξεσπούσε σε χειροκροτήματα και πως μερικοί έκλαιγαν κιόλας…

Κάπως έτσι, το «Μεγάλο μας Τσίρκο» έχτισε ένα γερό μύθο μέσα μου. Δεν είδα ποτέ εκείνη την παράσταση. Άκουγα που και που κάποια τραγούδια, αποσπασματικά. Σε κάποια γιορτή της έκανα δώρο το δίσκο βινυλίου. Ήταν μια καλή έκδοση, με φωτογραφίες και σημειώματα για την παράσταση. Έβγαλε το δίσκο με προσοχή, κατακόκκινη από την έξαψη και τον έβαλε στο πικάπ. Κάπου στα μισά , νομίζω στο ομώνυμο τραγούδι, είδα τα δάκρυα στο πρόσωπό της. Δεν ήταν, είπε, ότι θυμήθηκε το μικρό εαυτό της του 1973, ήταν ότι χαιρόταν γιατί τόσα χρόνια μετά, ανακάλυπτε ότι το «Μεγάλο μας Τσίρκο» της άρεσε όλο και περισσότερο.

ΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

Από τότε άκουσα πολλές φορές το δίσκο και πάντα βρίσκομαι μπροστά σε ένα συγκλονιστικό έργο. Όχι μόνο γιατί είναι ένα ντοκουμέντο μιας ολόκληρης εποχής, όχι μόνο γιατί είναι σήμα κατατεθέν αντιστασιακής τέχνης στη χούντα, όχι μόνο γιατί βρίσκει πέντε σπουδαίους ανθρώπους της τέχνης στη δημιουργική  κορύφωσή τους (Καζάκος, Καρέζη, Ι. Καμπανέλλης, Στ. Ξαρχάκος και Νίκος Ξυλούρης). Είναι κυρίως, γιατί ακούγοντάς το αισθάνεται κανείς μέλος του ίδιου θιάσου, της ίδιας παρέας, από το1973 μέχρι σήμερα, εδώ και τώρα!!

Το «Μεγάλο μας Τσίρκο» είναι εμπειρία ζωής και βέβαια ήταν ένα φιλόδοξο έργο. Η θεατρική αναπαράσταση στιγμών της νεότερης ελληνικής ιστορίας με καταλυτικές τραγουδιστικές παρεμβάσεις. Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης ανέλαβε να ανασυστήσει στιχουργικά αυτές τις στιγμές, ακροβατώντας ανάμεσα στη σάτιρα και το δράμα. Ο Σταύρος Ξαρχάκος συνθέτει με πάθος και συνεργάζεται για πρώτη φορά με το Νίκο Ξυλούρη. Ο δίσκος κυκλοφόρησε μετά την πτώση της δικτατορίας και καταφέρνει να συλλάβει αυτούσιο το κλίμα της παράστασης. Μέσα στα 21 συνολικά μέρη συγκεντρώνει χαρακτηριστικά ολιγόλεπτα «σκετς» της παράστασης και τα τραγούδια που έγραψε ο Ξαρχάκος.

Όλα είναι μαγικά εδώ. Οι «σκηνές» του έργου, άλλοτε περισσότερο σατιρικές, άλλοτε στοχαστικές αλλά πάντοτε αιχμηρές, περνούν από τον ερχομό του Όθωνα και την επανάσταση του 1843 στον πόλεμο του1897 και από το Βενιζέλο και τη Μικρά Ασία στην Κατοχή για να καταλήξουν στο πυκνό και δραματικό «γκραν φινάλε», τα «Επινίκια».

Για κάθε θεατρικό απόσπασμα ακολουθεί ένα τραγούδι – γέφυρα που εντείνει τη συναισθηματική φόρτιση. Μερικές φορές στα ίδια τα τραγούδια παρεμβάλλονται διαλογικά μέρη έτσι ώστε το τελικό αποτέλεσμα είναι ένα πλούσιο μικτό είδος με πολλαπλές κορυφώσεις που ακούγεται ατόφιο, με κομμένη ανάσα.

Τα τραγούδια, από τα καλύτερα που έγραψε ο Σταύρος Ξαρχάκος αναδεικνύουν το Νίκο Ξυλούρη ο οποίος τα «απογειώνει» είτε μόνος, είτε με την Καρέζη και όλο το θίασο. Τραγούδια με επιρροές από όλο σχεδόν το φάσμα της ελληνικής μουσικής

Το εναρκτήριο «καλώς ορίσατε» σαν γιορτινό σουρεαλιστικό παραμύθι.

«Καλήν εσπέραν αφεντάδες, καλώς ορίσατε κυράδες.
Μέλισσες μάζεψαν τη γύρη, την φέρανε στο πανηγύρι.
Οι μέλισσες ζυμώνουν μέλι, ήλιε μου φάε και μην σε μέλει.
Τα φίδια φέραν το φαρμάκι, τα παλικάρια το μεράκι.
Το μπρούσκο βράζει στο βαρέλι, ήλιε μου πιές και μη σε μέλει.
Με όσα κι αν πω κι ό,τι κι αν δείτε, να μη μου παραξενευτείτε.
Όσα χωράνε στην αλήθεια, δεν τα βαστάν τα παραμύθια.

Κελαϊδάνε οι γαϊδάροι και γκαρίζουν τα πουλιά.
Βγάζει κρίνους η τσουκνίδα, σκόρδα η τριανταφυλλιά.
Η πορτοκαλιά κρεμμύδια και καρπούζια η μηλιά.»

( . . . . . . . .  . .)

Συγκλονιστικό είναι «Τ’ Ανάπλι», έξοχη ερμηνεία από τον Ξυλούρη, σ’ ένα τραγούδι που καρφώνεται στο μυαλό από το πρώτο άκουσμα

Τρία καράβια φέρανε ξανθό κρασί στ' Ανάπλι.
Καράβια δώστε μου ξανθό κρασί να ξεδιψάσω
φέρτε την κούπα τη χρυσή και τ' αργυρό λαήνι
πίνω απ' την κούπα την χρυσή και μέθυσεν η κούπα.
Απ' το λαήνι ξεδιψώ, μεθά και το λαήνι
γνέφω του ήλιου για να πιει κι αυτός να ξεδιψάσει.

Πίνει κι ο ήλιος ο καλός, ζαλίζεται και πέφτει.
Πάω στο λιβάδι για χορό, χορεύει το λιβάδι
κι ένα πουλί, μικρό πουλί γλυκολαλεί και λέει:
Στη γης αδειάστε το κρασί και σπάστε το λαήνι,
να δροσιστεί κι η κλεφτουριά που ξάπλωσε στα χόρτα
χωρίς χεράκια για να πιει, πόδια για να χορέψει.

Το «Τραγούδι της γκιλοτίνας» τελειώνει με τον κοινότατο στίχο «Ζήτω η Ελευθερία» να ηχεί σχεδόν πρωτάκουστος(!!),  μία από τις πολλές αιχμές εναντίον της δικτατορίας

. . . . . . . . . . . . .  . . .. . . ..  . ………..

Μας την στείλανε οι ξένοι φίλοι που μας αγαπούν
και δεν παύουνε με κάθε τρόπο να μας βοηθούν.
Μηχανές και εφευρέσεις για συλλήψεις και εκτελέσεις.
. . . ……………………………………………
Τώρα πάνε για τ' Ανάπλι και για την Τροπολιτσά,
όπου βγήκανε αντάρτες και το ρίξαν στην κλεψιά.
Ζήτω η Ελευθερία. Ζήτω η Ελευθεριά.

Το «Τρίτη Σεπτεμβρίου», επικό τραγούδι – ποταμός που ήταν το πιο δημοφιλές τραγούδι της παράστασης.

Φίλοι κι αδέλφια, μανάδες, γέροι και παιδιά
στα παραθύρια βγείτε και θωρείτε
ποιοι περπατούν στα σκοτεινά και σεργιανούνε στα στενά
φίλοι κι αδέλφια, μανάδες, γέροι και παιδιά.
Γράφουν σημάδια, μηνύματα στο βασιλιά
σα δε φωνάξεις έβγα να το γράψεις
να μην σ' ακούσουν τα σκυλιά βγάλε φωνή χωρίς μιλιά
σημάδια και μηνύματα στο βασιλιά

Το koρυφαίο ομώνυμο τραγούδι με τις φοβερές εναλλαγές είναι απλά ένα από τα πιο φορτισμένα συναισθηματικά κομμάτια που γράφτηκαν ποτέ ενώ Καρέζη – Ξυλούρης δίνουν απίστευτες ερμηνείες.

Μεγάλα νέα φέρνω από κει πάνω
περίμενε μια στάλα ν' ανασάνω
και να σκεφτώ αν πρέπει να γελάσω,
να κλάψω, να φωνάξω, ή να σωπάσω.
Οι βασιλιάδες φύγανε και πάνε
και στο λιμάνι τώρα, κάτω στο γιαλό,
οι σύμμαχοι τους στέλνουν στο καλό.
Καθώς τα μαγειρέψαν και τα φτιάξαν
από ξαρχής το λάκκο τους εσκάψαν
κι από κοντά οι μεγάλοι μας προστάτες,
αγάλι-αγάλι εγίναν νεκροθάφτες
και ποιος πληρώνει πάλι τα σπασμένα
και πώς να ξαναρχίσω πάλι απ' την αρχή
κι ας ήξερα τουλάχιστον γιατί.
………………………………
Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι,
μην έχεις πια την πείνα για καμάρι.
Οι αγώνες πούχεις κάνει δεν φελάνε
το αίμα το χυμένο αν δεν ξοφλάνε.
Λαέ μη σφίξεις άλλο το ζωνάρι,
η πείνα το καμάρι είναι του κιοτή,
του σκλάβου που του μέλλει να θαφτεί.

Πικρά σαρκαστικό το «γυάλισαν τα κουμπιά» ενώ  «Ο μπροστάρης», «Και παν και πάνε» είναι λαϊκές ελεγείες με αυξομειούμενη ένταση.

Σήμερα σε είδα κι αναγάλιασα
εσένα που σε βύζαξαν οι Μοίρες.
Όνειρο κι ελπίδες το στεφάνι μου
που σε στόλισα μπροστάρη μου.
Σήμερα σε είδα.

Γύρισε ν' ανοίξεις τις πόρτες
τις μεγάλες που κλείσανε μια νύχτα.
Μάζεψε το σπόρο από τ' αλώνια
τα μαρμαρένια και σπείρε τα καρπερά χωράφια
ακρίτες ν' αναστηθούν καβαλάρηδες.

Ο «ξεριζωμός», αποκαλυπτικός θρήνος για τη Μικρά Ασία με τη Τζένη Καρέζη να δίνει ρεσιτάλ.

Μαρμαρωμένε βασιλιά, τι όνειρο, τι παγανιά
ο τάφος σου άδειος και σε μια γωνιά
μια χούφτα λόγια, αδιάβαστα χαρτιά.
Μαρμαρωμένε βασιλιά τι όνειρο, τι παγανιά
αντί για σε αναστήθηκε η Τουρκιά η Πόλη πάει
και η Σμύρνη στη φωτιά, διπλοχαμένη Αγιά Σοφιά
στερνή φωνή στην ερημιά την Προύσσα καίνε
και στο Αϊβαλί σταυρός αγκάθι ξύδι και χολή.
Χαμένη γη και προσφυγιά τα πόδια εδώ, αλλού η καρδιά
κομμάτια μου ψάχνω να βρω να κάνω ρίζα να ξανασταθώ
και να φωνάξω με φωνή που να ματώσουν οι ουρανοί
όλοι μας σφάζαν και μας πνίγανε μαζί,
Εγγλέζοι, Γάλλοι κι Αμερικανοί.

………………………….

Το «Προσκύνημα», συγκινητικό μέσα στο βαθύ μελωδισμό του, με τη φωνή του Ν. Δημητράτου αποτελεί τον καθαρτήριο επίλογο αυτού του συναρπαστικού δίσκου.

Πάμε κι εμείς στην αυλή του φθινοπώρου
πίσω απ' τα πετρωμένα στάχυα του καλοκαιριού
πάμε κι εμείς στα παιδιά που κοιμήθηκαν
κάτω απ' τα ματωμένα νύχια του περιστεριού
πάμε να δεις στην αυλή που μεγάλωσαν
Δυο παιδιά ερωτευμένα
δυο παιδιά του χαμού

Ορέστη απ' το Βόλο
Μαρία απ' τη Σπάρτη
γυρεύω το γιο μου
Μαρία απ' τη Σπάρτη
Ορέστη απ' το Βόλο
την κόρη μου θέλω

Δυο παιδιά ερωτευμένα
δυο παιδιά του Χαμού

Ορέστη απ' το Βόλο
Μαρία απ' τη Σπάρτη
γυρεύω το γιο μου
Μαρία απ' τη Σπάρτη
Ορέστη απ' το Βόλο
την κόρη μου θέλω

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΕΝΑ ΑΝΕΞΑΝΤΛΗΤΟ ΕΡΓΟ

Τα «Μεγάλο μας Τσίρκο» επιβάλλεται με την υπερήφανη αγνότητά του και δικαιώνει τον ακροατή του όπως δικαίωσε τότε όλους τους συντελεστές του και μέσα σ’ αυτούς είναι και οι θεατές εκείνης της παράστασης. Το κήρυγμα ελευθερίας και αδιαπραγμάτευτου λαϊκού δικαίου εντυπωσιάζει και σήμερα

που άλλου είδους χούντες δυναστεύουν τη ζωή μας.

Πάνω απ΄ όλα όμως κάθε τι εδώ αναδύει μια μοναδική γεύση ζωής, τόσο ζωντανής που μόνο η κορυφαία τέχνη μπορεί να δώσει.

Και καθώς οι τελευταίες νότες από το «Προσκύνημα» σβήνουν και η αυλαία πέφτει, αισθάνομαι  σα να βλέπω πιο καθαρά τώρα τα πρόσωπα των φίλων που γνέφουν. Η Μαρίνα, ο Γιάννης και η Μαρία, μαζί και  άλλοι, γνωστοί και άγνωστοι, τραγουδούν, χειροκροτούν και γελούν, μύστες όλοι της ίδιας τελετουργίας, της περιπέτειας αυτού του Μεγάλου Έργου.

ΥΓ 1: Υπάρχουν τραγούδια της παράστασης που έμειναν έξω από το δίσκο όπως «Ο άσωτος» που ερμήνευε η Τζ. Καρέζη, και άλλα.

ΥΓ 2: Υπολογίζεται ότι περίπου 500.000 θεατές είδαν το Μεγάλο μας Τσίρκο.