Η ιστορία ενός χριστουγεννιάτικου ύμνου...

Ο Ρωμανός αγάπησε από πολύ μικρός το Θεό. Αξιώθηκε να τον υπηρετήσει αρχικά ως διάκονος στο ναό της Αναστάσεως, στη Βηρυττό. Περίπου στα χρόνια της βασιλείας του Αναστάσιου Α (491-518), πήγε στην Κωνσταντινούπολη για σπουδές και έμεινε σε ένα κελί του ναού της Θεοτόκου , ο οποίος είχε ανεγερθεί από κάποιον Κύρο και γι' αυτό είναι γνωστός ως ναός της Θεοτόκου του Κύρου. Εκεί, ένα παράδοξο γεγονός στάθηκε η αιτία να αλλάξει όλη η ζωή του Ρωμανού και το όνομά του να αποκτήσει μεγάλη φήμη...

Από μικρός ο Ρωμανός είχε μεγάλη επιθυμία να ασχοληθεί με τη μουσική. Προσπαθούσε να γράψει στίχους ή να ψάλλει μερικούς ύμνους, αλλά ήταν τόσο άτεχνοι οι στίχοι του και τόσο άσχημη και παράτονη η φωνή του, που όλοι όσοι τον άκουγαν τον απογοήτευαν. Εκείνος είχε όμως αυτό που λέμε μεράκι...Ήθελε πολύ να μάθει μουσική, να μάθει να τραγουδά και να δημιουργεί...Δεν το έβαζε κάτω. Μπορεί να απογοητευόταν και να βασανιζόταν που δεν μπορούσε να κάνει αυτό που αγαπούσε, αλλά δε σταματούσε την προσπαθεία και κυρίως δε σταματούσε να παρακαλά το Θεό γι' αυτό. Όπου στεκόταν κι όπου βρισκόταν παρακαλούσε θερμά στη δύναμη που πίστευε, στο Θεό, να τον βοηθήσει να τα καταφέρει και συνέχιζε πεισματικά να προσπαθεί, ακόμα κι όταν τίποτα δεν έδειχνε φαινομενικά ότι θα μπορούσε να γίνει το όνειρό του πραγματικότητα.

Η παράδοση θέλει μια νύχτα των Χριστουγέννων, από αυτές που πέρασε ο Ρωμανός στη μονή της Θεοτόκου του Κύρου, να συμβαίνει κάτι τόσο παράδοξο αλλά και τόσο πραγματικό,ώστε όλοι όσοι υπήρξαν μάρτυρες αυτού του θαυμαστού γεγονότος να μην μπορούν να το εξηγήσουν, αλλά και ούτε να το αμφισβητήσουν...

Τη νύχτα εκείνη ο Ρωμανός πήγε στο ναό για τη χριστουγεννιάτικη λειτουργία. Ούτε εκεί σταμάτησε ασφαλώς τη γνωστή του συνήθεια. Παρακαλούσε συνεχώς το Θεό και την Παναγία, που υπεραγαπούσε, να τον βοηθήσουν, να του δώσουν το ταλέντο.., το χάρισμα που ζητούσε...Όταν τελείωσε η λειτουργία, επέστρεψε στο κελί του και έπεσε να κοιμηθεί. Βλέπει στο όνειρο του - σ' ένα υπέροχα ζωντανό όνειρο, που μόνο στα παραμύθια θα έλεγε κάποιος ότι μπορούσε να έχει θέση - την Παναγία να έρχεται κοντά του και να του δίνει στα χέρια του έναν "κόντο", δηλαδή ένα κυλινδρικά τυλιγμένο χαρτί (αλλιώς "κοντάκιο"), λέγοντάς του να το φάει...! Πράγματι, στο όνειρο, ο Ρωμανός είδε ότι το κατάπιε...
Μια ξεχωριστή έμπνευση, μια μαγική διάθεση είχε όταν ξύπνησε. Μεμιάς, μέσα σε λίγα μόλις λεπτά, φτιάχνει έναν από τους ωραιότερους ύμνους της βυζαντινής υμνογραφίας, το πρώτο "κοντάκιο" (όπως το ονόμασε ο ίδιος, ορμώμενος από το όνειρό του) που ψάλλουμε έως σήμερα στις εκκλησιές, τα Χριστούγεννα:

"Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει
και η γη το σπήλαιον, τω απροσίτω προσάγει.
'Αγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι.
Μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσι.
Δι' ημάς γαρ εγεννήθη Παιδιον νέον,
ο προ αιώνων Θεός"

(Μτφρ: Η Παρθένος σήμερα γεννά αυτόν που είναι πάνω από την "ουσία", την ανθρώπινη σάρκα, τον ασώματο
και η γη προσφέρει το σπήλαιο στον απρόσιτο
Οι άγγελοι μαζί με τους βοσκούς ψάλλουν ύμνους δοξολογίας
και οι μάγοι πορεύονται με οδηγό το αστέρι
Γιατί για χάρη μας γεννήθηκε "καινούριο" Παιδί,
ο Θεός που που υπάρχει πάντα στους αιώνες)

Έτρεξε αμέσως στο ναό και, όπως όλοι ήταν μαζεμένοι εκεί, έψαλλε τον λίτο, περιεκτικό και πανέμορφο αυτό ύμνο του, που περιέχει, μέσα σε λίγες μόλις σειρές όλο το θαύμα της γέννησης, με μια φωνή που ποτέ άλλοτε δεν είχαν ακούσει να βγαίνει από το στόμα του. Ο άμουσος και φάλτσος Ρωμανός είχε μεταμορφωθεί, μόλις σε μια νύχτα, σε έναν καλλικέλαδο κορυφαίο υμνογράφο, που έμελλε να μας κληροδοτήσει πλήθος από τους ωραιότερους ύμνους της βυζαντινής υμνογαφίας. Τέτοιοι, ενδεικτικά, είναι: ο συγκινητικός ύμνος που ψάλλουμε την περίοδο του Πάσχα:

"Ψυχή μου, ψυχή μου, ανάστα τι καθεύδεις;
Το τέλος εγγίζει και μέλλεις θορυβείσθαι
Ανάνηψον ουν, ίνα φείσηταί σου Χριστός ο Θεός
ο πανταχού παρών και τα πάντα πληρών"

(Μτφρ: Ψυχή μου, ψυχή μου, ξύπντα τι κοιμάσαι;
Το τέλος πλησιάζει και πρόκειται να ταραχθείς
Σύνελθε λοιπόν, για να σε λυπηθεί Χριστός ο Θεός
που είναι παντού παρών και γεμίζει τα σύμπαντα)

ή τα "Ως απαρχάς της φύσεως", "Τα άνω ζητών", "Επεφάνης σήμερον", "Αι αγγελικαί προπορεύεσθαι δυνάμεις" κ.α.

Τον χαρακτήρισαν ως τον "πρίγκιπα των αρχαίων μελωδών", ως το "νέο Πίνδαρο" ή ως το "μέγιστο εκκλησιαστικό ποιητή του κόσμου" και όχι άδικα. Οι στίχοι του είναι το εξοχότερο δείγμα της δύναμης της απλής και μεστής γλώσσας που μπορεί να κλείνει μέσα της, με ανυπέρβλητη πλαστικότητα, όλο το μυστήριο των θείων νοημάτων. Ποικιλία ρυθμών σε απόλυτη αρμονία, εκφραστικότητα χωρίς βερμπαλισμούς, άγγιγμα του θείου, χωρίς θρησκόληπτες υπερβολές... κάνουν ίσως τα κείμενά του το καλύτερο μέσο για να γευθεί, όποιος θέλει να πιστεύει, κάτι λίγο απ' αυτό που ονομάζουμε Θεός.
Η εκκλησία το Ρωμανό τον Μελωδό τον ανεκήρυξε άγιο και γιορτάζει τη μνήμη την 1η Οκτωβρίου.