Το αστικό λαϊκό τραγούδι, Μέρος 5ο: Η ΑΠΟΘΕΩΣΗ

O Στέλιος Καζαντζίδης γεννήθηκε στις 29 Αυγούστου 1931, στη Νέα Ιωνία Αθηνών. Το 1945 ο πατέρας του, που υπηρέτησε τη αντίσταση από τις τάξεις του ΕΛΑΣ, πεθαίνει από τα βασανιστήρια. Από 13 ετών κάνει κάθε λογής δουλειά προκειμένου να ζήσει την οικογένειά του, έχοντας στο πλευρό του την ισχυρότατη μητρική παρουσία.

Με εφόδιο αυτό το κοινωνικό και ηθικό profile, αλλά και την "τελειότερα κουρδιμένη φωνή", το 1952 συναντά το λαϊκό τραγούδι. Ο πρώτος του δίσκος ['Για μπάνιο πάω' - Α.Καλδάρας] σημειώνει οικτρή αποτυχία. Αμέσως μετά ηχογραφεί το πρώτο μεγάλο του σουξέ. Τις 'Βαλίτσες' του Γ. Παπαϊωάννου.

Η νέα κατάσταση - κοινωνική, πολιτική, ηθική - που προέκυψε μετά τον πόλεμο εκφράστηκε μοναδικά μέσα από την λαϊκή τέχνη [ πρωτίστως τη μουσική και τον κινηματογράφο]. Στο πρόσωπο του Στέλιου Καζαντζίδη το λαϊκό τραγούδι βρήκε τον ιδανικό εκφραστή της ηθικής που εκπροσωπούσε, αλλά και της μουσικής φυσιογνωμίας που είχαν ήδη αρχίσει να διαμορφώνουν οι δημιουργοί της γενιάς του Τσιτσάνη. Την εικοσαετία 1955 - 1975 το λαϊκό τραγούδι θα μας δώσει το 90% των διαχρονικών επιτυχιών του.
Είναι η εποχή της αποθέωσης!


Aκόμα από την κατοχή, αλλά κυρίως στην διάρκεια του εμφυλίου, η νέα γενιά των λαϊκών δημιουργών [με επικεφαλής τον Β.Τσιτσάνη] αλλάζει ριζικά τη μορφή του λαϊκού τραγουδιού. Βγαίνει οριστικά από τη θεματολογία του το Μάγκικο περιβάλλον [ χασίσι, τεκές, λαθρεμπόριο...], και στρέφεται στον λαϊκό άνθρωπο της μεγαλούπολης. Ξεκαθαρίζει μια και καλή [Βοηθούσης της λογοκρισίας] το μουσικό τοπίο από τα έντονα ανατολικά στοιχεία. Η λαϊκή ορχήστρα εμπλουτίζεται με όργανα όπως το ακορντεόν και το βιολί [σε νέο ρόλο], αλλά, ενίοτε, και το κλαρίνο, το πιάνο, το όρθιο μπάσο. Αρχίζει να κερδίζει έδαφος το οκτάχορδο μπουζούκι, έναντι του εξάχορδου.

Αυτό το περιβάλλον, έρχεται να συναντήσει ο Σ.Καζαντζίδης στις αρχές της δεκαετίας του '50. Πολύ γρήγορα, το παιδί που μιμούνταν τους αστέρες της προηγούμενης γενιάς, θα διαμορφώσει την δική του ερμηνευτική σχολή και θα υποχρεώσει όλους τους υπόλοιπους να μιμηθούν αυτόν. Ο ένας μετά τον άλλον οι κορυφαίοι δημιουργοί θα γράψουν γι αυτόν τα καλύτερα τραγούδια τους. Οι μεγαλύτερες Ελληνίδες τραγουδίστριες θα ανέβουν στο πάλκο, πλάι του, μόνο για να του κάνουν δεύτερη φωνή. Αλλά βέβαια δεν ήταν μόνο ο Καζαντζίδης. Φωνές που σήμερα η κάθε μια αποτελεί κι έναν μύθο, συνυπήρχαν στο ίδιο star-system για μία εικοσαετία: Γ. Μπιθικώτσης, Στράτος Διονυσίου, Πάνος Γαβαλάς, Μ. Αγγελόπουλος, Κάιτη Γκρέι, Πόλυ Πάνου, Γιώτα Λύδια, Μαρινέλλα, Μάιρη Λίντα, είναι μερικά από τα ονόματα που με δέος προφέρουν οι σημερινοί τραγουδιστές. Γι αυτούς τους τραγουδιστές γράφουν συνθέτες όπως οι Β.Τσιτσάνης, Γ. Παπαϊωάννου, Γ. Μητσάκης, Γ. Ζαμπέτας, Α. Καλδάρας, Μ. Χιώτης, και στιχουργοί όπως οι Χ.Βασιλειάδης, Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου, Κ.Βίρβος, Γ. Λελάκης, Πυθαγόρας.

Παράλληλα, λόγιοι συνθέτες σπεύδουν να αναζητήσουν τον ιδανικό ερμηνευτή ανάμεσα στους λαϊκούς τραγουδιστές, προεξαρχόντων των Μ.Θεοδωράκη και Μ.Χατζιδάκι. Και δεν είναι μόνο οι τραγουδιστές. Όταν Ο Χατζιδάκις γράφει τη μουσική της παράστασης "Στέλλα", έχει ως ενορχηστρωτή τον Β. Τσιτσάνη και στο "Ποτέ την Κυριακή" [και αλλού] τον Γ. Ζαμπέτα. Ο Μ. Θεοδωράκης, στην "Πολιτεία", και στον "Επιτάφιο" εμπιστεύεται την ενορχήστρωση στον Μ. Χιώτη. Αξίζει να αναλογιστούμε, ποιά καταξίωση θα απολάμβαναν σήμερα οι κορυφαίοι αυτοί συνθέτες, αν το έργο τους δεν φιλτράρονταν μέσα από τις ενορχηστρώσεις των Τσιτσάνη, Ζαμπέτα, Χιώτη, και δεν προβάλλονταν από τις φωνές των Καζαντζίδη, Μπιθικώτση, Μαρινέλλας, Μ.Λίντα..

Παράλληλα, ωστόσο, οι συνθέτες αυτοί εισάγουν τον ποιητικό λόγο στο λαϊκό τραγούδι. Όταν, μεσούσης της κατοχής, εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες ακολούθησαν την σορό του Κωστή Παλαμά, είναι βέβαιο πως η συντριπτική τους πλειοψηφία δεν γνώριζε παρά μόνο το όνομα του ποητή. Όταν όμως, το 1974, το σκηνικό επαναλαμβάνονταν με πρωταγωνιστή αυτήν τη φορά τον Κώστα Βάρναλη, η Αθήνα σείονταν από τις φωνές που τραγουδούσαν τα μελοποιημένα ποιήματα του. Οι κορυφαίοι μας ποιητές, στα χείλη των λαϊκών τραγουδιστών βρήκαν τον δρόμο για να μιλήσουν στον κάθε Έλληνα. Κ. Βάρναλης, Ο. Ελύτης, Γ.Σεφέρης, Μ. Κατσαρός, Τ. Λιβαδείτης, έγιναν ονόματα οικεία για τον καθένα. Πολλοί ποιητές έγραψαν ειδικά για να τραγουδηθούν- έγιναν στιχουργοί! Ο Τ.Λειβαδίτης κι ο Δ. Χριστοδούλου συνεργάστηκαν με τον Γ. Ζαμπέτα. Ο Ν. Γκάτσος εξέδωσε μια ποιητική συλλογή και εκατοντάδες τραγούδια!

Η χρυσή εικοσαετία ['55-'75] του λαϊκού τραγουδιού, αποτέλεσε την κορύφωση μια πορείας που άρχισε με το ρεμπέτικο από την δεκαετία του '20. Είναι τόση η δύναμη του εκείνη την εποχή, που ακόμα και τα αμέτρητα Ινδικά τραγούδια που θα διασκευαστούν για μια σημαντική περίοδο, θα αφομοιωθούν απόλυτα στο ελληνικό ύφος. Ο Τσιτσάνης μάλιστα - που ήταν κάθετα αντίθετος σε αυτήν την τακτική - θα γράψει δικά του πρωτότυπα τραγούδια που μιμούνται το ύφος και την θεματική αυτών των τραγουδιών. Πρόκειται για τραγούδια Φυγής. Σ' ένα περιβάλλον φτώχιας και απαξίωσης της εργατικής τάξης, όσοι δεν μπορούν να φύγουν με προορισμό τα μεταναστευτικά κέντρα του Καπιταλισμού, επιχειρούν μιαν άλλη απόδραση από την κόλαση της καθημερινότητας, μέσα από αυτά τα τραγούδια που αφηγούνται παραδείσιες καταστάσεις και ιδανικούς έρωτες. ¶ρχοντας αυτόν των διασκευών υπήρξε ο Απόστολος Καλδάρας, που από την άλλη έδωσε και καταπληκτικά, έντεχνου ύφους, έργα! Στιχουργοί, όπως ο Κ. Βίρβος κι η Ε. Παπαγιαννοπούλου, ανέλαβαν να λογοτεχνήσουν αυτές τις μελωδίες, με λόγια κατά κανόνα άσχετα με το αρχικό τραγούδι. Είναι χαρακτηριστικό πως η διασημότερη από αυτές τις μελωδίες, 'Δε με πόνεσε κανείς', έχει ως αυθεντικο τίτλο 'Τα παπούτσια μου είναι Γιαπωνέζικα'!

Ταυτόχρονα με αυτά, μια άλλη θεματική ενότητα, κυριαρχεί εκείνην την εποχή: Η μετανάστευση. Από το 'Παράπονο του μετανάστη' [Β.Τσιτσάνης] , μέχρι 'Το τρένο Γερμανίας-Αθηνών' [Κ.Βίρβος-Μ.Μπακάλης] , οι λαϊκοί δημιουργοί καταριούνται την «κακούργα ξενειτιά» που «παίρνει απ' τον τόπο μας τα πιο καλά παιδιά», περιγράφουν με τα μελανότερα χρώματα την ζωή μακριά από την πατρίδα, όπου «το ψωμί της Ξενειτιάς είναι πικρό» και παρηγορούν τον μεταναστάστη, γιατί «όταν ζεις χωρίς ελπίδα, όπου γης είναι πατρίδα»! Παράλληλα δεν εγκαταλείπεται ποτέ η βασική θεματική του λαϊκού τραγουδιού. Έρωτας, πανανθρώπινες αξίες, αγωνία του θανάτου, Περηφάνια και αξιοπρέπεια. Δεν είναι τυχαίο που ο Καζαντζίδης εξέφρασε ιδανικά το λαϊκό τραγούδι. Πέρα από την αδιαμφισβήτητη καλλιτεχνική του αξία, υπήρξε αυτό που τα λαϊκά τραγούδια ύμνησαν κατά κόρον: Ο φτωχός, πλην τίμιος, πολυτεχνίτης, που αφοσιωμένος σε θεσμούς όπως η Μανα και η οικογένεια, ξέφυγε από την φτώχια με μόνα εφόδια την εντιμότητα, την μπέσα, την αξία του και την βοήθεια του Θεού! Ενσάρκωνε δηλαδή το πρότυπο της λαϊκής μυθολογίας. Ακόμα και οι ποιητές που στιχουργήσαν, αυτές τις αξίες ήρθαν να υπηρετήσουν, μέσα από τις σαφώς πιο εξεζητημένες λογοτεχνικές εικόνες τους.

Στην Λαμπρή πορεία του λαϊκού τραγουδιού έως την αποθέωσή του, συνέβαλλε ένας γαλαξίας αστέρων, που η απλή παράθεση των ονομάτων και μόνο των επιφανέστερων από αυτούς θα απαιτούσε κάτι περισσοτερο από μια σελίδα αυτού του club. Αν όμως θα θέλαμε να συνοψίσουμε σε δυο-τρία ονόματα, αυτά θα ήταν: Βασίλης Τσιτσάνης, Στέλιος Καζαντζίδης, Μάρκος Βαμβακάρης.

Ο Μάρκος, όπως έχει αναφερθεί στην αρχή του αφιερώματος, υπήρξε ο άνθρωπος που εισήγαγε το μπουζούκι στην λαϊκή ορχήστρα, μετέφερε την θεματική του Σμυρνέϊκου [εν γένει του λαϊκού τραγουδιού] στο ρεμπέτικο και αποπειράθηκε να δώσει τα πρώτα δείγματα μουσικής τυπολογίας που θα καθιερωθούν και θα αναδειχτούν μεταγενέστερα. Για όλους αυτούς τους λόγους, δικαίως οι μουσικολόγοι τον αποκαλούν 'Πατριάρχη του λαϊκού τραγουδιου'.

Αυτός, όμως, που εξύψωσε το λαϊκό τργούδι είναι ο Βασίλης Τσιτσάνης. Με την αποφασιστική του προσήλωση σε συγκεκριμένες μουσικές και στιχουργικές φόρμες, την αφομοίωση, πέραν του Σμυρνέικου, και όλων των λαϊκών μουσικών ιδιωμάτων του ευρύτερου Ελληνισμού και την αποβολή της μάγκικης κουλτούρας από το Ρεμπέτικο, κατάφερε να παρασύρει όλους τους δυναμικούς δημιουργούς της εποχής του σε ένα σαφώς πληρέστερο, εκφραστικότερο και καλλιτεχνικά άρτιο μουσικο ύφος, ικανό να εκφράσει τον μέσο Έλληνα. Είναι ο αναμορφωτής τπυ λαΙκού τραγουδιού.

Τέλος, ο Στέλιος Καζαντζίδης - έχοντας βιώσει όλην την κουλτούρα που το λαϊκό τραγούδι θέλησε να εκφράσει - ήρθε με την «τελειότερα κουρδισμένη φωνή» του, να υπηρετήσει [και να επιβάλλει εν πολλοίς] αυτό που με τόση επιμονή και συνέπεια έχτισε ο Τσιτσάνης και οι συν αυτώ.

Με την αναγκαστική ή εθελούσια έξοδο αυτών των δύο από το προσκήνιο, ολοκληρώνεται και η πιο ένδοξη εποχή του λαϊκού τραγουδιού, που ταυτίστηκε απόλυτα με την καριέρα τους! Ήδη από το 1967, μια νέα λογοκρισία έρχεται να περιπλέξει τα πράγματα. Οι Στιχουργοί, προκειμένου να αποφύγουν τον σκόπελο αυτόν, στρέφονται όλο και περισσότερο στον ερωτικό στίχο. [είναι χαρακτηριστικό πως ο τελευταίος δίσκος του Καζαντζίδη - 'Υπάρχω'*1975 - αποτελείται αποκλειστικά από ερωτικά τραγούδια!]. Παράλληλα, νέοι λαϊκοί δημιουργοί [Νικολόπουλος, Α.Πάνου], τείνουν να προσεγκίσουν το έντεχνο ύφος, που ούτως ή άλλως διεισδύει στο λαϊκό τραγούδι [Ξαρχάκος, Πλέσσας]. Κι όλα αυτά ενώ η δισκογραφία, και με την καθιέρωση του δίσκου 33 στροφών, καθίσταται πια Βιομηχανία. Μια δισκογραφία, που τον καιρό του Μάρκου συνίστατο σε πειράματα σε δωμάτια ξενοδοχείων. Που τον καιρό που ξεκινούσε ο Τσιτσάνης, ανακάλυπτε με ενθουσιασμό το βυνίλιο και τα 45άρια. Την εποχή της χούντας είναι πια μια βιομηχανία. Το star-system, εκ των ων ουκ άνευ της δισκογραφίας, αναδεικνύει «φωνάρες», κατά την απαράμμιλη Ζαμπέτεια ρήση, και κατακρημνήζει αξίες που δεν εξυπηρετούν τους στόχους της. Με την αποστρατεία και των τελευταίων μαέστρων-στυλοβατών [Ζαμπέτας, Δερβενιώτης, Καλδάρας] η δισκογραφία θα περάσει αποκλειστικά στα χέρια παραγωγών που δεν έχουν άμεση, ή έχουν τραυματική, σχέση με το καθεαυτό μουσικό προϊόν.


--------------------------------------------------------------------------------

Η μεταπολίτευση, θα φέρει στην χώρα νέες κοινωνικές ανακατατάξεις. Η νεολαία, ξεσπώντας ενάντια στον 7ετή γύψο, στρέφεται στο πολιτικό-στρατευμένο τραγούδι που εκφράζει τον ριζοσπαστισμό της. Η κοινωνία ευρύτερα, θέλει να γλεντήσει και να χαρεί την φιλευθεροποίηση. Η μετανάστευση, εισάγει άφθονο συνάλλαγμα, και διαψεύδει την αλγεινή εικόνα που είχε πλάσει το λαϊκό τραγούδι. Γενικότερα ο κόσμος, και συνεπώς και στη χώρα μας, συναρπάζεται από τις ανά την οικουμένη εθνικές επαναστάσεις και συγκλονίζεται από τις πειρατικές επιδρομές των ισχυρών. Ο κόσμος αλλάζει... Το τραγούδι, κατ' εξοχήν λαϊκός εκφραστής, αναζητά την νέα του ταυτότητα. Όμως τα πράγματα δεν θα είναι ποτέ ίδια. Η μουσική είναι πια, πέρα από πολιτιστικό αγαθό και κεφαλαιοκρατική επιχείρηση. Και ως τέτοια θα πορεύεται εφεξής....