Εγκώμιο στην Τρέλα μιας Εποχής

Ο ουμανισμός: από τον Μεσαίωνα μέχρι τον Dolet

Το πάθος της πνευματικότητας και το πάθος της διαλεκτικής είναι τα δυο ουσιώδη χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής σκέψης.
Η μελέτη της λατινικής γλώσσας και φιλολογίας στη Δυτική Ευρώπη δεν διακόπτεται παρά μόνο κατά τη διάρκεια των βαρβαρικών ‘εισβολών’.
Συνεχίζεται, ιδιαίτερα στα αββαεία, η αντιγραφή των κοσμικών έργων των μεγάλων Λατίνων συγγραφέων –αντιγραφή που εμπνέει συγγραφή στη λατινική γλώσσα.
Ο Καρλομάγνος με τη βοήθεια του Αλκουίνου διατήρησε την αρχαία παιδεία.

Κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα οι κληρικοί διαβάζουν και μιμούνται τον Κικέρωνα, τον Οβίδιο, τον Οράτιο, τον Βιργίλιο, τον Τερέντιο.
Το γόητρο του Αριστοτέλη θα αυξηθεί την εποχή των σχολαστικών. Τα έργα του όμως, όπως και πολλοί διάλογοι του Πλάτωνα, διαβάζονται μόνο σε λατινικές μεταφράσεις.

Η εκκλησία στηρίζει το πολιτιστικό της οικοδόμημα στον Αυγουστίνο και τον Θωμά τον Ακινάτη που –δίχως να γνωρίζουν την ελληνική γλώσσα- έδωσαν τη δική τους ερμηνεία στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.
Έτσι όμως στρεβλώνει τόσο το χριστιανικό πνεύμα –στο οποίο προσπαθεί να δώσει πολιτική ερμηνεία-όσο και την ελληνορωμαϊκή σκέψη – στην οποία προσπαθεί να διαχύσει μια πνευματικότητα.

Οι σοφοί της μεσαιωνικής Ιταλίας θεωρούσαν την πατρίδα τους άμεση κληρονόμο της αρχαίας Ρώμης. Στο νότιο μέρος της χώρας τους υφίσταται εν μέρει η ελληνοβυζαντινή παιδεία.

Ο Δάντης, δίκαια θεωρείται χριστιανός ανθρωπιστής. Τρέφεται πνευματικά με τη λατινική παιδεία και τους μύθους της Αρχαιότητας. Καθοδηγείται όμως από την θεολογία, τείνει προς ένα χριστιανικό μυστικισμό.
Ο Πετράρχης βαπτίζει τη ψυχή του στην Αρχαιότητα. Απορρίπτει τον σχολαστικισμό και τη λογοτεχνία του Μεσαίωνα. Αναζητεί στα έργα των μεγάλων της Αρχαιότητας τον διανοητικό και ηθικό πλούτο, την αισθητική απόλαυση. Συλλέγει χειρόγραφα Λατίνων και Ελλήνων συγγραφέων. Θαυμάζει τον Όμηρο και τον Πλάτωνα.
Ο Βοκκάκιος μαθαίνει ελληνικά και συντάσσει εγχειρίδιο μυθολογίας.

Ο 15ος αιώνας είναι ο χρυσός αιώνας του ιταλικού ουμανισμού(1).
Ιταλοί λόγιοι μεταβαίνουν στη βυζαντινή Αυτοκρατορία για να αγοράσουν ελληνικά χειρόγραφα.
Έλληνες λόγιοι έρχονται στη Βενετία και τη Φλωρεντία -η πτώση της Κωνσταντινούπολης αυξάνει τον αριθμό τους.
Τα περισσότερα ελληνικά έργα μεταφράζονται στα λατινικά.
Με εντολή των Μεδίκων γίνονται έξοχα αντίγραφα των ελληνικών και λατινικών χειρογράφων. Ιδρύεται η πλατωνική Ακαδημία.

Ο Ficcino μεταφράζει και σχολιάζει τον Πλάτωνα. Από τη Φλωρεντία, ο πλατωνισμός του εξαπλώνεται στην κεντρική και δυτική Ευρώπη. Από το έργο του Πλάτωνα οι ουμανιστές εμπνέονται την vita contemplativa(2).

Η φιλολογία και η αρχαιολογία αναπτύσσονται.
Παράλληλα, οι νεολατίνοι συγγραφείς μιμούνται στον πεζό λόγο τον Κικέρωνα, στους στίχους τον Βιργίλιο, τον Οράτιο ή τον Κάτουλλο.
Ο Έρασμος ειρωνεύεται τις υπερβολές του κικερωνισμού.
Στη Ρώμη, τη Βενετία, τη Φλωρεντία, οι ηγεμόνες θεωρούν δόξα τον εμπλουτισμό των βιβλιοθηκών με λατινικά και ελληνικά έργα. Αναζητούν και συλλέγουν αρχαία αγάλματα.
Στη Βενετία οι Aldi πληθαίνουν τις ελληνικές εκδόσεις. Ο έντυπος λόγος θα αποδειχθεί ότι ήταν κάτι περισσότερο από ένα βασικό μέσο διάδοσης της Αναγέννησης.

Στη Δύση ο ουμανισμός θα αναπτυχθεί αργότερα(3) και αρχικά θα διατηρήσει καθαρά χριστιανική χροιά.
Οι διασημότεροι ουμανιστές απορρίπτουν τον σχολαστικισμό και τον ‘βαρβαρισμό’ του Μεσαίωνα και ανατρέχουν στις πηγές της αρχαιότητας.
Επιδίδονται στη διάδοση των ιερών κειμένων και ταυτόχρονα των αριστουργημάτων της ‘ειδωλολατρικής’ Αρχαιότητας.
Αυτοί οι χριστιανοί ανθρωπιστές είναι ο Άγγλος Thomas More, οι Γάλλοι Bude και Lefevre d’ Etaples και ο ολλανδός Έρασμος.
Ο Έρασμος, εκδίδει ή μεταφράζει ταυτόχρονα τους ‘ειδωλολάτρες’ ηθικούς συγγραφείς, τους Πατέρες της Εκκλησίας και την Καινή Διαθήκη.
Ο Lefevre d’ Etaples, ανθρωπιστής και μυστικιστής, εκδίδει στα λατινικά τον Αριστοτέλη και τους νεοπλατωνικούς και πρώτος αυτός μεταφράζει στα γαλλικά τη Βίβλο, απαλλαγμένη από τις προσθήκες του Μεσαίωνα.
Ο Bude έπεισε τον Φραγκίσκο Α΄ να ιδρύσει το Βασιλικό Κολλέγιο, το μεταγενέστερα Κολλέγιο της Γαλλίας.

Η εκπαίδευση –απαραίτητη ακόμα και για τα κορίτσια στη Φλωρεντία του Μπρούνι- αποτέλεσε βασική προτεραιότητα για τους ουμανιστές, που παρά το ότι ζούσαν μακριά ο ένας από τον άλλο, γνωρίζονταν μεταξύ τους.

Ο ουμανισμός αμφισβητεί τα άτεγκτα θεολογικά δόγματα του Μεσαίωνα.
Οι κλασικές σπουδές που επιστρέφουν μέσα από μια προσέγγιση αυτόνομη και λαϊκή(4), καθιστούν εφικτή –μέσω της κριτικής ανάλυσης του κόσμου με τον τρόπο που υποδεικνύουν οι Αρχαίοι διδάσκαλοι- την επιβεβαίωση του ανθρώπου και των δυνατοτήτων του για ελεύθερη δράση και διανόηση.

Με τη βοήθεια της τυπογραφίας, ο ουμανισμός θριαμβεύει στην Ευρώπη.
Κατακτά τα πανεπιστήμια όπου αρχίζει η διδασκαλία της ελληνικής και της εβραϊκής (γίνονται αποδεκτές οι αρχές της βιβλικής φιλολογίας) και δίνονται έδρες στους ουμανιστές.
Η Αλκάλα ντε Ενάρες, η Λουβαίν, η Βιέννη, η Ρώμη, η Οξφόρδη και κατόπιν το Παρίσι, μετατρέπονται σε πρωτεύουσες του ουμανισμού.
Δημιουργείται μια «Δημοκρατία των Γραμμάτων» (Respublica Litteraria) η οποία απέβλεπε στη δημιουργία ενός νέου τύπου ανθρώπου, ενός νέου τύπου πολιτισμού και "η οποία έχει για πρίγκιπά της τον Έρασμο και κύριο φορέα της την παιδεία".(5)

Αυτό το ευρωπαϊκό δίκτυο λογιοσύνης τροφοδότησε μια πρώτη τάση ενοποίησης της νεότερης Ευρώπης αντικαθιστώντας την έννοια της ‘Χριστιανικής Κοινοπολιτείας’ στην οποία οι άνθρωποι αλληλοαναγνωρίζονταν πρώτα-πρώτα ως χριστιανοί.

Δυο μορφές γραμματείας, ο διάλογος και η επιστολογραφία εκφράζουν αυτή τη διάθεση επικοινωνίας.

Η έμφυτη καλοσύνη του ανθρώπου.

Ο Λούθηρος όμως και ο Καλβίνος κατηγορούν τους ουμανιστές ότι υποκαθιστούν τη διδασκαλία του Χριστού με τις φιλοσοφικές ιδέες των ειδωλολατρών.

Πραγματικά, ένας μεγάλος αριθμός ουμανιστών τρέφει απόλυτη εμπιστοσύνη στην έμφυτη καλοσύνη του ανθρώπου.
Μερικοί φθάνουν στο σημείο να διδάσκουν μια στωική ή επικούρεια ηθική.
Η ανάγνωση του Λουκρητίου, του Πλινίου, του Κικέρωνα, του Αριστοτέλη τους οδηγεί στο να υποσκάψουν την πίστη προς τη Θεία Πρόνοια, τα θαύματα και την αθανασία της ψυχής.
Διαμορφώνουν έναν ορθολογισμό και μια κοσμική αντίληψη της ηθικής.
Δεν είναι πλέον χριστιανοί, αλλά θεϊστές.
Ένας από αυτούς είναι και ο οπαδός του Κικέρωνα, Στέφανος Ντολέ...

Στις μέρες μας, σε μια απόπειρα ορισμού της, ο Πολ Ρικέρ(6 )θεωρεί ότι η ουμανιστική κουλτούρα "αρθρώνεται ουσιαστικά σε τέσσερα σημεία ίσης σημασίας": γνώση της ιστορίας, λογοτεχνία -που έχει μεγάλη εκπαιδευτική λειτουργία ως "εργαστήριο της ηθικής και της πολιτικής"-, γνώση ξένων γλωσσών(7) -"μέσω των οποίων μπορούμε να εισέλθουμε στους διάφορους πολιτισμούς βρίσκοντας έτσι ένα φάρμακο για τους κινδύνους του εθνικισμού"-, καλλιτεχνική κουλτούρα.

Ο Πολ Ρικέρ επίσης θεωρεί χαρακτηριστική ιδιότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού την αναμέτρησή του με το πρόβλημα να συνδυάζει τις ισχυρές πεποιθήσεις με την κριτική ικανότητα.

Σάτιρα, ειρωνεία και αυτοκριτική.

Όμως, ο ουμανισμός ήξερε πολύ καλά να κάνει και την αυτοκριτική του:
Στις σελίδες 101-108 του Εγκωμίου(8), η Μωρία (η Τρέλα) μιλάει για τους βασικούς εκπροσώπους του ουμανισμού που, μέσα στη σοβαροφάνειά τους, παραμένουν αιχμάλωτοι των κάθε λογής υπηκόων της Τρέλας.
Διαφορετικά, μάλλον θα ήταν δύσκολο να υπάρξουν ή να επιβιώσουν.

Εδώ ο Έρασμος, ίσως πρώτος, με το φόβο μήπως ο νεωτερικός άνθρωπος αντί να απελευθερωθεί, δεθεί με πιό στενά δεσμά(9), κάνει κριτική της πιο επικίνδυνης, όπως αποδείχθηκε αργότερα, επιδίωξης του ουμανισμού: της ανάπλασης του ανθρώπου σύμφωνα με τα κριτήρια κάποιας ιδέας, κάποιας ιδεολογίας, και του κινδύνου να απορρίψει ως μη ολοκληρωμένους ή ως μη φυσιολογικούς όλους όσους δεν ανταποκρίνονται σε αυτά τα κριτήρια.

Είναι εδώ που ο ουμανισμός θα δείξει την οξυδέρκειά του, με αυτή του τη διάθεση για αυτοκριτική.
Αμφισβητεί, όταν και όπου πρέπει, τα ίδια του τα πρότυπα, τις αρχές του.
Αμφισβητεί ακόμα και το κύρος του δικού του λόγου, μηδενίζοντας όλους και όλα.

Ο Έρασμος γενικά, στηρίζεται στη μορφή του Σωκράτη: στην ομοιότητά του με τη μορφή του Χριστού, στην αντίθεσή τους με κάθε λογής αυθεντίες και ανυπόστατες αξίες, στην ισορροπία και τον αυτοέλεγχό τους, στην περιφρόνηση που έδειχναν και οι δύο προσωπικότητες για τα εγκόσμια αγαθά.
Προσπαθεί να αποδείξει με αυτή την ομοιότητα, την ομοιότητα της χριστιανικής με την παγανιστική ηθική.

Ο Έρασμος αποστρέφεται τα μεταφυσικά προβλήματα του σχολαστικισμού, την κατάχρηση της διαλεκτικής και των –δίχως περιεχόμενο- αφαιρέσεων.
Θεωρεί όλα τα παραπάνω ψυχρά νοητικά γυμνάσματα που ούτε ενδιαφέρουν την ανθρώπινη συνείδηση ούτε αποσκοπούν σε κάποιο κοινωνικό όφελος.
Περισσότερο διανοούμενος παρά ορθολογιστής, αντιμετωπίζει την πίστη, την πολυμάθεια και το ύφος του λόγου σαν ισοδύναμες αξίες.
Επιδιώκει μια ισοροπία ανάμεσα στην ευαγγελική ηθική και το μέτρο, τη λιτότητα των "ειδωλολατρών".

Στο Μωρίας Εγκώμιον, ο Έρασμος σατιρίζει τον εκφυλισμό μιας διεφθαρμένης εποχής, τα ελαττώματα τόσο των κληρικών, όσο και των λαϊκών.
Η ειρωνεία φθάνει να ειρωνεύεται την ειρωνεία.(10)
Σατιρίζονται τα πάντα: η φιλολογία, οι εκδόσεις, οι μεταφράσεις, η εκπαίδευση, οι δεσμοί ανάμεσα στους λογίους, ακόμα και το ίδιο το κείμενο και η διακειμενική του λειτουργία με τις αναφορές του στην αρχαία γραμματεία.

Όμως, η φαινομενικά απροκάλυπτη σάτιρά του είναι γεμάτη ηθικά κίνητρα. Μήπως, τελικά, σκοπός της σάτιράς του ήταν η εκπαίδευση;
Εκπαίδευση στην κρίση σημαίνει εκπαίδευση στην κριτική των άλλων και των εαυτών μας, όπως θα έλεγε και ο Πολ Ρικέρ.



----------------------------------------------------- --------------



Παραπομπές στη βιβλιογραφία - σημειώσεις

(1) Τον όρο ουμανισμός εισάγει ο G. Voigt το 1859, χαρακτηρίζοντας την εποχή της Αναγέννησης πρώτο αιώνα του Humanismus (από το λατινικό humanitas = ανώτερη κλασσική μόρφωση που μέσα από την καλλιέργεια του ανθρώπινου λόγου ευνοεί το συναίσθημα της αξίας του ανθρώπου)
(2) Δηλαδή της θεωρίας, σε αντιπαράθεση με την πράξη (vita activa). Το θεμελιώδες στοιχείο της vita contemplativa είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Vita: ζωή, τρόπος ζωής (και μεταφορικά: δύναμη).
(3) Στη Γαλλία τον καθυστέρησαν οι συμφορές στις αρχές του 15ου αιώνα.
(4) Κοσμική, εκτός κλήρου, εξω-εκκλησιαστική.
(5) S.Berstein, P.Milza, Ιστορία της Ευρώπης, εκδ. Αλεξάνδρεια
(6) Όπως επισημαίνει σε συνέντευξή του στην ιταλική τηλεόραση στα πλαίσια μορφωτικού προγράμματος σε συνεργασία με το Ιταλικό Ινστιτούτο Μορφωτικών Σπουδών (ελληνική μετάφραση Θανάση Γιαλκέτση, εφημερίδα Ελευθεροτυπία)
(7) Μαζί με τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά
(8) Έρασμου, Μωρίας Εγκώμιον, μετάφραση και εισαγωγή Στρατή Τσίρκα, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα 1970
(9) Είναι ενδιαφέρον το βιβλίο του Peter Gray, Διαφωτισμός-Ο Βολταίρος συζητά με τον Έρασμο και τον Λουκιανό,μεταφρ. Μάκης Κολλητίδης, εκδ. Θύραθεν, Αθήνα 2002
(10) Μωρίας Εγκώμιον, σελ.104-105

Εικόνα: B. Lynch, Folly Dea Mundi, λάδι σε καμβά (1995) από την έκθεση “All is Folly” που διοργάνωσε το 1996 το Simmons College στη Βοστώνη.