Το απόλυτο πιάνο

Στις αρχές του 18ου αιώνα τα κλαβίχορδα που βρίσκονταν στα σπίτια μόλις που ακούγονταν εκτός δωματίου, αν και χαρακτηρίζονταν από εκφραστικό ήχο. Στον αντίποδα τα κλαβεσέν, που ικανοποιούσαν χάρη στον διαπεραστικό ήχο αλλά η ποιοτική απόδοσή τους υστερούσε. Οι λάτρεις της μιας σχολής και οι θαυμαστές της άλλης υπεράσπιζαν με πάθος την επιλογή τους, στόχος των κατασκευαστών όμως παρέμενε το να ολοκληρώσουν ένα πληκτροφόρο που να αποδίδει μουσικά, να εκφράζει ωραία αισθήματα και να διαθέτει εύρωστο ήχο. Γράφει ο Κουπρέν το 1713: «Θα ήμουν υπόχρεος εφ' όρου ζωής σε όποιον κατασκεύαζε επιτέλους ένα όργανο που να μου επιτρέπει να παίζω σιγά και δυνατά, και να εξασφαλίζει την έξοδο της έκφρασής μου...».

Και όμως στη Φλωρεντία ο Μπαρτολομέο Κριστοφόρι το 1709 είχε κατασκευάσει ένα όργανο, gravicembalo col piano e forte, επιδιώκοντας να ικανοποιήσει την επιθυμία πολλών μουσικών να παίζουν με ευρεία χρωματική παλέτα, από πολύ σιγά ως (σχετικά έστω) δυνατά. Το νέο στοιχείο ήταν η αντικατάσταση του μηχανισμού με το τσίμπημα της μύτης του φτερού ­ κλαβεσέν ­ από τα γνωστά μας σφυράκια, τον ξύλινο μοχλό που μόλις χτυπήσει πάνω στη μεταλλική χορδή επανέρχεται στην αρχική του θέση επιτρέποντάς της να πάλλεται για λίγο χρόνο μετά. Αν και θεωρείται «εφευρέτης» του σύγχρονου πληκτροφόρου, ο Κριστοφόρι δεν ήταν ο μόνος που κλεισμένος στο εργαστήριο ονειρευόταν το τέλειο όργανο και δαπανούσε ατελείωτο χρόνο στη χειρωνακτική και πνευματική προσπάθεια.

Είναι εντυπωσιακό το ότι στην Ολλανδία τις αρχές μόλις του 17ου αιώνα ­ περίοδο ανεπανάληπτης ακμής της χώρας και εξέλιξης στην τέχνη και στην τεχνική ­ ένας άγνωστος είχε ήδη επιχειρήσει να κατασκευάσει μηχανισμούς, με ξύλινο βραχίονα κολλημένο στο πλήκτρο αλλά με ατελέστερο μοχλό, χωρίς μονωτήρες. Δύο οικογένειες (Ρούκερς, Αντβερπέν) κατασκεύασαν όργανα εντυπωσιακής τελειότητας για τα τότε δεδομένα, τα οποία κοσμούσαν όλα σχεδόν τα γνωστά αριστοκρατικά σπίτια. Η αλήθεια είναι ότι η κατάκτηση του Κριστοφόρι έδωσε φτερά στους σύγχρονους που γρήγορα πληροφορήθηκαν τα χαρμόσυνα νέα όπου και αν ήταν εγκατεστημένοι στον ευρωπαϊκό χώρο. Σε συνεργασία με τους συνθέτες και τους εκτελεστές επιδόθηκαν σε μια πεισματική προσπάθεια αξιοποίησης της νέας επινόησης.

Ο Επταετής Πόλεμος (1756-1763) ανάγκασε αρκετούς διαπρεπείς κατασκευαστές της Γερμανίας, μεταξύ αυτών και τον Zumpe, μαθητή του διάσημου Silbermann, να μεταναστεύσουν στην Αγγλία και εκεί να καλλιεργήσουν τον ενθουσιασμό πολλών νέων δίνοντας μια αισιόδοξη τροπή στα γεγονότα. Ο δρόμος οδήγησε και στην Αμερική. Στη Βιέννη οι κατασκευαστές, με εξάρχοντες τους Streicher - Stein, δίνουν προτεραιότητα στην ποιότητα και όχι στη δυναμική προβολή του ήχου. Η αρμονική τράπεζα και οι χορδές είναι πιο λεπτοκαμωμένες. Επινοούν μηχανισμό σαν φουρκέτα που εξασφαλίζει καλύτερη επαφή στη χορδή. Ενώ όλο και περισσότερες βελτιώσεις ανακοινώνονται, οι εκτελεστές δεν δηλώνουν ικανοποιημένοι. Η έλλειψη μηχανισμού γρήγορης επανάκρουσης της χορδής ανακηρύσσεται το βασικότερο μειονέκτημα.

Στη Γαλλία στα τέλη του αιώνα ένας νεωτερισμός θα παίξει καθοριστικό ρόλο στην επίτευξη του «τέλειου» μηχανισμού του πιάνου. Ο Sebastien Erard, τεχνίτης με μεγάλη πείρα, προτείνει τον μηχανισμό του διπλού χτυπήματος, τον οποίο, με τη συνεργασία δεξιοτεχνών, ολοκληρώνει το 1823, με τοποθέτηση στα πιάνα με οριζόντιο χορδικό σύστημα της «διπλής ρεπετισιόν». Ο μουσικός θα μπορεί να επαναλάβει με μεγάλη ταχύτητα την κρούση του ίδιου πλήκτρου χωρίς να χρειαστεί να το ανασηκώσει εντελώς. Το επόμενο στάδιο είναι το ντύσιμο των ξύλινων σφυριών με δέρμα (και λίγο αργότερα με τσόχα), για να βελτιωθεί επιτέλους αποφασιστικά η ποιότητα του παρεχόμενου ήχου. Στον ίδιο κατασκευαστή αποδίδεται και ο τελειότερος από τους πρώτους συγκροτημένους μηχανισμούς πεντάλ.

Στα μέσα του 19ου αιώνα τρεις κύριοι τύποι οργάνων κατασκευάζονται: το τραπεζοειδές για μικρούς χώρους και τα πιάνα με οριζόντιο και κάθετο χορδικό σύστημα. Και στα τρία σχήματα έχει πλέον βελτιωθεί η μηχανή, έχει χρησιμοποιηθεί το μαντέμι (που δεν παραμορφώνεται από μεγάλες πιέσεις) για να κατασκευαστεί η «κορνίζα» και να δυναμώσει ο ήχος.

Οι συνθέτες γράφουν για το νέο πληκτροφόρο, οι εκτελεστές αναδεικνύονται... αστέρες της μουσικής και η συνεργασία με τους τεχνίτες-κατασκευαστές είναι σχεδόν αποκλειστική. Η εξέλιξη και η ποιοτική αναβάθμιση της οργανικής μουσικής είναι γεγονός. Τα εξειδικευμένα εργαστήρια μεταμορφώνονται, μετατρέπονται σε εργοστάσια με σύγχρονη υλικοτεχνική υποδομή. Νέοι ενδιαφερόμενοι ειδικεύονται στο πλευρό των ειδημόνων τεχνιτών, σημεία των καιρών γαρ. Ως και τα τέλη του 19ου αιώνα βελτιώνεται το μηχανικό σύστημα του πιάνου και οδηγεί σε καλύτερο «τουσέ» και σε πιο φιλόδοξο, ποιοτικό ήχο. Είναι τώρα το δημοφιλέστερο όργανο, ο βασιλιάς! Μπροστά στα πλήκτρα του οι θρύλοι της μουσικής, στις αίθουσες συναυλιών το μεγάλο πλατύ κοινό αλλά και οι φανατικοί, που διασχίζουν μερικές φορές εκατοντάδες χιλιόμετρα για να απολαύσουν τα ινδάλματά τους...

Η ποιότητα ενός πιάνου εξαρτάται από μεγάλο αριθμό ιδιοτήτων. Πρόκειται, σύμφωνα με τον Στάνγουεϊ, για έναν ζωντανό οργανισμό όπου, αν τα ζωτικά σημεία λειτουργούν και συνεργάζονται ικανοποιητικά, όλα πηγαίνουν κατ' ευχήν. Το πιάνο παρέχει ακουστικές και εκτελεστικές δυνατότητες χάρη στα ζωτικά σημεία του.

Τα σύγχρονα πιάνα απαντώνται με δύο σχήματα: το όρθιο υπηρετεί τις ανάγκες της καθημερινής ζωής, το πιάνο με ουρά τις ανάγκες της αισθητικής, μουσικής επικοινωνίας. Και οι δύο τύποι πιάνου αποτελούνται από ηχείο, σώμα υποστήριξης, πλαίσιο, χορδές, πληκτρολόγιο, πεντάλ και βασικό μηχανισμό. Η έκταση ήχου αγγίζει τα 88 πλήκτρα. Πάνω στο πλαίσιο ακουμπά η ηχητική τράπεζα, το ηχείο. Αποτελείται από ξύλο έλατου και μαντέμι. Οι χορδές δραστηριοποιούνται από τα σφυράκια, ολοκληρώνοντας τον κρουστικό μηχανισμό, μεταδίδουν μέσω ενός «καβαλάρη» το παλμικό τους άθροισμα και το ηχείο διαχέει τον ήχο στο περιβάλλον. Ο καβαλάρης τοποθετείται σε καθορισμένο σημείο του ηχείου. Πάνω του περνά το πίσω μέρος της χορδής και τον πιέζει. Τα σημερινά πιάνα διαθέτουν έναν καβαλάρη για τις χαμηλότονες χορδές και έναν για τις υψηλότονες.

Το πληκτρολόγιο και ο κρουστικός μηχανισμός επικοινωνούν άμεσα. Οι χορδές κατασκευάζονται από ατσάλινο σύρμα με μέγεθος πίεσης περίπου 250 κιλά/τετρ. χιλιοστό. Ο μέσος όρος έντασης ενός πιάνου αποδίδεται από 100-120 κιλά/τετρ. χιλιοστό. Στα μπάσα, αριστερά του πληκτρολογίου, τοποθετούνται περιτυλιγμένες με χαλκό χορδές. Κάθε χορδή στηρίζεται στο ένα άκρο στο κλειδί της και στο άλλο άκρο στη σιδερένια βάση. Σε όλα τα σύγχρονα πιάνα το χορδικό σύστημα είναι τοποθετημένο σταυρωτά. Παλαιότερα οι χορδές στερεώνονταν σε σχήμα βεντάλιας (ευθύχορδα όργανα με έναν καβαλάρη) αλλά παρόμοιες κατασκευές βλέπουμε πλέον μόνο στα μουσεία. Σήμερα τα «μπάσα» και τα «πρίμα» τοποθετούνται σε δύο επίπεδα για να αποκλείεται η ηχητική σύγχυση και η σύγχρονη κρούση τους. Η σταυρωτή τοποθέτηση συνέβαλε στο να κατασκευάζονται μικρότερα όργανα χωρίς ανάλογη μείωση του μήκους των χορδών.

Τα πεντάλ του πιάνου είναι συνυπεύθυνα για την πύκνωση του ήχου και την παραγωγή εντυπωσιακών διαφοροποιήσεων κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης ενός έργου. Πατώντας το δεξί πεντάλ, π.χ., οι μονωτήρες αποσυνδέονται και επομένως ελευθερώνονται οι χορδές που τώρα ακούγονται για όσο τις επιτάσσει το πόδι του εκτελεστή. Ολα τα μέρη του στερεού σώματος ενός πιάνου είναι πολύ σημαντικά για τη μετάδοση του ηχητικού μηνύματος· για παράδειγμα, ας αναφερθούμε στα καπάκια του ξύλινου σώματος: στο όρθιο, αλλά κυρίως στο πιάνο με ουρά, βεβαιώνουμε δύο καπάκια, το ένα προστατεύει το πληκτρολόγιο, το άλλο, ειδικά στα πιάνα συναυλίας, μεταμορφώνεται σε ηχητικό μεταδότη ανεκτίμητης σπουδαιότητας.

Το καλής κατασκευής ηχείο αποτελεί βασικό παράγοντα παραγωγής πλούσιου, καθαρού ήχου. Εξίσου σημαντικά είναι και τα πλευρικά υποστηρίγματα του ηχείου, που βρίσκονται κάτω από αυτό και εγγυώνται την ισομετρική μετάδοση του ήχου προς όλες τις κατευθύνσεις. Στα όρθια πιάνα θα μετρήσουμε από 9 ως 12 και στις ουρές 12 ως και 17 πλευρά.

Το βασικότερο ζήτημα μετά την ποιότητα κατασκευής είναι ασφαλώς το χόρδισμα. Τα πλήκτρα είναι κατανεμημένα σε δωδεκάδες ­ πέντε μαύρα, επτά λευκά ­ που μαζί συνθέτουν οκτάβα. Ο Πυθαγόρας μίλησε πρώτος για τη διαίρεση του διαπασών σε οκτάβες και της κάθε οκτάβας σε 12 ηχητικές υποδιαιρέσεις. Χάρη στο μοίρασμα αυτό μπορούμε να εξασφαλίζουμε τονικότητες και μελωδικές-αρμονικές μετατροπιακές σχέσεις ήχων, να ξεκινάμε από όποια τονική βάση επιθυμούμε υπηρετώντας πάντα την πολυφωνία στη βάση των κανόνων. Οσο και αν το πυθαγόρειο σύστημα χορδίσματος ικανοποίησε γενιές μουσικών, εν τούτοις οι αποστάσεις μιας σειράς ήχων δεν απέβαιναν ποτέ ισοδύναμες και οι λεγόμενες «καθαρές πέμπτες» απέδιδαν τελικώς λανθασμένα ακουστικά δεδομένα. Στα μέσα του 17ου αιώνα ο οργανίστας Αντρέα Βερκμάιστερ κόντυνε κάπως τις πέμπτες, έτσι που να χωρούν σε επτά όγδοες και τα διαστήματα να μοιάζουν σωστότερα. Η υποδιαίρεση, το ημιτόνιο, θα έχει ως διάστημα αναφοράς τον τόνο. Ο συγκερασμός, δηλαδή η ευθυγράμμιση τόνων - ημιτονίων, υπηρετεί τέλεια την αρμονία. Το πιάνο κέρδισε πολλά από την εξέλιξη της τεχνικής του συγκερασμού, αφού το σωστό χόρδισμα εγγυάται μεγάλο ποσοστό της μουσικής του απόδοσης. Το χαλάρωμα των χορδών είναι βεβαίως φυσικό συνεπακόλουθο, ανάλογο των μεταβολών της χρήσης, του ύψους του ήχου και της μάζας του μετάλλου, ενώ εξαρτάται και από τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Ο χορδιστής επιδιώκει σε τακτά χρονικά διαστήματα να τεντώσει τις χορδές στο ίδιο επίπεδο ώστε να δίνουν ίσο αριθμό παλμών.

Θα οριοθετήσουμε ως εφαλτήριο απογείωσης του ρεπερτορίου την εποχή του Ιωάννη Σεβαστιανού Μπαχ. Ο κύκλος της σουίτας για κλαβεσέν στην αρχή και ακολούθως οι πάμπολλες φόρμες σύνθεσης για νεότερα πληκτροφόρα δεν θα περίμενε υγιέστερη μήτρα από τις συνθέσεις του Μεγάλου Κάντορα. Στη Γαλλία οι Κουπρέν και Ραμό, στην Ιταλία ο Ντομένικο Σκαρλάτι, οι διάδοχοι του Μπαχ, ο Γιόζεφ Χάιντν και μετά η μεγάλη κλασική σκέψη και η υψηλή ρομαντική δημιουργία, από τον Μότσαρτ στον Μπετόβεν και από εκεί στον Σούμαν, στον Σοπέν και στον Μπραμς. Πολυγραφότατοι οι συνθέτες αυτών των τεσσάρων αιώνων μουσικής για πιάνο: Ι. Σ. Μπαχ, Μούτσιο Κλεμέντι, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Φραντς Σούμπερτ, Ρόμπερτ Σούμαν, Φρειδερίκος Σοπέν, Γιοχάνες Μπραμς, Φέρεντς Λιστ, Σέργιος Ραχμάνινοφ, Εντβαρντ Γκριγκ, Κλοντ Ντεμπυσί, Μπέλα Μπάρτοκ, Σέργιος Προκόφιεφ, Ολιβιέ Μεσιάν κ.ά. Ανάμεσά τους διέγραψαν τροχιά μεγάλου δασκάλου οι εντυπωσιακοί Καρλ Τζέρνυ, Τεοντόρ Λετσετίτσκι, Αρτουρ Σνάμπελ, Ισιντόρ Φιλίπ, Βιντσέντσε Σκαραμούζα, Μύρα Ες, Εντβιν Φίσερ. Κοντά τους οι ταλαντούχοι μαθητές τους «έμαθαν να ξεχωρίζουν τη μαγεία από το επάγγελμα», για να δανειστώ τα υπέροχα λόγια του Αλφρεντ Μπρέντελ. Αυτοί οι μαθητές, μύθοι πλέον της ιστορίας του πιάνου, ανέδειξαν το ασίγαστης ροής ρεπερτόριο, το έκαναν κτήμα του παγκόσμιου πολιτισμού και με τη βοήθεια της τεχνολογίας του ήχου το τοποθέτησαν σε μια γωνιά του σπιτιού μας, άσβηστα αποτυπωμένο σε ένα μικρής ακτίνας δισκάκι. Φθάνει να το διατηρήσουμε αγρατσούνιστο; Τι θα μπορούσε να το αξιοποιήσει και τι να το υποκαταστήσει; Μήπως η ζωντανή επικοινωνιακή διαδικασία μέσα στην αίθουσα συναυλιών που τείνει να υποτιμηθεί; Μήπως η απάρνηση της διαχρονικότητας του βασιλιά των φυσικών οργάνων και η πλήρης και εφ' όλης της ύλης αντικατάστασή του από το ηλεκτρικό ή το ηλεκτρονικό υποκατάστατο; Να είναι θέμα ιδεολογικής τοποθέτησης, εν τέλει, απέναντι στην αυτοκρατορία της τεχνολογίας ή μήπως και αυτά τα διλήμματα είναι απλώς συντριπτικά ελλείμματα απορρέοντα από τα αδιέξοδα της παιδείας και την άγνοια γύρω από την τέχνη των ήχων;


Πηγές: Βήμα