Η μουσική μέσα στο μύθο και ο μύθος μέσα στη μουσική

Η μυθολογία είναι παλιά όσο παλιός είναι και ο άνθρωπος, εξελίξιμη όσο εξελίξιμος είναι και ο άνθρωπος και όπως όλα τα ανθρώπινα πνευματικά δημιουργήματα είναι απείρως ανθεκτικότερη και μεγαλύτερη από ίδιο τον άνθρωπο.

Το ερώτημα βέβαια που τίθεται σήμερα είναι: σε τι εξυπηρετεί, γιατί δημιουργήθηκε και διατηρεί πια και καμία αξία πέραν της μουσειακής;

Η μυθολογία βασικά βασίζεται στην αντιστροφή της Βιβλικής ρήσης, δηλαδή εδώ ο άνθρωπος είναι αυτός που «έπλασε» τον θεό του κατ’ εικόνα και ομοίωση και στην ουσία κάθε μυθολογική δημιουργία αποτελεί μια αντανάκλαση του ανθρώπου απέναντι στο θείο και κατ’ επέκταση απέναντι στο Άγνωστο και στο Μεγάλο. Συνεπώς έχουμε να κάνουμε με θεότητες «ποτισμένες» με ανθρώπινες ιδιότητες, χαρακτηριστικά και πάθη που αντιμετωπίζουν και διαχειρίζονται τις διαχρονικές αγωνίες και αναζητήσεις που έχουν να κάνουν με τη Ζωή, το Θάνατο, τη Δημιουργία, τη Φύση.

Έτσι λοιπόν, όταν ο άνθρωπος προσωποποιεί όλα αυτά, μέσα από μορφές και νόρμες που του είναι οικείες, τότε μπορεί το Ξένο να το κάνει Οικείο, το Φόβο να τον εξευμενίσει και να βάλει τη ζωή του σε αρμονία με το Θείο Δίκαιο…και έτσι να ζήσει, να αναπτυχθεί και να πεθάνει, δηλαδή ζώντας μέσα σε μια Τάξη, εξυπηρετώντας κάποιο Σκοπό και πιστεύοντας σε κάποια Ιδέα.

Η μουσική που κολλάει μέσα σε όλα αυτά;

Μα αποτελεί το πρωταρχικό στοιχείο κάθε δημιουργίας, κάθε μύθου και κάθε λατρείας από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος μέχρι και σήμερα. Η μουσική πάνω απ’ όλα είναι Αρμονία (εντάξει το ξεχείλωσα με τα κεφαλαία αρχικά αλλά είμαι λάτρης του εντυπωσιασμού), βασίζεται πάνω σε μια εκ των βασικών του αισθήσεων, την ακοή και συμβολίζει την τιθάσευση των χαοτικών, απεριόριστων και ανεξάντλητων ήχων που κατακλύζουν τον άνθρωπο από τη στιγμή που θα γεννηθεί μέχρι τη στιγμή που θα πεθάνει. Πολύ πριν ο πολιτισμός δαμάσει την Ύλη, πρώτα κατάφερε να ελέγξει τον Ήχο (εντάξει το σταματάω αυτό με τα Κεφαλαία) και αυτό είναι η πρώτη μεγάλη επιτυχία στην προσπάθεια για οικειοποίηση και κατανόηση του έξω κόσμου.

Είναι λογικό και επόμενο σε κάθε μυθολογία να υπάρχουν διάχυτα ένθετα και σύμφυτα στοιχεία μουσικής σύνθεσης, αφού μάλιστα η εφαρμογή των μύθων ως θρησκευτικών συστημάτων πια, οδήγησε στην για λατρευτικούς λόγους μουσική δημιουργία, καθώς μέσα από τη μουσική ο καθένας μπορεί να αισθανθεί, να έρθει πιο κοντά ή και να φοβηθεί ακόμη το Θεό (εδώ το κεφαλαίο επιβάλλεται). Φυσικά κάθε λαός-κουλτούρα-πολιτισμός όπως έφτιαξε τη μυθολογία που του ταίριαζε, έτσι έφτιαξε και τη μουσική του.

Η Ελληνική μυθολογία, η οποία αποτελεί και την κορωνίδα αυτής της διαδικασίας είχε συνδέσει άρρηκτα τη μουσική με τη μυθοπλασία και πώς να μην το έκανε άλλωστε, μια και το ιδανικό του ελληνικού πολιτισμού ανέκαθεν υπήρξε η αρμονία. Έχει λοιπόν ένα κύριο θεό του Δωδεκάθεου τον Απόλλωνα ως βασικό της θεράποντα,  «Μουσηγέτης Φοίβος» ονομαζόταν (προτού βέβαια γίνει ποδοσφαιρική ομάδα), αλλά και πολλούς άλλους να εμπλέκονται, όπως ο Ερμής που κατασκεύασε τη λύρα, ενώ ακόμη έχει και δευτερεύουσες θεότητες όπως είναι οι 9 Μούσες (όνομα και μη χωριό που λένε)…

και φυσικά ήρωες-μουσικούς όπως ο Ορφέας που συγκίνησε με τη μουσική του μέχρι και τον Άδη για να ξαναφέρει την Ευρυδίκη του στη ζωή αλλά καθότι και ανυπόμονος (όπως παραδοσιακά είναι όλοι οι μουσικοί) την έχασε μη περιμένοντας να την αντικρύσει μέχρι να φτάσει στην επιφάνεια της γης, ή ο Αρίωνας που ενώ κάτι πειρατές τον ρίξανε στη θάλασσα να τον κολατσίσουνε οι τσιπούρες αυτός μάγεψε με τις μελωδίες του τα δελφίνια και τη σκαπούλαρε και ακόμη…αλλά επειδή η ελληνική μυθολογία έχει τέτοιο εύρος και επειδή (θέλω να) πιστεύω ότι πάνω κάτω τα ξέρουμε όλοι, βάζω τελεία.

Δηλαδή άνω τελεία καθώς πιστεύω ότι πρέπει να αναφερθούν και τα όσα πολύ αστεία βάζει ο αρχαίος Έλληνας στο μύθο του και αφορούν περιπέτειες και αγωνίες που εκφράζουν τους μουσικούς διαχρονικά:

όπως ας πούμε τον σκυλοκαυγά που γίνεται πάντα σε ένα κέντρο ή ένα συγκρότημα όταν ο μουσικός Νο. 2 πάει να καπελώσει τον Νο. 1 (αν και στην Ελληνική μουσική σκηνή τέτοια πράγματα ουδέποτε συνέβαιναν και ουδέποτε συμβαίνουν) δηλαδή έχουμε Απόλλωνα vs Μαρσύα, όταν ο δεύτερος και εφευρέτης του αυλού θέλησε να τα βάλει με το μεγάλο αφεντικό και ένδοξο λυράρη και φυσικά έφαγε το κεφαλάκι του (επιμύθιο 1ον  ποτέ μη τα βάζεις με το Νο. 1 ειδικά αν αυτός λέγεται Απόλλωνας ή Σάκης και επιμύθιο 2ον ποτέ ένα πνευστό δε μπορεί να καπελώσει ένα έγχορδο είναι σα να λέμε νόμος της φύσης),

Επίσης έχουμε τον μποντιμπιλντερά και μέγα τσαντίλα της αρχαιότητας τον Ηρακλή, ο οποίος εκφράζοντας τους απανταχού μαθητές όλων των ωδείων έσπασε με την κιθάρα του την κεφάλα του μουσικοδιδάσκαλου του Λίνου γιατί τόλμησε άκουσον-άκουσον να τον διορθώσει ! (εδώ που τα λέμε ο ήρωας δε θα πρέπει να ήταν δα και σολίστας),

Και τέλος η καλλιτεχνική κορύφωση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος που ήταν το Θέατρο, το οποίο συνέθετε μοναδικά το Λόγο (παραιτούμαι, τελικά τα Κεφαλαία είναι πιο δυνατά) τη Μουσική και την Ποίηση, για να προσφέρει τελικά την κάθαρση της ψυχής.

Επειδή όμως όλα αυτά είναι γνωστά αξίζει να δει κανείς και τη θέση της μουσικής στην παγκόσμια μυθολογία.

Ξεκινάμε λοιπόν με ένα πολύ σπουδαίο πολιτισμό και μυθολογία (αυτά τα δυό πάνε πακέτο) αυτόν της αρχαίας Αιγύπτου με την μορφή της Αθώρ (Hathor) να δεσπόζει. Η θεά με την κατεξοχήν μητρική φιγούρα-τροφού αυτή της αγελάδας ήταν η μητέρα του θεού-ήλιου των Αιγυπτίων του Ώρου και γενικά θεωρούνταν ως η γενεσιουργός μήτρα όλου του κόσμου. Και επειδή η δημιουργία είναι συνώνυμο της μουσικής οι Αιγύπτιοι που ήταν ικανοί να θεοποιήσουν μακάρι και τα κουνούπια, την λάτρευαν και ως θεά της μουσικής, μάλιστα όταν την αναπαριστούσαν, στα κέρατα της δίνανε υφή λύρας και ως έμβλημα της είχαν δώσει το σείστρο.

Οι τελετές προς τιμήν της γίνονταν στην αρχή του έτους του αιγυπτιακού ημερολογίου (20η μέρα του μήνα Θωτ), διαρκούσαν 5 ημέρες και φυσικά πρώτη θέση είχαν τα μουσικά δρώμενα και (όπως σεμνά λένε και οι ιστορικοί) η τελετουργική οινοποσία ή αλλιώς το αχαλίνωτο μεθύσι. Φυσικά ως θεά της μουσικής ήταν πολύ αγαπητή και δημοφιλέστατη ανάμεσα στο εξαιρετικά εκτεταμένο αιγυπτιακό πάνθεον.

Αλλάζουμε ήπειρο και πάμε στους Ναβάχο της Βορείου Αμερικής όπου προτού τους τσακίσουν οι λευκοί άποικοι ή ακόμη χειρότερα τους περιλάβει το Χόλλυγουντ και ο Τζόν Γουέιν και γίνουν φολκλόρ, κοινώς πριν υποδουλωθούν και ήταν ακόμη ελεύθεροι να ζήσουν, να φανταστούν και να ονειρευτούν είχαν και αυτοί την ηρωίδα τους την Γκλίσπα (Glispa), μια γενναία Ναβάχο η οποία είχε μάθει από το θεϊκό Φίδι τη μαγική μουσική (να και μια ιδιότητα της μουσικής, ανέκαθεν είχε κατεξοχήν μαγικές ικανότητες εκτός βέβαια και τραγουδάει η Θώδη οπότε πια μιλάμε για μαύρη μαγεία) την οποία και χρησιμοποιούσε για θεραπευτικούς σκοπούς (η μουσικοθεραπεία δεν είναι βλέπετε κάτι καινούργιο) και τη δίδαξε στους ανθρώπους. Ο μύθος αυτός των Ναβάχο εκφραζόταν στα θρησκευτικά τους δρώμενα μέσα από τις τελετουργίες που διευθύνει ένας σαμάνος-μάγος μεταμφιεσμένος σε φίδι.

Ξαναρχόμαστε στη Γηραιά Ήπειρο και ειδικότερα στην εξίσου Γηραιά Αλβιώνα με τον Γκουάιον (Gwion) το στερεότυπο σύμβολο του βάρδου-πολεμιστή. Ο Γκουάιον ήταν ήρωας της Κελτικής Ουαλίας, ένας παλικαράς, σοφός, ποιητής και τραγουδιστής του Μεσαίωνα που αντίστοιχα ζούσε, πολεμούσε και τραγουδούσε έντονα. Τα ποιήματα που του αποδίδονται βρίσκονται στο λεγόμενο «Βιβλίο του Τάλιεσιν του Βάρδου», που ονομάστηκε έτσι επειδή, όταν η θεά Τσέρνιντγουιν του ανέθεσε την φύλαξη της χύτρας της έμπνευσης και της γνώσης (χάθηκε να το αναθέσει σε μένα;) για χάρη του γιού της Αβαγγντού, αυτός δεν έχασε την ευκαιρία, γεύτηκε μερικές σταγόνες (όχι που θα τις άφηνε) και ξαναγεννήθηκε ως βάρδος παίρνοντας το όνομα Τάλιεσιν, που στα αρχαία κέλτικα εκφράζει την αξία και τη μεγαλοσύνη.

Έτσι λοιπόν ο μύθος αυτός έρχεται να δώσει σάρκα και οστά στους περιπλανώμενους μουσικούς και ποιητές του Μεσαίωνα τους βάρδους, οι οποίοι ήταν οι κληρονόμοι μιας παμπάλαιας μουσικής παράδοσης που φτάνει μέχρι στους ραψωδούς και αοιδούς της αρχαίας Ελλάδας και οι οποίοι είχαν κάνει κτήμα τους το «Μουσέων ερατόν δώρον».

Μένοντας στους Κέλτες πεταγόμαστε στην Ιρλανδία και πέφτουμε πάνω στον Φινν (Finn) και όχι καμία σχέση με τον Χάκλαμπερυ. Πιο σκοτεινός τύπος και κυρίως μάγος-πολεμιστής αυτός ο Κέλτης έγινε γνωστός γιατί απέφυγε και νίκησε τη μουσική ως φορέα μαύρης μαγείας και καταστρεπτικής δύναμης.

Η ιστορία αυτή εντάσσεται σε έναν από τους σημαντικότερους κύκλους της κελτικής μυθολογίας με θέμα τον αγώνα που έκανε ο Φινν εναντίον του Οίκου του Μόρνα, του οποίου οι γιοί είχαν σφαγιάσει τον πατέρα του. Ο μύθος λοιπόν λέει ότι αφού πρώτα ο Φινν μαθήτευσε κοντά στους φοβερούς Φίαν, μυήθηκε στον πόλεμο και στη μαγεία και σε ηλικία μόλις 8 χρονών αντιμετώπισε το φοβερός τέρας Άλλεν Μακ Μίντχα (μπορούμε ασφαλώς να υποθέσουμε ότι θα ήταν Σκοτσέζος), το οποίο κάθε χρόνο κατά τη διάρκεια της γιορτής Σάμχαιν μάγευε με τη μουσική του τους φρουρούς της βασιλικής πόλης του Τάρα, αφαιρώντας τις ικανότητες τους και κατόπιν έκαιγε την γύρω περιοχή (δηλαδή τα Παρατράγουδα σε μια πιο medieval version). Ο Φινν όμως διαθέτοντας την τόλμη και την αντοχή τουλάχιστον του μέσου Έλληνα τηλεθεατή, απέφυγε την κακή επίδραση της εξίσου κακής μουσικής και αποκεφάλισε το τέρας (κάτι που δυστυχώς κανένας Έλληνας τηλεθεατής δε μπορεί να πετύχει μια και το τέρας της κακής μουσικής της Ελλάδας είναι πολυκέφαλο σαν την Λερναία Ύδρα, αδηφάγο σαν τον Γαργαντούα και δυνατό σαν τον Άρη). Εδώ πάντως βλέπουμε και την αντιστροφή όπου η μουσική ή καλύτερα η χρήση της γίνεται φορέας κακού και η κατανίκηση της είναι βασικό συστατικό για να επικρατήσει ο καλός ήρωας.

Αλλάζουμε πάλι ήπειρο και πάμε στην εξωτική Μελανησία (αν ενδιαφέρεστε, πιάνει από Φίτζι, Νησιά του Σολόμωντα μέχρι και Νέα Καληδονία) όπου συναντάμε τον καλόβουλο και κυρίαρχο θεό Κατ (Qat). Πολλές μυθοπλασίες, περιπέτειες και ιστορίες συνοδεύον αυτόν τον Μελανήσιο θεό της Δημιουργίας και του Πολιτισμού, η βασική όμως είναι η Ιστορία της Δημιουργίας (με τη μουσική ως ζωοδόχο στοιχείο): ο Κατ θέλοντας να βάλει μια τάξη στον κόσμο και επειδή μέχρι τότε υπήρχε μια ατελείωτη ημέρα σκάρωσε τη νύχτα (τι αντιστροφή και αυτή! Στις άλλες μυθολογίες η μέρα ακολουθεί τη νύχτα…). Φτιάχνοντας λοιπόν τη φυσική διαδοχή ημέρας-νύχτας έπιασε και έπλασε τους ανθρώπους, από ξύλο και άργιλο τον άντρα και από φυτικές ουσίες τη γυναίκα (για φαντάσου και η πρώην μου εμένα έλεγε φυτό!) και όταν ολοκλήρωσε το έργο του έδωσε τη σκυτάλη στη μουσική για να τους δώσει ζωή βάζοντας τα δημιουργήματα του να σηκωθούν για πρώτη φορά και να χορέψουν χαρούμενα υπό τους ήχους ενός ξύλινου τυμπάνου. Δυστυχώς όμως ταυτόχρονα δημιουργήθηκε και ο θάνατος από την αράχνη Μαράβα, η οποία ζηλεύοντας τον Κατ έπλασε και αυτή ανθρώπους και γυναίκες αλλά επειδή τους έχωσε μέσα στη γη, αυτοί πέθαναν αμέσως. Σε αυτή τη Μελανήσια μυθοπλασία παρουσιάζονται πολύ σφιχτές και αλληλένδετες οι έννοιες Ζωή-Θάνατος, Μουσική-Δημιουργία και Μέρα-Νύχτα.

Μένουμε σε νησιά αλλά πεταγόμαστε στην Πολυνησία και τη Νέα Ζηλανδία και συγκεκριμένα στον θεό Ρόνγκο ή Ρόο ή Λόνο ή Όνο (Rongo, Ro’o, Lono, Ono). Βασική θεότητα της Πολυνήσιας μυθολογίας, με πολλά ονόματα και ιδιότητες. Με το όνομα Ρόνγκο σημαίνει σάλπισμα ή φύσημα και ο ίδιος ο θεός παρουσιάζεται σαν ένα τεράστιο φυσικό μουσικό όργανο, δηλαδή ένα όστρακο θαλάσσιου τρίτωνα που οι Πολυνήσιοι αποκαλούν αντίλαλο (κάτι σαν τη δική μας μπουρού),

ακόμη με το όνομα Όνο θεωρείται ως ο κατεξοχήν προστάτης του τραγουδιού, ενώ στην Χαβάη συναντάται ως Λόνο ο προστάτης των λουλουδιών και της γεωργίας με κύρια γιορτή αυτή της συγκομιδής τη Μακαχίκι, γεμάτη με χορούς, τραγούδια και φαγοπότι. Για ακόμη μια φορά η μουσική, λατρεία και η γονιμότητα συνδέονται άρρηκτα.

Και ο κατάλογος συνεχίζεται από τη Λαπωνία μέχρι την Αυστραλία και από το Καμερούν έως τη Φινλανδία, καθώς όπου υπάρχει άνθρωπος υπάρχει και μύθος, όπου υπάρχει μύθος υπάρχει και μουσική, όρεξη να έχει κανείς να βρίσκει σύμφυτο το μύθο με τη μουσική, παντού και πάντα.

Τώρα πια πιστεύω ότι έχει απαντηθεί το γιατί δημιουργήθηκαν οι μύθοι, όσον αφορά τώρα το ποια αξία μπορεί να έχουν και ποια να είναι άραγε η θέση τους στο σήμερα, είναι πολύ απλό. Η μυθοπλασία είναι μια διαρκής εξέλιξη στο ανθρώπινο γίγνεσθαι καθώς πάντα ο άνθρωπος θα πλάθει τους μύθους που χρειάζεται για να μπορεί να αντιμετωπίζει καλύτερα την πραγματικότητα και ακόμη πιο σημαντικό για να μπορεί να ονειρεύεται. Και πάντα από μια γωνιά, αν όχι και σε πρώτο πλάνο, θα ακούγεται, θα υποβόσκει και θα ενυπάρχει η μουσική.

Βασική Βιβλιογραφική πηγή, η Παγκόσμια Μυθολογία της Εκδοτικής Αθηνών