Η προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι - Μέρος Α'

Προλογικό Σημείωμα και Εισαγωγή

Μελέτη για την προδοσία στο κλέφτικο σε μία απόπειρα ανίχνευσης της λαϊκής ψυχοσύνθεσης και του αξιακού της συστήματος στα τραγούδια.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα αδημοσίευτο επιστημονικό άρθρο με θέμα την προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι, που προέκυψε ως προέκταση μίας γενικότερης εργασίας μου σε σχέση με τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια. Σε επόμενο ή και σε επόμενα κείμενα, αν χρειαστούν περισσότερα από ένα, μπορώ να παραθέσω αποσπάσματα σε θεματικές ενότητες. Παραδόξως έτσι θα μεταβούμε από το ειδικό στο γενικό. Όπως κι αν έχει, όμως, με μεγάλη χαρά μοιράζομαι με τους αναγνώστες του Music Heaven μία εργασία στη σύνταξη της οποίας, μαζί με τη συλλογή και την ανάλυση του υλικού, αφιέρωσα τέσσερις μήνες, ενώ οι περαιτέρω συμπληρώσεις και μικρές διορθώσεις έγιναν στα επόμενα ένα με δύο χρόνια. Η μικρή εισαγωγή γίνεται, για να μην ξενίσει το ύφος του κειμένου. Το αφήνω ως έχει, λοιπόν, με ελάχιστες αναπροσαρμογές. Λίγες διευκρινίσεις θα κάνω μόνο. Όταν αναφέρεται με άλλα λόγια η φράση πρωτάκουσμα για ένα τραγούδι σε καμία περίπτωση δεν υπονοείται ότι μπορεί να προσδιοριστεί ο ακριβής χρόνος δημιουργίας του. Από τη στιγμή δημιουργίας, επίσης, έως τη διάδοση, τη συνείδηση της ύπαρξης του εκάστοτε τραγουδιού με τις ποικίλες εκδοχές και τις συνεχείς παραλλαγές από τόπο σε τόπο και με την εξέλιξή του στο χρόνο υπάρχει διαφορά. Επίσης ο όρος «λαϊκός ποιητής» είναι φράση με συλλογικό περιεχόμενο, γιατί δεν ξεχωρίζει ένας, επώνυμος και συγκεκριμένος δημιουργός. Η δημιουργική διαδικασία λαμβάνει χώρα συλλογικά και ανώνυμα.

Στο πρώτο μέρος, το εκτενέστερο, παραθέτω το θεωρητικό σκέλος της μελέτης. Στο δεύτερο μέρος, που θα δημοσιευτεί ως συνέχεια, παρουσιάζω τα τραγούδια. Προσπάθησα να βρω κλέφτικα, ώστε να συνοδεύσω τα κείμενα. Ενδεχομένως να μην έχουν διασωθεί, ηχογραφηθεί, καταγραφεί ή και να εξασθένισε η διάδοση των περισσότερων μαζί με τη σταδιακή υποχώρηση του ηρωικού προτύπου μετά την ελληνική επανάσταση. Όσα τραγούδια εντόπισα είτε είναι άλλες εκδοχές της ιστορίας είτε είναι παραλλαγές ή, τέλος, είναι πολύ συρρικνωμένα, σε σχέση τουλάχιστον με τα κείμενα που διασώζονται στις συλλογές τις οποίες συμβουλεύτηκα. Μόνο του το γεγονός πιθανόν να σχετίζεται με την εξέλιξη της πορείας των κλέφτικων στο χρόνο, γιατί, χάνοντας τη λειτουργική τους σημασία, συρρικνώθηκαν. Δηλαδή, τα τραγούδια που είναι ευρέως γνωστά έχουν συνήθως τόσους στίχους όσοι παλιότερα θα αποτελούσαν λίγο ή πολύ μόνο το προοίμιο όλου του ποιήματος. Τα ποιήματα ήταν ιστορίες ολόκληρες με αρχή, μέση και τέλος. Βέβαια, εδώ ανοίγει άλλο κεφάλαιο για το ποια είναι τα αυθεντικά κλέφτικα, που γεννήθηκαν μέσα από την προφορική ζύμωση και τις επαναλήψεις των φορέων των τραγουδιών, και για το ποιες είναι οι μεταγενέστερες κατασκευές τους, που εντοπίζονται σε «φλύαρες» λυρικές εκδοχές, όπως παραδόθηκαν σε εμάς μετά την επίσημη καταγραφή των τραγουδιών από τους μελετητές ή, κατά κύριο λόγο, μετά τις επεμβάσεις των λογίων. Είναι κεφάλαιο που μπορούμε να θίξουμε σε άλλο κείμενο αναφορικά με την εξελικτική πορεία των κλέφτικων τραγουδιών στο χρόνο.

 

Εισαγωγή

 Η παρούσα εργασία πραγματεύεται την προδοσία στο κλέφτικο τραγούδι. H επιλογή υπαγορεύτηκε από τη διαπίστωση α) ότι ένας κύκλος κλέφτικων τραγουδιών περιστρέφεται γύρω από τον άξονα προδοσία ως ιστορικό γεγονός και β) ότι η επιστημονική έρευνα ασχολήθηκε ελάχιστα και περιστασιακά. Βασική συνισταμένη της εργασίας είναι η διερεύνηση του συσχετισμού της προδοσίας στην πραγματική της διάσταση με την ποιητική της μετάπλαση. Στόχος είναι να ερμηνευθεί και να αποκωδικοποιηθεί κατά το δυνατόν ένα μικρό μέρος της λαϊκής ψυχοσύνθεσης και του αξιακού της συστήματος, όπως διαφαίνεται και εκτονώνεται μέσα από το θέμα της προδοσίας στα κλέφτικα.

Η κατηγορία των κλέφτικων τραγουδιών, όπως είναι γνωστό, συγκαταλέγεται στην υποομάδα των ηρωικών τραγουδιών (ακριτικά, κλέφτικα, ιστορικά)[1]. Στην πορεία ενασχόλησης με τα τραγούδια διαπιστώνει κανείς τα ρευστά όρια μεταξύ μύθου και ιστορίας στη λαϊκή ποιητική παράδοση, εφόσον ακόμα και ο μύθος αποτελεί κομμάτι της  ιστορίας της. Είναι απαραίτητο να ληφθεί υπόψιν ότι τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια είναι καταρχήν λαϊκά ποιήματα. Εξυμνούν ήρωες ή προβάλλουν γεγονότα και πτυχές της κλέφτικης ζωής,  αποτυπώνοντας λιγότερο ή περισσότερο την εποχή δημιουργίας και διάδοσής τους. Η γνησιότητα ή μη του κειμένου, επίσης, σε σχέση με την εποχή που πρωτοτραγουδήθηκε, πρωτοδιαδόθηκε, πρωτοδημοσιεύτηκε δεν υπήρξε κριτήριο για την επιλογή όσων θα αναφερθούν. Η μελέτη εστιάζει στην κοσμοθεωρία που προβάλλουν εξωραϊσμένη ή όχι.

Βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα των δημοτικών αυτών τραγουδιών είναι η προφορικότητα ως κύριο μέσο έκφρασης και παιδείας του αγράμματου λαού. Όπως όλα τα δημοτικά τραγούδια, λοιπόν, έτσι και τα κλέφτικα τραγούδια υπακούουν στους κανόνες ποιητικής του έμμετρου προφορικού λόγου. Ο Γρηγόρης Σηφάκης στο βιβλίο του Για μια ποιητική του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού συνόψισε τους όρους της προφορικής ποιητικής δημιουργίας. Θεμελιώδη στοιχεία αυτής της διαδικασίας είναι η προφορικότητα, η συλλογικότητα και ο αυτοσχεδιασμός σε ένα πλαίσιο ευρηματικής επαναληπτικότητας[2]. Έτσι, «ο λαϊκός ποιητής δεν ξεχωρίζει για την πρωτοτυπία του, αλλά για την ιδιόρρυθμη χρήση του λόγου διαμορφώνοντας προσωπικό ύφος»[3].

Η επιλογή του ερευνητικού υλικού έγινε από δημοσιευμένες συλλογές δημοτικών τραγουδιών. Συγκεκριμένα από τις συλλογές: του Νικόλαου Γ. Πολίτη[4], του Δημήτρη Πετρόπουλου[5] και του Αλέξη Πολίτη[6]. Τα τραγούδια που συνοπτικά θα παρουσιαστούν εδώ είναι: «Του Κατσαντώνη» σε δύο  παραλλαγές, «Του Νάσου», «Του Βλαχοθανάση», «Του Χρόνη», «Του Χρίστου Μηλιόνη», «Του Λεπενιώτη», «Του Λιάκου» Β’, «Από τα τραγούδια των Κολοκοτρωναίων», «Του Σάφακα», «Βοσκοί μαρτυρούν τους κλέφτες», «Λαβωμένος σε καρτέρι» και «Παλληκάρια για κλεψιά». Το τελευταίο αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση, καθώς δεν περιγράφει άμεσα περιστατικό αλλά μεταλαμπαδεύει την εμπειρία ενός «γεροντόκλεφτα».

Η μέθοδος ανάλυσης θα ακολουθήσει τα παρακάτω στάδια: α. Συνοπτική περίληψη της υπόθεσης των τραγουδιών. β. Οι συντελεστές της προδοτικής πράξης. γ. Οι αποδέκτες των πληροφοριών των προδοτών. δ. Οι μέθοδοι της προδοσίας. ε.  Τα κίνητρα της προδοσίας. στ’. Κοινός τόπος: ο αιφνιδιασμός του ήρωα. ζ. Η αντίδραση των κλεφτών στην προδοσία ως στάση ζωής; η. Σχέση προσώπων με την ιστορική πραγματικότητα και μετάπλασή της στα τραγούδια.

Σε αυτό το σημείο θα ήταν ίσως χρήσιμη η διευκρίνιση ότι δε με απασχόλησε η σχέση των επώνυμων προσώπων με τα πραγματικά γεγονότα. Η περίπτωση του Χρίστου Μηλιόνη, εξάλλου, όπως τη μελέτησε ο Σπ. Ασδραχάς, αποδεικνύει ότι ενδέχεται να απέχουν πολύ τα πραγματικά γεγονότα από τις αφηγήσεις των τραγουδιών. Εδώ, ωστόσο, δεν επιδιώκεται μία εξαγωγή ιστορικών πληροφοριών από τα τραγούδα, αλλά η ιχνηλάτηση της μεταπλασμένης ιστορικής πραγματικότητας στη λαϊκή ψυχή και ακολούθως στα κλέφτικα. Εκείνο που ενδιαφέρει, επομένως, είναι η μορφή με την οποία διασώθηκαν τα τραγούδια ακόμα κι αν εξυμνούν μία πλασματική διάσταση κάποιων ηρώων. Η λειτουργία που επιτελούν με τη δημιουργία και την καθιέρωσή τους δεν εξυπηρετεί την πιστή αναπαραγωγή της ιστορικής πραγματικότητας. Γι’ αυτό το λόγο, όπου υπάρχουν ιστορικές πληροφορίες, θα παρατίθενται στη διάρκεια της ανάλυσης.