Συνέντευξη: Ο Μιχάλης Τερζής μιλά για τον Κωστή Παλαμά

Γράφει ο Σπύρος Αραβανής (spiroos)
63 άρθρα στο MusicHeaven

Από το 1976, όταν κυκλοφόρησε ο πρώτος του δίσκος, ο Μιχάλης Τερζής είναι παρών και ενεργητικότατος. Μελοποιός με την ολάνθιστη ερμηνεία του όρου. Λαϊκός και λόγιος αφού με την ίδια  ανάγκη –δεν θα την πω ευκολία- που γράφει ένα καθαρόαιμο ζεϊμπέκικο ή ένα απτάλικο συνθέτει και μουσική για το θέατρο, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση. Με σπουδές σε έδρανα Ωδείων αλλά και στα θρανία της Πλάκας, με αγάπη για τον ποιητικό λόγο, τον αρχαϊκό αλλά και τον σύγχρονο στιχουργικό. Με ένα μεγάλο αριθμό συναυλιών στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό και κυρίως με την υπομονή και τη σεμνότητα του έργου του και όχι με το βιασμό των δημοσίων σχέσεων. Τον περασμένο Φεβρουάριο συμπληρώθηκαν 70 χρόνια από το θάνατο του Κωστή Παλαμά, ποιητής που διατρέχει το έργο του συνθέτη. Με αφορμή, λοιπόν, αυτή την επέτειο, μίλησε στο MusicHeaven...

Ο Κωστής Παλαμάς είναι σταθερή αναφορά στη δισκογραφία σας. Πότε και πώς ξεκίνησε αυτή η «ιδιαίτερη» σχέση με τα κείμενά του;

Από το σχολείο, από τα πρώτα γυμνασιακά μου χρόνια, από τον ακριτικό κύκλο με τον «Διγενή Ακρίτα και τα Μαρμαρένια αλώνια». Τι είναι τούτο πάλι σκεφτόμουνα…μαρμαρένια αλώνια..! Μέχρι τότε γνώριζα μόνο τα πραγματικά αλώνια του χωριού μου, που παίρναμε το στάρι. Με είχαν εντυπωσιάσει πολύ αυτές οι ιστορίες και επίσης το σχετικό ποίημα του Κωστή Παλαμά, «Ο Διγενής». Έτσι, από μια παλιά ανθολογία του ποιητή, που βρήκα στο πατρικό μου, άρχισα να πειραματίζομαι μελοποιώντας στίχους…Ήταν η καλύτερή μου, αφού πάντα μου άρεσε να ασχολούμαι με τα μουσικά όργανα και τους ήχους. Εδώ όμως τα πράγματα ήταν διαφορετικά…έπρεπε να ανακαλύψω την μουσική από τα μέτρα και τούς ήχους των λέξεων…Τι μαγεία και αυτή!

Η πρώτη σας δισκογραφική δουλειά «Ύμνος και Θρήνος για την Κύπρο» (1976) περιείχε στη μια πλευρά μελοποιημένα ποιήματα του Κωστή Παλαμά και στην άλλη του Γιάννη Ρίτσου. Σε ποιο σημείο τέμνονταν αυτές οι δύο επιλογές;

Τέμνονται ακριβώς, στο σημείο που ο λόγος ενός μεγάλου ποιητή -του Γ. Ρίτσου- στέκει και εναρμονίζεται ισάξια στην κλίμακα αξιών της μεγάλης Ελληνικής ποίησης και σε σχέση με τον Κ. Παλαμά.  Έτσι δημιουργήθηκε μέσα στους αιώνες, η ποιητική αλληλουχία που ιστορεί τα πάθια και τα θαύματα του λαού μας μέσα στο διάβα της ιστορίας του. Στο να ασχοληθώ, λοιπόν, με τα δύο αυτά έργα έπαιξε ρόλο κυρίως η θεματολογία τους και ασφαλώς, η σαφής τάση της εποχής με τις σπουδαίες μελοποιήσεις, τον δρόμο είχαν ανοίξει ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις και συνέχιζαν άλλοι. Έκανα το…«λάθος» όμως να πω, μιλώντας με την εταιρεία ΜΙNOS ότι έχω μελοποιήσει και τον «Ύμνο κ θρήνο για την Κύπρο» του Γιάννη Ρίτσου (ήταν λίγο μετά την εισβολή του Αττίλα στο Νησί το 1974). Έτσι ο κ. Μάτσας και ο Αχιλλέας Θεοφίλου μου πρότειναν να υπάρχουν και οι δύο ποιητές στον δίσκο. 

Με τον τρόπο αυτό βγήκε ο πρώτος μου δίσκος με τραγούδια σε ποίηση Κ. Παλαμά και Γ. Ρίτσου.  Τραγούδησαν ο Γιώργος Ζωγράφος και ένα τραγούδι η Άννα Βίσση το «Γειά σας τριαντάφυλλα» που το παίζανε συνέχεια τα ραδιόφωνα…Υπάρχει βέβαια –για την ιστορία -και το «..Παραμερίζουμε ποιητή για να περάσεις…» του Παλαμά προς τον Ρίτσο, που του έγραψε στα πρώιμα νεανικά του χρόνια ,στην αφετηρία του, διαβάζοντας τα πρώτα του ποιήματα. Το τραγούδι και η ποίηση, ήταν τότε για μένα σπουδή για να εμβαθύνω στην έννοια του κόσμο και του εαυτού μου…

Πόσα συνολικά τραγούδια πάνω σε ποιήση Παλαμά έχετε συνθέσει, ανέκδοτα και δισκογραφημένα;

Είναι πάνω από 30 τα τραγούδια μου αυτά και τα έγραψα όλα εκείνη την εποχή. Από μια τελική επιλογή που έκανα αργότερα, κράτησα τα 20, ενώ αναθεώρησα κάποια άλλα ως προς την μουσική. Εκδοθέντα είναι τα 14 με την «Χρυσομαλλούσα» ερμηνευμένη από τον Λαυρέντη Μαχαιρίτσα και την «Μάγισσα των αστεριών» από εμένα στον δίσκο «Με το χρόνο θα παίξω» -σε νεώτερη ηχογράφηση του 2004.  Έτσι σκέφτομαι, σε μια συναυλία, να παρουσιάσω και να ηχογραφήσω το έργο μου αυτό για να κυκλοφορήσει σε ένα  Cd, στην τελική του μορφή.

Μιλήστε μου για το δίσκο σας, «Όλη τη μουσική μεσ’ στην αγάπη βάλε», του 1984 , με ποίηση Παλαμά και με τις σπουδαίες τις φωνές (Νταλάρας, Γαλάνη, Αρβανιτάκη, Θεοδόσης) που συμμετείχαν.

Αν και ήταν προτεραιότητά μου να ηχογραφήσω και να εκδώσω το έργο μου, σε ποίηση Κ. Παλαμά, πάντα κάτι συνέβαινε και πήγαινε πιο πίσω… Έτσι προηγήθηκαν και «Βγήκαν» τα «Μανιάτικα» του Κ. Κάσση και τα Αρχαία Λυρικά» (όπου η «Νυχτωδία» σε ποίηση Σαπφούς και απόδοση Α. Δασκαλόπουλου, είχε πάρει την διάκριση της «ευφήμου μνείας» από την κριτική επιτροπή, στους Α' Αγώνες τραγουδιού του Μ. Χατζιδάκι στην Κέρκυρα (1981) με την Κρίστι Στασινοπούλου ερμηνεύτρια και δ/ση/ της ορχήστρας της ΕΡΤ, από τον Μάνο Χατζιδάκι)

Ο δίσκος λοιπόν, στον οποίο αναφέρεσθε, κυκλοφόρησε την άνοιξη του 1984 και είχε επιτυχία. Εδώ χρειάζεται μία παρένθεση για να σας διευκρινίσω ότι όταν έφτασα στην Αθήνα- μόνος και με ελάχιστα φράγκα στην τσέπη μου- προσπαθούσα να βρώ τον δρόμο μου ,να προσαρμοσθώ στο καινούριο περιβάλλον, να πάω σε εταιρείες δίσκων, να κάνω μιαν αρχή τέλος πάντων...Το κατάφερα σχετικά γρήγορα...Με μια κιθάρα στο χέρι, βρέθηκα στο σπίτι του Άκου Δασκαλόπουλου, στην οδό Καρνεάδου στο Κολωνάκι (με έστειλε εκεί ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, που είχα συναντήσει στα «ΝΕΑ», πηγαίνοντας εκεί από μόνος μου...). Ο Α. Δασκαλόπουλος με εμπιστεύθηκε αμέσως και άρχισα σιγά-σιγά να μελοποιώ στίχους του, έτσι έγινε το ξεκίνημά μου στην δισκογραφία...Συζητώντας αργότερα με τον Άκο για τον Παλαμά μου, του παρουσίασα μια μέρα όλα τα τραγούδια που είχα γράψει πάνω σε στίχους του ποιητή. Εντυπωσιάστηκε -πολύ θα έλεγα- και με ενθάρρυνε να προχωρήσω… Μου είπε, πως ο Παλαμάς δεν έχει μελοποιηθεί εκτός από τον «Τάφο» που έγραψε υπέροχα ο Γιάννης Σπανός με την Καίτη Χωματά. Παράλληλα, πήρε μια ανθολογία από την βιβλιοθήκη του και μου διάβασε το: «Γειά σας τριαντάφυλλα».

Ώσπου να φτάσω στο σπίτι μου, είχα σχεδιάσει στο μυαλό τη βασική μελωδία του τραγουδιού μου αυτού, που προστέθηκε έτσι σε όλα τα άλλα. Σύντομα με τον Δασκαλόπουλο, κλείσαμε συνάντηση με τον Γιώργο Νταλάρα. Θεωρούσα ότι τα τραγούδια μου αυτά, μόνο εκείνος θα μπορούσε, ερμηνεύοντάς τα, να τα αναδείξει. Ο Νταλάρας ενθουσιάστηκε με το έργο μου πάνω στον Παλαμά και με υποστήριξε άμεσα και καθοριστικά…Ήταν εποχή μεγάλης αναζήτησης και καλλιτεχνικά, η αρχή της δεκαετίας του 1980. Είχε προηγηθεί η πρώτη συνεργασία μου μαζί του στον Δίσκο «Οι Μάηδες οι Ήλιοι μου» με δύο τραγούδια μου σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου. Έτσι οι δυό τους με πήγαν στην ΜΙΝOS , όπου ο κ. Μάκης Μάτσας άκουσε το έργο μου και μας έβαλε στο Studio για την ηχογράφηση του δίσκου: «Όλη τη μουσική μεσ’ στην αγάπη βάλε». Βοήθησε πολύ και η Άννα για αυτό. Αισθάνομαι ευγνωμοσύνη πάντα, για την τότε υποστήριξή όλων...Στο δρόμο ήρθαν και η Δήμητρα Γαλάνη, η Ελευθερία Αρβανιτάκη -στα πρώτα της βήματα- και ο νέος τραγουδιστής, άγνωστος τότε, Διονύσης Θεοδόσης.

Το 1994 παρουσιάστηκε στο Παλλάς, «Ο Ύμνος της Αθηνάς». Πώς και γιατί επανήλθατε στην ποίηση του Παλαμά. Μίλήστε μου και για αυτό το έργο.

Με το έργο μου αυτό προσπαθώ, να σπάσω την «φόρμα τραγούδι» και να πειραματισθώ στο ευρύτατο πεδίο της συμφωνικής μουσικής και της συμφωνικής ορχήστρας, που περιέχει ως βασικό δομικό στοιχείο της, μικτή χορωδία, δύο σολίστες- (Τενόρο και Μέτζο σοπράνο) και άλλα στοιχεία , χρησιμοποιώντας το σφρίγος του λόγου από το υπέροχο αυτό έργο του Κ. Παλαμά. Παρουσιάσθηκε το 1994 στο θέατρο Παλλάς, από τα Μουσικά Σύνολα της ΕΡΤ, όταν ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν Διευθυντής τους και μου το παρήγγειλε.

«Δεν είμαι ποιητής μόνο του εαυτού μου», λέει ο Κωστής Παλαμάς, «είμαι και ποιητής του καιρού μου και του Γένους μου». Ποια είναι η θέση του Παλαμά στη σύγχρονη λογοτεχνική πραγματικότητα πιστεύετε; Επιβεβαιώνεται η άποψή του;

Ο Παλαμάς συσπειρώνει στα κείμενά του, το συμπαντικό γίγνεσθαι του Ελληνικού κόσμου όπως όλοι οι μεγάλοι ποιητές μας...Περιέχει στο έργο του όλους τους μύθους, τα θαύματα, τους θρύλους, τη σοφία, την δόξα και τις καταστροφές του κόσμου μας. Εκτείνεται, με τον λόγο του, από το απώτατο παρελθόν προς το μέλλον. Αυτά δεν τα λέω εγώ αλλά τα γράφει με τον τρόπο του ο Γιώργος Σεφέρης, για τον Κ. Παλαμά.  Με αυτή λοιπόν την έννοια όχι, δεν ανήκει καν στον εαυτό του ή μόνο στο γένος του, αλλά ανήκει στον κόσμο ολόκληρο και ασφαλώς στην ιστορία του Ελληνικού πολιτισμού.  Ο Παλαμάς είναι εθνικός και παγκόσμιος ταυτοχρόνως, όταν γράφει: «..του κόσμου είμαι πολίτης πατρίδα έχω τη γη» Με το πέρασμα των χρόνων η μορφή της γλώσσας του, χρειάζεται μια μεγαλύτερη ίσως προσοχή, κυρίως από τα νέα παιδιά. Σημασία όμως έχει εδώ, το βάθος των κειμένων του, η σοφία που περιέχουν και όχι απαραίτητα ο τρόπος γραφής τους. Και ο Αισχύλος δεν είναι άμεσα κατανοητός «δυστυχώς λόγω του τρόπου διδαχής του» όμως…

Γνωρίζετε το  δίσκο «Δεν ξέρω παρά να τραγουδώ-19 συνθέτες μελοποιούν Παλαμά», του 2005;

Όταν έγινε αυτό το εγχείρημα βρισκόμουν στο Μόναχο της Γερμανίας για μήνες και δεν το παρακολούθησα. Η τέχνη είναι δημιουργία που έχει να κάνει με το είναι, την εμπειρία, την ευαισθησία, τα βιώματα, το αισθητικό πεδίο και την γενικότερη φιλοσοφική θεώρηση του Καλλιτέχνη για τα πράγματα. Ταυτίζεται δε με το όραμα που καλλιεργεί ο ίδιος και αυτό είναι απολύτως προσωπική υπόθεση. Κριτής για ό,τι γίνεται θα είναι πάντα το κοινό και ο χρόνος. Ασφαλώς, λοιπόν, είναι καλό να γίνονται τέτοια εγχειρήματα για τον Παλαμά και για όλους τους ποιητές μας παλαιούς και νεώτερους. Η ποίηση σε βγάζει από το εφήμερο και σε ταξιδεύει στη διάρκεια και στο αέναο..  Πρέπει όμως και εσύ να είσαι ώριμος και έτοιμος δέκτης.

Ο Παλαμάς έλεγε τραγούδια τα ποιήματά του. Πιστεύετε πώς στο μέλλον οι μελοποιήσεις του έργου του θα πληθύνουν; Η νέα γενιά θα βρει μουσική έμπνευση στους στίχους του; Και πώς φαντάζεστε μια σύγχρονη μουσική προσέγγιση;

Είναι αλήθεια, τραγούδια ονομάτιζε τα ποιήματά του ο ποιητής. Γιατί γνώριζε ίσως το μυστικό ότι «..όλες οι τέχνες τείνουν προς την μουσική» (Στραβίνσκι). Έμμετρος λόγος, ρυθμός, μουσικοί φθόγγοι, μουσική.  Ακούστε τι γράφει κάπου:

«Και ο νόμος σαν πρωτόγινε της Πολιτείας προστάτης,

με το ρυθμό πρωτόγινε, κ’ ήταν κι αυτός τραγούδι».

Για το αν θα πληθύνουν οι μελοποιήσεις; Μακάρι να γίνουν έτσι τα πράγματα.  Η εικονική πραγματικότητα όμως που καλλιεργείται και είναι σήμερα πανταχού παρούσα στις κοινωνίες, δημιουργεί άλλου είδους πρότυπα, άλλες πλασματικές ανάγκες, αλλότριες τάσεις. Την ώρα που χιλιάδες δράματα μας ζώνουν «..στη σκοτεινή εποχή μας» (που γράφει), εμείς καθεύδουμε.  Υπάρχουν ευτυχώς και οι άνθρωποι της αξίας και της ευθύνης, που τους βλέπεις σήμερα παντού γύρω σου..!

Γράφει ο Παλαμάς:

« ...και εμείς γυρτά στη γή, δαρμένοι από μια λύπη,

ακούσαμε της γης το μέγα καρδιοχτύπι.»

Και επίσης:

« …για την καινούργια γέννα,

π’ όλο την περιμένουμε κι’ όλο κινάει για νάρθε,

κι’ όλο συντρίμμι χάνεται στο γύρισμα των κύκλων…».