Μιχάλης Μπουρμπούλης: Η ιστορία πίσω από τα τραγούδια του (συνέντευξη)

Γράφει ο Κωνσταντίνος Παυλικιάνης (CHE)
230 άρθρα στο MusicHeaven

Ακόμα κι αυτή εδώ η συνέντευξη δεν είναι παρά ένα μικρό κομμάτι μιας πολύωρης συζήτησης που κάλυψε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, από τη λογοτεχνία μέχρι τη ζωγραφική, από την ιστορία μέχρι την πολιτική, και πολλά άλλα θέματα που είχαν εξίσου ενδιαφέρον. Αλλά μιας και η αφορμή για τη συνέντευξη είναι η ιστορία πίσω από τα τραγούδια, θα περιοριστούμε στα περί της μουσικής.

Εδώ έχουμε να κάνουμε με την περίπτωση ενός εξαιρετικού δημιουργού του λόγου, που ο αριθμός των μελοποιημένων του στίχων δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλος αλλά αυτό που εντυπωσιάζει είναι ο αναλογικά μεγάλος αριθμός των επιτυχιών του αλλά και η διάχυσή τους χρονικά, καθότι ο Μιχάλης Μπουρμπούλης έχει να επιδείξει πολύ μεγάλες επιτυχίες από τη δεκαετία του 1970 μέχρι σήμερα.

Από το «Θα ‘ταν 12 Του Μάρτη» (Χάρις Αλεξίου) και το «Να Παίζει Το Τρανζίστορ» (Μαρινέλλα) της δεκαετίας του ’70, μπαίνουμε στη δεκαετία του 1980 με το περίφημο «Μην Κλαις» (Σωτηρία Μπέλλου) και το «Καμιά Φορά» (Μαρινέλα) και συνεχίζουμε με τα «Βεγγαλικά Σου Μάτια» (Γιώργος Νταλάρας). Ενδιάμεσα, το μουσικό μας «ταξίδι» συναντά και άλλα τραγούδια σε στίχους του Μιχάλη Μπουρμπούλη, σε σημείο που πολλοί θα εκπλαγούν για το πόσα τραγούδια του γνωρίζουν, χωρίς όμως να ξέρουν τον στιχουργό. Αυτός, άλλωστε, είναι και ο σκοπός αυτής της συνέντευξης: να γνωρίσουμε τον άνθρωπο και τις ιστορίες πίσω από τα τραγούδια.

Θα ‘ταν 12 Του Μάρτη – Χάρις Αλεξίου
(συνθέτης: Σταύρος Κουγιουμτζής, 1976)

Μ.Μ.: Ήταν 1975. Κατά σύσταση του Γιάννη Λογοθέτη, του ΛοΓό, γνώρισα τον Σταύρο Κουγιουμτζή. Μου είπε:
- Παρ’ τον Σταύρο Κουγιουμτζή, του ‘χω μιλήσει.

Πήρα τηλέφωνο. Επρόκειτο για έναν άρχοντα και ευαίσθητο άνθρωπο. Με τέτοιες γνώσεις στη μουσική, με τέσσερα διπλώματα, τόσο πολύ έπαιζε μουσική που τα δάχτυλά του είχαν πάθει μία ελαφρά ζημία. Πήγα, το λοιπόν, εκεί. Δεν είχα ασχοληθεί με το τραγούδι. Μόνο με την ποίηση. Αλλά επιστρέφοντας από τη Θεσσαλία, όπου δούλευα σε μία εταιρία στη Λάρισα, του πήγα ένα ποίημα που ‘χα φτιάξει, με την αντίληψη και τον λόγο –τις λέξεις δηλαδή- του θεσσαλικού κάμπου. Ο άνθρωπος τα έχασε. Έμεινε έκπληκτος. Και για να μην με πετάξει από το παράθυρο, μου είπε:
- Κύριε Μπουρμπούλη, αυτό δεν είναι τραγούδι!

Εγώ, καθότι Επτανήσιος, δεν είχα την πείρα. Βεβαίως είχα γράψει ποιητικά βιβλία, αλλά το τραγούδι το ελληνικό δεν το γνωρίζαμε τόσο καλά τότε. Μου λέει:
- Δεν μπορώ να κάνω τίποτα, μόνο να σας δώσω μία μικρή συνταγή.

Εγώ περίμενα πως θα πάει σε κανένα αρμάρι ή συρτάρι να μου φέρει κανά χαρτί. Και μου είπε:
- Θα σας πω έναν στίχο για να μπείτε μες στο τραγούδι.

Διαβάζοντας το ποίημά μου είχε δει ότι μπορούσε να μιλήσει μ’ έναν άνθρωπο που σκεφτότανε και είχε την ευαισθησία του λόγου. Πράγματι, λοιπόν, μου λέει το εξής:
- Θα σου πω ένα τετράστιχο του Γκάτσου. «Φαρμάκι τα γεράματα / τα νιάτα πικραμένα / σου ‘στειλα δέκα γράμματα δε μου ‘στειλες κανένα».

Αυτή είναι η γενική φόρμα του λαϊκού δεκαπεντασύλλαβου. Μπήκε τότε το ψώνιο στο κεφάλι και τον έπαιρνα τηλέφωνο κάθε μέρα και δεν του ‘χα πει τίποτα ότι γράφω. Σε έξι μήνες του πάω το «Θα ‘ταν 12 Του Μάρτη», το οποίο έχει το εξής που δεν γινόταν τότε: κάθε κουπλέ έχει δύο δεκαπεντασύλλαβους και συνοδεύεται από ένα δεκαεξασύλλαβο σπασμένο στα δύο. Παραδείγματος χάρη:

Θα ‘ταν 12 Του Μάρτη
μεσημέρι Κυριακής
τότε που ‘φευγες στρατιώτης
μ’ ένα τρένο της γραμμής.
Τρίτη θέση σε βαγόνι,
Μες στο κρύο και στο χιόνι.

Και αυτό το εφαρμόζω ίσως για πρώτη φορά. Τότε ο Κουγιουμτζής έκανε ένα δίσκο γνωριμίας με την Αλεξίου. Όμως προηγουμένως είχα κάνει μαζί του ένα τραγούδι με το Νταλάρα, το «Έχεις Την Πόρτα Σου Κλειστή» (1975). Μου το ‘κανε σαν δώρο ο Κουγιουμτζής για να μην με πικράνει επειδή είχαμε γίνει ήδη φίλοι. Εγώ, όμως, του πήγα όχι ένα αλλά τρία τραγούδια: το «Θα ‘ταν 12 Του Μάρτη», το «Σου Στέλνω Χαιρετίσματα» και το «Πηνελόπη», το οποίο η Αλεξίου δεν το προώθησε. Το «Θα ‘ταν 12 Του Μάρτη» είχε ένα συμβολισμό προς το τέλος, γιατί ήτανε νωπά ακόμα τα πράγματα το 1976, από την κατάρα των Ελλήνων (σ.σ. εννοεί την επταετία των συνταγματαρχών):

 Τον Απρίλη αρρωσταίνεις
και το Μάη δε μιλάς.
Μου ‘γραψες δυο λέξεις μόνο,
πως ακόμα μ’ αγαπάς.
Μ’ αγαπάς και με θυμάσαι
μες στο χιόνι που κοιμάσαι.

Ο Απρίλης ήταν συμβολικός. Αλλά θα ‘ταν κουταμάρα να το βάλεις καθαρά μες στο τραγούδι και να κάνεις τον αντιστασιακό. Το έκαναν πολλοί και ήταν λάθος. Δεν μιλάς μέσα απ’ το τραγούδι θυμίζοντας φωτογραφικά τις εποχές που σε πίκραναν ή που πίκραναν την πατρίδα σου. Μιλάς «παρακαμπτηρίως», θα σου έλεγα.

Πόσοι το κατάλαβαν αυτό;
Μ.Μ.: Κανένας! Μόνο ο Σταύρος! Ο Σταύρος είχε την Αιμιλία, η οποία ήταν μία φωνή εκπληκτική, αλλά δεν προχώρησε στο τραγούδι. Είπε μερικά πράγματα, όπως το «Λεωφορείο», που είχαμε κάνει μαζί σε έναν άλλο δίσκο («Τραγούδια Του Καιρού Μας», 1977). Ακόμα έχουμε επαφή. Είναι μία κυρία που η φιλοξενία της και η αδελφότητα που μου έδειξε –γιατί ήμουνα υπό ανέχεια τότε- δεν λέγεται. Και δεν ξεχνιούνται τέτοια πράγματα. Μην ξεχνάμε ότι αδελφή του Σταύρου Κουγιουμτζή είναι η Μαρία Κουγιουμτζή, βραβευμένη από την Ακαδημία ως συγγραφέας, η οποία επειδή είναι σεμνή δεν κάνει παρουσιάσεις. Η Μαρία έφερε μία νέα ιδέα, ένα νέο στυλ στην ελληνική πεζογραφία. Ήταν σόι, δηλαδή, καλλιτεχνών-δημιουργών. Η Αιμιλία τραγούδησε μοναδικά τραγούδια άλλου στιχουργού και μουσική του Σταύρου. Ερμηνείες που σου κόβουν την ανάσα. Ας μιλήσουμε άλλη φορά για αυτό.

Γιατί ήταν «12 του Μάρτη»; Η ημερομηνία επιλέχθηκε τυχαία;
Μ.Μ.: Ήταν μετρική λύση. Ο Μάρτης είναι κι ένας συμβολικός μήνας για τους Έλληνες, επειδή έχει την 25ηΜαρτίου. Τώρα, το πόσο αλήθεια είναι και το τι επαναστάσεις έγιναν…, ας μην το συζητάμε. Είχα μία γραφομηχανή, δεν υπήρχαν κομπιούτερ τότε, το 1975-1976, και δούλευα καιρό, έξι μήνες, μέχρι να φτιάξω αυτά τα τραγούδια. Ο Σταύρος τα πήρε και τα τρία. Γι’ αυτό, αν προσέξεις, ανεξάρτητα αν αξίζουν ή είναι για πέταμα, είναι διαφορετικά απ’ όλο το δίσκο («Λαϊκές Κυριακές»).

Από μία… διαβολική σύμπτωση, 12 Μαρτίου «έφυγε» ο Σταύρος Κουγιουμτζής.
Μ.Μ.: Οι συμπτώσεις ποτέ δεν είναι διαβολικές. Όταν το έμαθα, σκέφτηκα πως θα μπορούσε ένας από τους δύο να πάει περίπατο. Μετά δεν είχα λόγια να πω… Ξέρεις, φίλε μου, αυτά τα γεγονότα είναι σαν δόλιοι επισκέπτες. Εξαρτάται ποιον θα συναντήσουν πρώτο στο διάβα τους.

Σου Στέλνω Χαιρετίσματα – Χάρις Αλεξίου
(συνθέτης: Σταύρος Κουγιουμτζής, 1976)

Μ.Μ.: Το «Σου Στέλνω Χαιρετίσματα» ήταν μία σατιρική μπαλάντα, γιατί γύρισε ο «εθνάρχης» από τη Γαλλία, ο Καραμανλής, και νομίζανε ότι όλα θα αλλάξουν. Κι εγώ «σας στέλνω χαιρετίσματα», λοιπόν, «με δυο μικρά πουλιά / λιγότερα συνθήματα / και πιο πολλή δουλειά». Και το αντίθετο, που διογκωνόταν η άκρα Αριστερά, και αντί να δουλεύει έριχνε συνθήματα. Ο Καραμανλής δεν ήταν κι ένας, πως να το πούμε, άνθρωπος που μπορούσες να τον κάνεις ό,τι θέλεις. Είχε και τα νευράκια του, είχε και τα χαστούκια του και ήταν πειθαρχημένο το περιβάλλον του. Τότε έφτιαξε τη Νέα Δημοκρατία. Τα γέλια που έβαλα μόλις άκουσα το όνομα του κόμματος… Η Δημοκρατία είναι μία. Τη λέει η λέξη: ο Δήμος κρατεί. Το «Νέα Δημοκρατία» τι σημαίνει; Είναι αποτέλεσμα μιας αγράμματης συμπεριφοράς μέσα σ’ ένα πλήθος πικραμένο, όπως ήταν οι Έλληνες. Δεν μπορείς να το λες «Νέα Δημοκρατία». Έφερε τη Δημοκρατία τη νέα; Γιατί η παλιά ποιά ήτανε; Να θυμηθώ ότι ο ίδιος ισοπέδωσε τα Επτάνησα με τους σεισμούς και με τους εργολάβους του; Ή την Αθήνα; Αυτός κατάντησε την Αθήνα έτσι, ως υπουργός Δημοσίων Έργων και ως αρχιμάστορας των εργολάβων στην Ελλάδα. Στα Επτάνησα το 1953 έγιναν οι σεισμοί. Μεγάλες καταστροφές. Να σου δείξω φωτογραφίες τρεις μέρες μετά απ’ τους σεισμούς. Οι εργολάβοι ισοπέδωσαν τα σπίτια. Η Ιθάκη έπαθε ζημιά 25 με 30% το πολύ. Θυμάμαι, ήμουνα παιδί, που γύριζε μία παρέα στην Ιθάκη κι έγραφε στα σπίτια Ε ή Κ, επισκευάσιμον, κατεδαφίσιμον. Τα περισσότερα έπρεπε να ήταν κατεδαφίσιμα. Τα επισκευάσιμα, ξέρεις ποιά ήταν; Το αρχοντολόι του νησιού! Που ήταν δίπλα στον Καραμανλή σαν ψηφοφόροι του.

Ναι, αλλά το αρχοντολόι, αφού είχε και περισσότερα χρήματα, δεν θα είχε και πιο καλά σπίτια και πιο γερές κατασκευές;
Μ.Μ.: Τα σπίτια στην Ιθάκη τα έζησα. Ήταν του 18ου-19ου αιώνα. Τα περισσότερα ήταν βενετσιάνικου ρυθμού, με ένα ιδιαίτερο στυλ. Σπίτια από πέτρα και ασβέστη. Δεν είχαν μπετά. Μπορούσαν, όμως, να τα αποκαταστήσουν. Στην Ιθάκη είχε φτιάξει τρία σπίτια, τρεις οικοδομές, ο Τσίλερ. Ο μεγάλος αρχιτέκτονας. Έφτιαξε τη Ναυτεμπορική Σχολή, που ήτανε το ομορφότερο κτίριο της Μεσογείου. Άμα το βρω, θα στο δείξω. Και απλώς είχε καθίσει η σκεπή. Γκρεμίζεις ένα κτήριο, που μόνο τα υπόγεια και τους διαδρόμους και τα αγάλματα που είχε μέσα να κοίταζες… Στην αρχή του περασμένου αιώνα, ο Τσίλερ έφτιαξε τη Σχολή καθώς και το σπίτι του Σταθάτου και το εξοχικό. Και είδαμε όλοι αυτή την περίφημη εποχή, να προσπαθούν να γκρεμίσουν σπίτια και να μην πέφτουνε. Και να τα γκρεμίζουν με γερανούς και δυναμίτες. Ξεκινάγαμε να πάμε στο σχολείο και μας λέγανε «Κάτσε γιατί θα το γκρεμίσουνε με δυναμίτη! Τράβα παιδάκι μου αλλού, από άλλο δρόμο!». Γιατί; Γιατί δεν το επισκευάζεις; Γιατί δεν θα είχανε δουλειά-χρήμα οι εργολάβοι! Δεν θα είχε δουλειά το σύστημα των τσιμέντων, που συνεχιζότανε με πρώτο παράδειγμα την Αθήνα. Είναι πόλη αυτή; Ο Καραμανλής την ξεκίνησε! Ιδεολογικά μπορεί να θίγεσαι, δεν ξέρω, αλλά σ’ αυτά δεν υπάρχει ιδεολογία. Υπάρχει «γκρεμίζω» και «χτίζω».

Οπότε, έχοντας όλα αυτά στο μυαλό σας, γράψατε το «Σου Στέλνω Χαιρετίσματα».
Μ.Μ.: Ναι, ναι, συν τη βοήθεια του Σταύρου σε όλα. Ήταν σαν να λέγαμε «Σταματήστε» γιατί κάτι δεν πήγαινε καλά. Νομίζω ότι ο συμβολισμός του ερμηνεύεται εύκολα. Το είπε κι ο πρωθυπουργός, ο Τσίπρας, ο οποίος μου είναι ερωτηματικά συμπαθής. Όταν τελείωσε το υπουργικό συμβούλιο (το Φεβρουάριο του 2015) είπε: «Λιγότερα συνθήματα και πιο πολλή δουλειά».

Εσείς ως δημιουργός, ως ο άνθρωπος που συνέλαβε το συγκεκριμένο στίχο, αισθάνεστε περήφανος όταν ακούτε ένα δικό σας δίστιχο από τα χείλη ενός πρωθυπουργού ή από τον κόσμο που το σιγοτραγουδάει;
Μ.Μ.: Πολύ έξυπνη ερώτηση. Όχι. Δεν αισθάνομαι κάτι και δεν με ενδιαφέρει.

Στο σημείο αυτό παρεμβαίνει η αξιαγάπητη σύζυγος του κου Μιχάλη Μπουρμπούλη, Στέλλα Καλαβίτη:
-  Είναι τόσα πολλά αυτά που έχει πει στο χώρο του τραγουδιού, της ποίησης και της διαφήμισης, που τα συναντάμε κάθε μέρα.

Η Αλεξίου γνώριζε το συμβολισμό των τραγουδιών;
Μ.Μ.: Δεν κατάλαβε την ουσία. Ήταν μία επαρχιώτισσα, η οποία δεν ήξερε πολλά. Είχε μαγική φωνή. Ουδέποτε σχολίασε αυτά τα τραγούδια και ουδέποτε τα βοήθησε. Έγιναν από μόνα τους γνωστά. Παρά την ημιμάθειά της, δεν μπορούσε η κοπέλα να «παίξει» το μεροκάματό της στα βραδινά κέντρα τραγουδώντας το «Θα ‘ταν 12 Του Μάρτη» ή το «Πηνελόπη» που είναι μία από τις πιο επιθετικές μπαλάντες. Δεν την είπε ούτε μία φορά και έμεινε νεκρή. Αν σου τύχει άκουσέ την. Η Αλεξίου είχε τη δουλειά της. Την τράβηξαν από τη δουλειά της για να μπει στη δισκογραφία. Έκανε την παρουσία της, αλλά δεν ήτανε Κουγιουμτζής. Ο Κουγιουμτζής έκανε συναισθηματικές «ανοχές» σ’ αυτό το έργο, γιατί δέχθηκε στίχους μη εναρμονιζόμενους στα πιστεύω του και στο επιδιωκόμενο ύφος του δίσκου.

Έχεις Λίγα Χρόνια Έχεις - Μαρινέλλα
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1978)

Μ.Μ.: Το δίσκο το γράψαμε στο Polysound. Απέναντι ακριβώς από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, είναι ένας δρομίσκος στην Πατησίων που μπαίνεις μέσα, αριστερά. Είναι αδιέξοδο. Εκεί στο βάθος υπήρχε το Polysound. Στη δεξιά γωνία εισόδου του δρομίσκου ήταν το σπίτι της Μαρίας Κάλλας. Τώρα κάθονται μέσα αράπηδες, τσιγγάνοι, γύφτοι, αλήτες, ό,τι θέλεις. Όχι ότι είναι κακό η στέγαση από ανάγκη, αλλά γιατί να μην το προσέξουν; Μαρία Κάλλας ήταν αυτή. Εκπρόσωπός τους, της αστικής τάξεως. Προστατεύστε τουλάχιστον τον εαυτό σας! Όσο για το στούντιο Polysound, ξεχάστε το. Είχε τη μοίρα της Columbia. Εκεί, λοιπόν, γράψαμε με τη Μαρινέλλα. Εκείνο που θυμάμαι με την εν λόγω Κυρία, και θα το λέω όπου βρεθώ, είναι η αρτιότητά της ως μητέρα. Όταν τελείωνε το κάθε τραγούδι, που ξέρεις ότι δεν λέγεται με την πρώτη, πήγαινε στο τηλέφωνο και έπαιρνε να δει τι κάνει η κόρη της. Το παιδί της τότε πήγαινε στις σχολές Κωστέα Γείτονα, αν δεν κάνω λάθος. Και έπαιρνε να δει πώς είναι, με μια μητρική ζεστασιά που λέω: «αυτή η κοπέλα πέρασε βράδια σε εξέδρες με ρεμπέτες, με Καζαντζίδηδες…» –όχι με την κακή έννοια. Ήταν πειθαρχημένη μουσικά στον Χατζηνάσιο. Γιατί είναι και διάβολος ο Γιώργος. Δεν πιάνεται. Εννοώ στη γνώση της μουσικής και στην πληκτρολόγηση του πιάνου, είναι αξεπέραστος. Του έδινα μία στοίβα στίχων και, επειδή είναι πανέξυπνος διάβολος, καταλάβαινε ποιο πηγαίνει στην τραγουδίστρια ή στον τραγουδιστή που θα επιλέξει. Κι έτσι διάλεγε. Το «Έχεις Λίγα Χρόνια Έχεις» δεν το έγραψα συμβολικά απάνω σε κάτι, σε κάποια σχέση δηλαδή γνωστού προσώπου ή της ίδιας της Μαρινέλλας ή του Χατζηνάσιου. Είναι ένα τραγούδι για κάποιον 20χρονο/25χρονο, που έχει λίγα χρόνια. Όχι ότι του μένουν λίγα χρόνια αλλά ότι έχει λίγα χρόνια στην πλάτη του. Γι’ αυτό και λέω ότι «είναι από μάλαμα».

Να Παίζει Το Τρανζίστορ - Μαρινέλλα
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1978)

Μ.Μ.: Σύμφωνα με μία έρευνα που έγινε, λέγεται πως είναι το πιο γνωστό τραγούδι των τελευταίων 35 χρόνων στην Ελλάδα. Είναι από τους πρώτους στίχους μου που πήγα στο Γιώργο. Το έγραψα στο Λυκαβηττό. Έμενα μόνος μου στη Στάθη Γεροδήμου 24 και ακριβώς κάτω από το παράθυρό μου οχλοβοούσαν τα παιδιά. Ήθελα κάτι να γράψω και δεν μπορούσα. Και πηγαίνοντας προς το παράθυρο, είδα από κάτω που πέρναγε ένας αθίγγανος και είχε στον ώμο του ένα τρανζίστορ. Ξέρεις, έτσι τα πουλάγανε τότε. Στο τραγούδι υπάρχει ένας άλλος συμβολισμός: «κι εσύ περνάς στους δρόμους / με το μπουφάν στους ώμους / και τα πουκαμισάκια τα κοντομάνικα». Ήταν μία φωτογραφία τραβηγμένη μέσα στο 1967-1974. Μας ήρθε από το εξωτερικό ενός μετέπειτα βαπτισμένου ήρωα του ΠΑΣΟΚ. Ήταν ο Αντώνης Τρίτσης. Μας ήρθε από τη Βολιβία, την ώρα που εμείς πεινάγαμε και μας κυνήγαγαν οι Λύκοι, και είχε το μπουφάν στους ώμους. Καλός άνθρωπος και πρωταθλητής στο πένταθλο στην Ελλάδα. Τον πήρα ως ερέθισμα, ως σύμβολο, όχι ότι ήταν τέτοιος άνθρωπος, μιας γενιάς. Της γενιάς του ΠΑΚ, που ήταν έξω, όπως ο συγχωρεμένος ο Ανδρέας Παπανδρέου, και όλοι αυτοί ζούσαν με ξένα λεφτά. Ποιός δούλευε;

Παιδί Απ’ Την Ανάβυσσο - Μαρινέλλα
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1978)

Μ.Μ.: Εδώ δεν έχουμε τίποτα. Απλώς γύρευα να ‘ναι τραγούδι της εποχής και, με ερεθισμό από τον Γκάτσο, γύρευα ομοιοκαταληξίες που να μην είναι συνηθισμένες. Όλες αυτές οι ομοιοκαταληξίες όπως «να σου πω, πως σ’ αγαπώ» δεν μου αρέσανε. Αυτό το ‘χω βαρεθεί πια. Δεν ήθελα να κάνω και τις απόλυτες ομοιοκαταληξίες του Γκάτσου. Πρώτα-πρώτα, δεν ήταν κι εύκολο. Δεύτερον, ήταν ο άρχων σ’ αυτό και έπρεπε να τον σεβαστώ -όπως με σεβάστηκε αργότερα ο ίδιος. Όλα αυτά της Μαρινέλλας ακουστήκανε. Αυτά δεν είναι τραγούδια. Είναι «γεωγραφική πολιτική». Ανάβυσσος. Ξέραμε ποιοι μένουν στην Ανάβυσσο. «Με κρεμεζί πουκάμισο / παιδί απ’ την Ανάβυσσο». Πρόσεξε τις λέξεις. Να μην είναι συνηθισμένες. Εάν σου πω Κώστα μου, ότι μετά από χρόνια έμαθα τι χρώμα είναι το κρεμεζί, δεν θα το πιστέψεις! Εμένα, μου πήγαινε συλλαβικά. Το άκουγα που το έλεγαν οι γυναίκες, οι οποίες παίζουν με τα χρώματα στην ενδυματολογία τους, και μου πήγαινε. Ήταν τρισύλλαβο οξύτονο και το ‘θελα. Κρεμεζί που-κά-μι-σο. Το άλλο ήταν προπαροξύτονο. Αυτά πρέπει να τα προσέχει κανείς στο τραγούδι, γιατί ακούς πράγματα και βγαίνεις από τα ρούχα σου. Και ο ίδιος ο -προνομιούχος από τη φύση του- Μητροπάνος άλλαζε τον τόνο όταν τελείωνε ο στίχος σε προπαροξύτονη λέξη. Δηλαδή το «πουκάμισο» μπορεί να τ’ ακούσεις «πουκαμισό». Δεν ξέρανε. Είχανε φωνή αλλά δεν ξέρανε. Εγώ με τον Χατζηνάσιο –καλά, με τον Κουγιουμτζή δεν περνούσε αυτό με τίποτε- σ’ αυτούς τους δίσκους, που ήταν πλέον λαϊκοί, όπως ήταν με τη Μαρινέλλα, όπως ήταν με το Μητροπάνο τα «Συναξάρια», φροντίσαμε πάρα πολύ να τ’ αποφύγουμε όπου και όσο μπορούσαμε. Και μάλλον τα καταφέραμε.

Μην Κλαις – Σωτηρία Μπέλλου
(συνθέτης: Ηλίας Ανδριόπουλος, 1980)

Μ.Μ.: Αυτό έγινε διάσημο τραγούδι. Δεν θεωρούσα το στίχο τόσο σπουδαίο ή τη μουσική. Έτυχε κι έγινε επιτυχία. Έφτασε ο δίσκος αυτός («Λαϊκά Προάστια»), που ήταν αποτυχία στην αρχή, να πουλήσει 1.500.000 δίσκους από μία σύμπτωση. Είναι ο δεύτερος σε πωλήσεις δίσκος στην ιστορία της δισκογραφίας στην Ελλάδα, μετά το «Δρόμο» του Μίμη Πλέσσα και του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Η Μπέλλου δεν το τραγούδαγε. Ο Ηλίας Ανδριόπουλος ως καταγόμενος από τον Πύργο της Ηλείας, είχε περισσευούμενο το μυαλό και την πονηράδα. Ήταν φίλος και με το ΠΑΣΟΚ κι έγινε μία συναυλία παρουσιάσεως του δίσκου, στο γήπεδο του Παναθηναϊκού στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Κι εκεί τραγουδάει τα τραγούδια η Μοσχολιού. Και μετά τα είπε η Μπέλλου. Ο Ανδριόπουλος λέει ότι αυτός ζήτησε από τον Πατσιφά τη Μπέλλου. Κάνει πολύ μεγάλο λάθος. Ο Πατσιφάς εμένα εμπιστευόταν. Τη Μπέλλου εγώ την πρότεινα. Με μία προϋπόθεση: του είπα ότι εγώ δεν θέλω λεφτά από την Lyra αλλά τη Μπέλλου. Και βέβαια ο Ανδριόπουλος, κατά το σύνηθές του, βγαίνει και λέει ότι αυτός την πρότεινε. Μα εγώ είχα κάνει το 1979, ένα χρόνο πριν, οκτώ τραγούδια με τη Μοσχολιού που μεταφέρθηκε από άλλη εταιρεία -στη Minos ήτανε- στη Λύρα. Όμως το κλίμα της Λύρας ήταν ακατάλληλο για τη Μοσχολιού. Και ο δίσκος απέτυχε. Τον είχαν κάνει με τον Κουγιουμτζή. Εγώ είχα 7-8 τραγούδια και τα υπόλοιπα τέσσερα άλλοι. Είχα την πείρα λοιπόν ότι, αν τα έλεγε η Μοσχολιού αυτά, πάμε περίπατο. Τι γίνεται; Εκεί κάνεις το τρικ, που λένε. Διακινδυνεύεις. Και λέω: αν τα πει η Μοσχολιού, πάτος. Εάν τα πει η… Σαρδανάπαλα ή ο Σαρδανάπαλος, δεν ξέρουμε. Με τη Μπέλλου, όμως, κάτι γίνεται. Είχε ένα τραχύ παρελθόν. Μήπως και γίνει κάτι; Κι έγινε. Βέβαια, βοήθησε κι ο Ανδριόπουλος εδώ, με τη μαγκιά του, για συναυλίες. Δεν υπάρχει Έλληνας που να μην ξέρει σήμερα «τα σπίτια είναι χαμηλά…». Αν προσέξεις, οι στίχοι έχουν δωρικές εκφράσεις, που λες «τι σχέση έχουν μεταξύ τους;». Μέσα τους, όμως, έχουν σχέση. «Τα σπίτια είναι χαμηλά», από τους σεισμούς που είχα ζήσει στην Ιθάκη και τα ισοπέδωσαν όλα. «Σαν έρημοι στρατώνες», ήταν το τι περνάγανε οι στρατιώτες σε εμφυλίους πολέμους κ.λπ. «Τα καλοκαίρια μας μικρά / κι ατέλειωτοι οι χειμώνες». Εκεί είναι το «κόλπο». Να πετάξεις μία φράση συμπληρωματική, που να μην έχει σαφή σχέση με την προηγούμενη. Αυτό το δίδαξε πάρα πολύ καλά ο Γκάτσος και το δημοτικό τραγούδι παλιά. Αυτοί οι στίχοι δεν έκαναν για τον Χατζηνάσιο. Ο Χατζηνάσιος είναι, πώς να το πούμε, σπουδαίος συνθέτης αλλά του μπελκάντο, της μελωδίας. Ο Κουγιουμτζής ήτανε ενός λυρισμού βαθυστόχαστου και πίκρας. Εγώ βρήκα αυτή τη γλώσσα, στην οποία επενέβη αναιδέστατα σ’ αυτό το δίσκο τρεις φορές ο Ανδριόπουλος. Αυτή ήταν κι η διαγωγή του. Επενέβη τρεις φορές στους στίχους και τα τραγούδια αυτά (σ.σ. το «Στις Λασπωμένες Γειτονιές» και «Λαϊκά Προάστια») τα αρνήθηκα και τα έβαλα στο όνομα της γυναίκας μου (Στέλλα Καλαβίτη). Γιατί τον ξέρω ότι στις συναυλίες ή οπουδήποτε, και στον κύκλο αν μεταφέρει ότι έβαλε αυτός στίχους ή διόρθωσε στίχους, εγώ θα ξεφτιλιστώ. Δεν τα θέλω! Δεν είναι δικά μου! Γι’ αυτό και θα δεις στο δίσκο ότι σ’ αυτά τα τραγούδια δεν υπάρχει τ’ όνομά μου. 

Η Αγάπη Χάθηκε – Δημήτρης Μητροπάνος
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1981)

Μ.Μ.: Αυτό ακούγεται. Πρόσεξε τώρα τι συνέβη. Κι αν θες το βάζεις. Πρότειναν στον Χατζηνάσιο, στη δόξα του επάνω, να κάνει ένα δίσκο με τον Μητροπάνο. Κι ο Χατζηνάσιος, επειδή είναι και ατακαδόρος-χιουμορίστας, δηλαδή λέει και αστεία, λένε ότι είπε:
- Τώρα με τα σκυλάδικα και το ρεμπετολόι, μου φέρνουν τον Μητροπάνο;

Και το μεταφέρουν στον Μητροπάνο. Πανέξυπνος ο Μητροπάνος, γιατί είχε πίσω του τη σύζυγό του, η οποία ήταν πολύ ρεαλίστρια και καταλάβαινε ότι ο Χατζηνάσιος δεν είναι παίξε-γέλασε, κι αφού γυρίστηκε ο δίσκος, ο Μητροπάνος δεν λέει κανένα τραγούδι πουθενά. Εις αντιδικίαν. Γιατί του είχαν μεταφέρει ότι ο Χατζηνάσιος δεν τον πήρε με ενθουσιασμό για να τραγουδήσει. Ένα-δύο τραγούδια που ακουστήκανε, έγινε τυχαία. Στα κέντρα και τις συναυλίες δεν τα προωθούσε. Στο ραδιόφωνο, όμως, όσα πέρασαν έγινε «κατ’ επέμβαση» της εταιρίας. Με τον Μητροπάνο είχαμε πάρα πολύ καλές σχέσεις, γιατί το αγάπαγα αυτό το παιδί. Πίστεψέ με, ήταν καλός άνθρωπος. Ο Χατζηνάσιος είχε μία σειρά από τραγούδια. Αν θες να κάνεις δίσκο και να μην κάνεις τον μαγκιώρο, με κάποιον συνθέτη επώνυμο, όπως ήταν ο Χατζηνάσιος μέσα στα τρία πρώτα ονόματα τότε και το πρώτο όνομα σ’ αυτού του είδους –Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, άλλο είδος- του είχα δώσει μία σειρά από στίχους. Κατ’ εκτίμηση δική του, λόγω της ικανότητάς του ως μουσικού, ήξερε διαβολικά τι πήγαινε σε κάθε τραγουδιστή. Βέβαια, έκανε στο παρελθόν τραγούδια τα οποία δεν ακούστηκαν. Παρότι ήταν ταονόματα. Δηλαδή, Πάριος, Κόκοτας… Δεν ακούστηκαν πολύ. Εδώ, όμως, επειδή υπήρχε η μονοκρατορία ολόκληρου του δίσκου, η εταιρία ήταν υποχρεωμένη να προωθήσει όχι έναν από τους τραγουδιστές, αλλά να προωθήσει το δίσκο («Τα Συναξάρια»). Εγώ, έχοντας μανία με τους συμβολισμούς που ολίγον τι φιλοσοφούν, αλλά όχι τη φιλοσοφία του «εν αργούς νοώ», αλλά την σκληρή αίσθηση της πίκρας, του λέω του Χατζηνάσιου:
- Θα μου κάνετε ένα χατίρι, το ζητώ από σένα και τον Μητροπάνο.

Ήταν το «Μαυραγορίτης Μάγκας», που το θεωρώ και το καλύτερο. Όσο για το χατίρι, αυτό ολοκληρώθηκε με το «Η Αγάπη Χάθηκε». Το πρώτο έθελγε εμένα, το δεύτερο άρεσε και σε μένα και στον Γιώργο στην αρχή ως στίχος. Ιδιαίτερα το ρεφρέν: «Η αγάπη χάθηκε σαν ένα καράβι / ψάχνοντας για να ‘βρει κάπου μια στεριά. / Η ζωή μας κύλησε κι έφτασε στο τέρμα / όπως ένα κέρμα στην κατηφοριά». Το «κέρμα» έσωσε την οικονομία του τραγουδιού κατηφορίζοντας. Είναι μια μεταφορική σάτιρα στη σχέση αγάπης και ευτελούς χρήματος.

Μια Παρέα Είμαστε – Δημήτρης Μητροπάνος
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1981)

M.M.: Ήτανε τότε το μεταναστευτικό πρόβλημα της Ελλάδος. «Μια παρέα είμαστε / που χωρίζει σε μια γωνία». Για το στίχο «Γεια σου Στέλλα, γεια σου Αγγελική και μην κλαις Μαρία» υπάρχει ένα ανέκδοτο που δεν μπορώ να στο πω. Είναι πολύ σόκιν. Στην Ιθάκη έβγαλα ναυτική σχολή. Επομένως είχα ζήσει τη ζωή των ναυτικών και προοριζόμουνα για ναυτικός. Και έβλεπα την αφάνταστη πίκρα. Να τελειώνεις το σχολείο, το Γυμνάσιο, το Ναυτικό Λύκειο και να είσαι μετά αναγκασμένος να φύγεις, αφού αρραβωνιαστείς κάποια που είτε αγαπούσες είτε ήταν από συνοικέσιο. Κι όταν έφευγες, καταλαβαίνεις… Η πίκρα ήταν μεγάλη. Και σήμερα, αυτή δεν είναι η Ελλάδα; Δεν φεύγουν; Μια παρέα είναι, που το βράδυ σ’ ένα κέντρο, διασκεδάζουνε, τρώνε, πίνουνε και μετά, την άλλη μέρα, ο ένας είναι στην Αμερική και ο άλλος στην Ευρώπη. Το τραγούδι δεν πιάνει μόνο τους μετανάστες. Η πίκρα είναι βαθύτερη.

Τα Συναξάρια (Στη Μνήμη Ενός Παλιού Ρεμπέτη) – Δημήτρης Μητροπάνος
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1981)

M.M.: Αυτό είναι γραμμένο στη μνήμη του Μάρκου Βαμβακάρη, έχοντας σεβασμό προς αυτόν τον άνθρωπο. Γνώρισα το γιο του και έκανα ένα δίσκο μαζί του. Καθόταν στη θέση που κάθεσαι εσύ τώρα, μου έδωσε τη μουσική, τελειώσαμε το δίσκο κι ούτε που τον ξανάδα. Κι ο δίσκος σώζεται σήμερα στα χέρια ενός παραγωγού. Ούτε που το δικαιολόγησε. Ούτε μου τηλεφώνησε. Μου έδωσε τις μουσικές, έκανα τους στίχους και συμφωνήσαμε. Εγώ δεν είμαι άνθρωπος της πιάτσας, να γυρίζω. Εδώ κάθομαι, όπως ήρθες κι εσύ και μου έκανες την τιμή, έτσι καθόταν με το μπουζούκι. Δεν ξέρω αν έχει μετανιώσει. Δεν μου αναφέρθηκε ποτέ, δεν με ειδοποίησε ποτέ, δεν ξέρω τίποτε! Δεν με πειράζει εμένα να κάνεις ένα δίσκο και να μη συμφωνεί ο άλλος. Δεν με πειράζει αυτό. Όταν φιλοξενείσαι σ’ ένα σπίτι, πρέπει να απαντήσεις στο συνεργάτη σου. «Έχουμε προβλήματα Μιχάλη. Δεν μπορώ». Τίποτε. Νεκρική σιγή. Τώρα, σε ό,τι αφορά στο τραγούδι. Όταν λέμε «τα συναξάρια των αγίων», ξέρεις τι εννοούμε. Τα βιογραφικά τους σύμφωνα με την Εκκλησία. Είναι η ιστορία του αγίου, να το πω έτσι με λαϊκά λόγια. Εις μνήμην. Εγώ περνούσα από κει που δούλευε ο Βαμβακάρης, όταν είχε πεθάνει, κάτω στον Ταύρο που ήταν τα σφαγεία, γιατί δούλευε εκεί. Και έλεγα στην Στέλλα: «Να, απ’ αυτή την πόρτα την εγκαταλειμμένη. Από δω περνούσε ο Βαμβακάρης κι έμπαινε μέσα». Αυτά είναι σύμβολα, ξέρεις. Κάθε πολιτισμός, όταν δεινοπαθεί, τότε η κρατούσα αστική τάξη παραδίδει τα όπλα. Υπάρχει, όμως, άλλη μια τάξη που βασανίζεται. Αυτή τραγουδάει. Κι ήταν οι ρεμπέτες. Οι αγράμματοι, που λέμε.

Είσαι Ποτάμι –Μαρινέλλα
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1983)

Μ.Μ.: Στην αρχή δεν έκανα ολόκληρους δίσκους. Τους έκανα κάποια τραγούδια και ο Χατζηνάσιος είδε με τη Μαρινέλλα ότι τους πάω. Όχι ότι μου κάνουν αυτοί, αλλά ότι τους πάω εγώ. Είμαι η κλειδαριά που πιάνουν τα κλειδιά τους. Και ξέρανε ότι εγώ εργάζομαι. Γιατί μ’ άρεσε. Γιατί κανένας οίκος δεν έβγαλε ποιητικές συλλογές που είχα. Σιγά μην πληρώσουνε. Δεν ήτανε μία τάση προς δόξα. Ήτανε μία τάση να μην είμαι άμουσος σε μια κοινωνία που μετά τη δικτατορία βουρλιζόταν στο ποιος θα πρωτοανέβει. Βεβαίως σ’ αυτό το τραγούδι υπάρχει ένας συμβολισμός, όπως σε όλα μου τα τραγούδια. Υπάρχει το αρχαιοελληνικό πνεύμα μέσα. Το ποτάμι είναι ο «αυλός», δηλαδή ο φαλλός, το πέος. Και η θάλασσα που το υποδέχεται είναι ο κόλπος της γυναικός. Έτσι το σκέφτηκα εγώ. Τώρα, απ’ το πώς βγήκε, κανείς δεν το συμπέρανε αυτό. Πλάθω εικόνες από την αρχαιότητα και μετά τις μεταπλάθω στα ελληνικά. Στον Χατζηνάσιο δεν εξήγησα βέβαια το συμβολισμό. Θα μ’ έπαιρνε για τρελό. Αλλά ακούγεται όμως. Πιάνεται στ’ αυτί: «Είσαι ποτάμι, μια θάλασσα είμαι…». Αν προσέξεις, γιατί είμαι και πονηρός Επτανήσιος, το λεκτικό ιδίωμα της Μαρινέλλας, πρέπει να ξέρεις και τι τραγούδι θα της δώσεις. Λέξεις. Καταλαβαίνεις τι θέλω να πω; Πάρε το «Να παίζει το τρανζίστορ…». Το ‘χουν τραγουδήσει κοριτσάκια μετά από 40 χρόνια. Αν κοιτάξεις τη Μαρινέλλα, πεταρίζει σαν χελιδόνι την άνοιξη μέσα σ’ αυτό το τραγούδι. Εκείνη την εποχή, Κώστα μου, ήταν το αλλόκοτο. Δεν ήταν Μαρινέλλα. Ο Χατζηνάσιος είδε ότι κάτι γίνεται μ’ εμένα, γιατί εγώ έπιανα ως Επτανήσιος τον ήχο. Δεν ήξερα μουσική. Πήγα να μάθω κιθάρα, έκατσα 6 μήνες, δεν έμαθα και η κιθάρα μου είναι ακόμα στην Ιθάκη. Λοιπόν, δεν είχα το ταλέντο του μουσικού. Αλλά είχα, όμως, την τεράστια παράδοσή μας, Σολωμό, Κάλβο και όλους αυτούς τους μεγάλους ποιητές, τους οποίους τους διάβαζα από μικρός και τους ήξερα σχεδόν απ’ έξω. Αυτό το πράγμα μένει μέσα σου. Στον Επτανήσιο, δηλαδή, η μετρική και η ομοιοκαταληξία είναι μέσα στη σάτιρά του. Οι μεγαλύτεροι σατιρικοί ποιητές είναι Επτανήσιοι. Είναι ο Μολφέτας, ο Λασκαράτος, ο Άννινος, ισάξιοι και πάνω από τον Σουρή. Και ο ίδιος ο Σουρής τα ‘χει πει. Δεν τα ‘πα εγώ. Σκεφτόμουν, λοιπόν, τι μπορεί να πει η Μαρινέλλα, το οποίο να δικαιώνει τη φωνή της. Όχι να προσπαθεί εκείνη να δικαιώσει το τραγούδι. Κι αυτό το ήξερα πάρα πολύ καλά.

Καμιά Φορά –Μαρινέλλα
(συνθέτης: Γιώργος Χατζηνάσιος, 1983)

Μ.Μ.: Ακούγεται μέχρι σήμερα. «Λέω ν’ αλλάξω ουρανό / μα δεν υπάρχουν δρόμοι». Αυτό ολόκληρο είναι ένα παράλογο σχήμα, αλλά είναι συμβολικό. Ήμουνα συνεχώς βυθισμένος μέσα στην παγκόσμια ποίηση κι έβλεπα ότι τα νοήματα είναι πίσω από τις λέξεις. Αλλά ποιός θα πει τι λέξεις; Ποιος θα τις γράψει είναι άλλη δουλειά. Αν δεν κάνει; Και μετά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όταν συνεργάζεσαι μ’ έναν άνθρωπο με το έξυπνο και διαβολικό μυαλό του Χατζηνάσιου, πρέπει να ξέρεις που πας. Πρέπει να ξέρεις ποιον θα συναντήσεις και ποιον ιδίως θα συναντήσετε μετά, δηλαδή τον τραγουδιστή. Αυτό το ‘χα πετύχει. Λέω, λοιπόν, «καμιά φορά / λέω ν’ αλλάξω ουρανό / μα δεν υπάρχουν δρόμοι». Δεν έχω τη δύναμη. Αγαπάω ακόμα. Το επιστέγασμα του ελληνικού έρωτα είναι ο ουρανός. Είναι η πιο πολυσύχναστη λέξη στο ελληνικό τραγούδι. Και το «σ’ αγαπώ». Οι λαοί πάντοτε είναι αδύναμοι και η μόνη διαφυγή είναι δίδρομος. Ο θάνατος κάτω είναι ο ένας δρόμος και ο άλλος της φαντασίας ο ουρανός. Γι’ αυτό και οι έξυπνοι ηγέτες, αρχοκατσικοκλέφτες που έκαναν τους χριστιανούς, δημιούργησαν στον άνθρωπο τον φόβο και την ενοχή. Κι έτσι είχαν οπαδούς. Έσφαζαν κυριολεκτικά ανθρώπους και γκρέμιζαν αρχαίους ναούς. Το μάρμαρο δεν λιώνει. Καταλαβαίνεις; Πού είναι τα αγάλματα; Ευνουχισμένα και χωρίς κεφάλι. Το «Καμιά Φορά» είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να διαφύγει μέσα από μία κατεστημένη κατάσταση που δεν ελέγχει, ερωτική έστω. Εγώ δεν πιστεύω στον έρωτα. Δεν έχω ερωτευτεί ποτέ στη ζωή μου. Ποτέ! Σχέσεις με κορίτσια πρέπει να έχεις για να μη γίνεις ευνούχος ή για να μη γίνεις τίποτε άλλο σε ένα μικρό νησί. Όμως είπα ότι θα χτίσω την αγάπη. Και είμαι 37 χρόνια με τη γυναίκα μου, με την ίδια γλύκα. Χτίζεις αγάπη. Είναι από την Αλεξάνδρεια κι έχει άλλη ευαισθησία. Ο πατέρας της, όμως, ήταν Κεφαλλονίτης. Και στην Κεφαλονιά, στον Αγκώνα, υπάρχει περιοχή που τη λένε Καλαβιτέικα.

Τα Βεγγαλικά Σου Μάτια – Γιώργος Νταλάρας
(συνθέτης: Στάμος Σέμσης, 1995)

Μ.Μ.: Ταλαντούχος συνθέτης. Ο παππούς του ήταν ο περίφημος ρεμπέτης ο Σαλονικιός (Δημήτρης Σέμσης). Ο δίσκος, αν δεν κάνω λάθος, λέγεται «Στην Ελλάδα Κάνει Κρύο». Ο Στάμος είχε μία μεγάλη γοητεία ως άνθρωπος και ως εμφάνιση. Και άριστος μουσικός. Φαίνεται ότι γι’ αυτό το δίσκο είχε κάνει επαφή με τον Νταλάρα χωρίς να το ξέρω. Και είπε στον Νταλάρα ότι θα πει 3-4 τραγούδια. Ο Σέμσης τραγούδησε μερικά τραγούδια στο δίσκο και τραγουδάει και τα «Βεγγαλικά Σου Μάτια». Έβλεπα τον Νταλάρα στεναχωρημένο. Και τελειώναμε, σε ένα στούντιο κάπου στην Πατησίων. Ο Νταλάρας, που είναι πανέξυπνο παιδί και μεγάλο ταλέντο, όλοι το ξέρουν αυτό, με κοίταζε. Του λέω, λοιπόν:
- Ρε Γιώργο, κάνε μας μια χάρη.
- Ναι.
- Όπως το ‘πε ο Στάμος σ’ αρέσει;
- Καλά το ‘πε, καλά.
με τον τρόπο που μιλάει. Οικονομία στη φωνή.

- Δεν το λες κι εσύ μια φορά πρόχειρα;

Το θυμάμαι. Μπαίνει μέσα και κάνει αυτή την πρώτη εκτέλεση. Μία κι έξω. Μα ο άνθρωπος είναι μεγάλο ταλέντο. Δεν πήγε, εκεί που πήγε, από Πανεπιστήμια. Από μονοπάτια σκληρά πήγε. Λοιπόν, βγαίνει έξω και λέω στον Στάμο:
- Τα «Βεγγαλικά Σου Μάτια» θα τα πεις εσύ;
- Ναι, ναι.

Ο Νταλάρας είχε φύγει. Και του λέω του Στάμου:
- Στάμο –κι η γυναίκα του μπροστά- δεν θα γίνει ο δίσκος.
- Τι ειν’ αυτά που λες;
- Αυτό που ακούς.
- Γιατί;
- Έτσι γουστάρω. Έχεις κανένα παράπονο από μένα;
- Όχι, για όνομα του Θεού!  
- Εγώ έχω από σένα. Φιλοξενείς τον μεγαλύτερο Έλληνα τραγουδιστή στο δίσκο σου και θέλεις να είσαι εσύ ο πρωταγωνιστής! Είσαι ο συνθέτης, το κατάλαβες; Και πολλά που σε αφήσαμε και είπες! Τα «Βεγγάλικά Σου Μάτια» τα λέει ο Νταλάρας ή δεν γίνεται ο δίσκος!

Κι έτσι έγινε. Κώστα, δεν αστειεύομαι. Δεν φοβάμαι. Τα «Βεγγαλικά Σου Μάτια» δεν είναι σπουδαίο ούτε σαν στίχος, ούτε σαν μουσική. Το κάνει, όμως, ο Νταλάρας. Αν ακούσεις τον Σέμση είναι ελαφρώς καλύτερος από τον Νταλάρα. Αλλά δεν είναι Νταλάρας. Ο Νταλάρας πάντα ήτανε ευγενής μαζί μου. Πήγανε στα δικαστήρια με τον Πανούση, γιατί ο Πανούσης είχε ένα μαγαζί κοντά στα Εξάρχεια, στη Σολωμού νομίζω, κι ήταν ένα τραγούδι σ’ αυτό το δίσκο που συζητούμε, που πήγαινε να γίνει σουξέ: «Τα Τραγούδια Είναι…». Και είχε βάλει μία τηλεόραση ο Πανούσης και το τραγούδαγε και, αντί να λέει «τα τραγούδια είναι φεγγάρια», έλεγε «τα τραγούδια είναι δολάρια» και έβγαιναν από το στόμα του Νταλάρα δολάρια. Τον πρόσβαλε τον άνθρωπο και του κάνει μία αγωγή ο Νταλάρας και σταμάτησε, αλλά μετά δεν το ‘πε το τραγούδι ο Νταλάρας. Κάηκε το τραγούδι. Ευτυχώς και κάηκε γιατί βγήκαν τα «Βεγγαλικά Σου Μάτια».
Πάντα η πίκρα μου ήταν το τι σφαγές μάς έχουνε κάνει οι Τούρκοι. Και την πρώτη βλακεία και ηλιθιότητα περί του Ελλησπόντου, εκεί πέρα στο Βόσπορο, την έχουνε κάνει οι Έλληνες με τον πρώτο εμφύλιο πόλεμο στην Ιστορία: τον Τρωικό πόλεμο. Έλληνες ήτανε εκείνοι εκεί πάνω. Αλλά θέλανε κάτι Αγαμέμνονες, ο αδελφός του ο Μενέλαος και η υπόλοιπη παρέα, και ο Οδυσσέας, το παμπόνηρο μυαλό –δεν ξέρουμε αν είναι υπαρκτό πρόσωπο κι ας είμαι από την Ιθάκη- να έχουνε το πέρασμα του Ελλησπόντου και του Βοσπόρου. Έχουμε και την Αργοναυτική εκστρατεία γιατί εκεί πάνω έβγαινε το στάρι, το «χρυσόμαλλο δέρας». Αλλά στην Ελλάδα είναι το… «χρυσόμαλλο τέρας». Ο εμφύλιος πόλεμος συνεχίστηκε μέχρι που μας σφάξανε, μας κατέσφαξαν κυριολεκτικά, ειδικά τους Ποντίους και της Μικράς Ασίας, αλλά περισσότερο τους Ποντίους, οι Τούρκοι. Ξέρεις κάτι; Για να δεις τι μπάσταρδοι είναι αυτοί που κυβερνούν την εθνική μας πολιτική, έχουν για σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ –που δεν είναι το όνομά του αυτό, είναι ένα παρωνύμιο που σημαίνει «ο πατέρας των Τούρκων»- στη Θεσσαλονίκη, ενώ δεν γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, γεννήθηκεέξωαπό τη Θεσσαλονίκη. Και γι’ αυτή τη μανία που μας κατέσφαξαν κυριολεκτικά, και δεν ήταν πόλεμος, γι’ αυτό είπα «Τα βεγγαλικά σου μάτια», μάτια που αστράφτουν, που λάμπουν. Είναι εκλάμψεις της φυλής. Γιατί όταν περνάει από τα στενά εκεί ένα καράβι και σου ρίχνει βεγγαλικά, όπως γίνεται εδώ όταν έχουμε γάμους και πανηγύρια, είναι ένα θέαμα. Αλλά ενός λαού ξεφτιλισμένου κυριολεκτικά, όταν ο ηγέτης του, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, προτείνει τον Κεμάλ Ατατούρκ, μετά τις σφαγές, για το βραβείο Νόμπελ! Αυτό θα το γράψεις! Είναι αποδεδειγμένο! Δεν υπάρχει Πόντιος ερευνητής που να μην το ξέρει. Οι Τούρκοι βρίσκονται χρόνια στο υπογάστριο της Ρωσίας και είναι ένα συνονθύλευμα από 30-40 φυλές. Η Τουρκία αυτή θα διαλυθεί μετά από χρόνια. Ακόμα και στα φιλμ που παίζει η τηλεόραση, όπου παρακολουθούμε την τούρκικη προπαγάνδα, βλέπεις καμία φάτσα μογγολική; Πώς έγινε αυτό; Όταν κατέβηκαν οι Τούρκοι για να κάνουνε ό,τι κάνανε, ήταν 50.000. Άρχισαν να κατακτούν χωριό-χωριό κι έτσι πόντο-πόντο φτιάξανε το «πουλόβερ» που λέγεται Τουρκία. Δεν έχω καμιά εχθρότητα απέναντι στην Ιστορία, γιατί δεν συμμετείχα. Έχω πίκρα όμως. Οργή.

Αχ, Να Περάσει Ο Πυρετός – Μελίνα Κανά
(συνθέτης: Στάμος Σέμσης, 1997)

Μ.Μ.: Η Μελίνα Κανά είναι μία κοπέλα, την οποία τη δέχτηκα και τη συμπάθησα για τη διαγωγή που έδειξε απέναντί μου. Την εκτιμώ βαθύτατα. Έχει πανεπιστημιακή μόρφωση. Δεν είναι τυχαία. Και μπορεί να μην κατετάγη και να μη συνεργάστηκε για ειδικούς λόγους με τη μεγάλη παρέα, Γαλάνη, Αλεξίου και τέτοια, αλλά εξακολουθεί να είναι μια τραγουδίστρια. Και θα τραγουδάει για πολύ ακόμα. Έχω να τη δω και χρόνια. Δεν ξέρω μήπως άλλαξε ιδέες, με την έννοια ότι το παίρνει αλλιώς. Γιατί το εκτιμούσε. Στο καμαρίνι της σε ευγνωμονούσε. Το «Αχ, Να Περάσει Ο Πυρετός» είναι μία εκρηκτική κατάσταση που ζει μια γυναίκα. Θέλει, λοιπόν, να ισορροπήσει, να της περάσει αυτός ο πυρετός μεταφορικά. Ο στίχος «Πάλι ψάχνεις για τοξότες / πάλι ψάχνω για σκορπιούς» είναι πρόσθετος γιατί το τραγούδι είχε τελειώσει. Εγώ είχα παρασύρει τον Σέμση να μην ξεκινάει απευθείας το τραγούδι. Μετά είχε ένα διάλειμμα μουσικής και χρειαστήκαμε να μπει ένα «σήμα». Αυτό το «σήμα» έβλαψε το τραγούδι, διότι το πολέμησαν πάρα πολύ αυτό το στίχο. Το έκανα επίτηδες για να φανεί αλλόκοτο κι αυτό έτυχε να ενοχλήσει και δικαίως ενόχλησε αυτούς που ακούνε με το ένα αυτί και που βλέπουν με οκτώ μάτια. Αλλά το τραγούδι είναι αυτί, δεν είναι όραση.

Τώρα που είπατε ότι «το τραγούδι είναι αυτί», θυμάμαι ότι στην αρχή του τραγουδιού άλλοι στίχοι ακούγονται από το αριστερό ηχείο και άλλοι στίχοι από το δεξιό.
Μ.Μ.: Έτσι είπα του Σέμση. Επειδή ήξερε ότι δεν χωράει κουβέντα, σου λέει «θα μου φύγει τώρα», το άφησε. Τους έβαλα εγώ κι έκανα ζημιά, προσπαθώντας να διεγείρω με αχαρακτήριστους ρυθμούς και αίτια την ακοή. Να φανεί λίγο πρωτότυπο. Λάθος μου.

Δεν το θεωρείτε έξυπνο σαν εύρημα;
Μ.Μ.: Σαν εύρημα ναι. Αλλά δεν το ενέκριναν οι σταθμοί. Δεν μπορούσαν να ξεκινήσουν μ’ αυτό το τραγούδι. Το έκοψαν αυτό στην αρχή και ξεκινούσαν απευθείας από τη μουσική. Επειδή η μουσική του Σέμση είναι μεσογειακή μουσική, εγώ ήθελα να πετύχω το «άτσαλο» γενικώς της ασυναρτησίας, που καταλήγει σε ένα τραγούδι. Αυτό, όμως, είναι μία σκέψη δικιά μου. Δεν σημαίνει ότι ήταν και σωστή με την έννοια της αγοράς. Το έκανα σαν πείραμα. Με τον Σέμση έχω κάνει τρεις δίσκους. Είχαμε αποκτήσει μία σχέση πάρα πολύ καλή και ήξερε ότι το να μου αρνιέται κάτι μπορεί να σημαίνει και αναβολή του δίσκου. Όχι ότι ήμουνα δεσπότης, αλλά σε όλα τα προηγούμενα είχα δίκιο, όπως είπαμε προηγουμένως με τον Νταλάρα και τα «Βεγγαλικά Σου Μάτια». Επομένως δεν είχε άλλοθι να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Αλλά θα δώσω μία συμβουλή σε άνθρωπο, να μην συνεργαστεί ποτέ με τον Στάμο Σέμση. Αυτό το μεγάλο ταλέντο, του οποίου του βάφτισα και το γιο, είναι αχάριστος. Γράψ’το και πες το. Αυτός άφησε τη γυναίκα του και το παιδί του και έφυγε. Ο Σέμσης δεν είναι άνθρωπος. Δεν αγαπάει. Είναι ο εαυτός του. Είναι γόης, είναι μεγάλο ταλέντο κι όπου μπαίνει κατακτά. Εννοώ τον θηλυκό κόσμο. Αλλά δεν τον ενδιαφέρει. Εάν μπορούσες να του προσφέρεις κάτι εκείνη την εποχή, επειδή είχε και μία μητέρα πανέξυπνη κυρία, δημιουργούσε τις γέφυρες εκείνη. Αυτός ασ’τον να πάει στο διάολο. Κάθε φορά που πήγαινα σπίτι του, τον έβρισκα με άλλη γκόμενα. Έμενε κάπου στο Μαρούσι. Τώρα είναι κάπου στο Παρίσι. Μεγάλο ταλέντο σου λέω και πολύ όμορφο παιδί. Μετά χτυπήθηκε από την επάρατον, αλλά ευτυχώς το ξεπέρασε. Είχε κότσια που δεν λέγονται. Είχε πάρει τη δύναμη από τη μητέρα του.

Για ποιους στίχους σας είστε περήφανος;
Μ.Μ.: Περήφανος… δεν είμαι για τίποτα. Είμαι ευχαριστημένος σαν αποτέλεσμα. Με τον Χατζιδάκι π.χ. για το «Παιδί Απ’ Την Κρήτη»  (ερμηνεύτρια: Μαρία Δημητριάδη, 1980). Έχω κάνει και ολόκληρο δίσκο με τον Χατζιδάκι: «Για Την Ελένη» (1978). Επίσης έκανα τρία τραγούδια στους «Παίδες Επί Κολωνώ» (1978). Εκτός απ’ αυτά, είναι κάτι ανεξάρτητα τραγούδια, που πολλοί δεν τα ξέρουνε, και είναι μπαλάντες π.χ. το «Δυο Λοστρόμοι Βραζιλιάνοι», που το τραγουδάει ο Νταλάρας μαζί με τον Σέμση (1995). Για μένα είναι το τραγούδι του δίσκου. Εκεί παίζω πάλι με τα χρώματα: «Δυο λοστρόμοι Βραζιλιάνοι με μαντήλια τυρκουάζ / όταν πιάναμε λιμάνι, τράβαγαν για τατουάζ / και κεντούσαν στο κορμί τους την αχάριστη ζωή τους». Το 1987 έγινε ένας παγκόσμιος δίσκος προς τιμήν του Federico Garcia Lorca. Πήρε μέρος και ο Paco De Lucia, ο Leonard Cohen και άλλοι. Λέγεται «Ο Ποιητής Στη Νέα Υόρκη» και είναι μία συλλογή ποιημάτων του Lorca. Αποφάσισαν να κάνουν έναν παγκόσμιο δίσκο με τις διασημότητες κάθε κράτους. Στην Ελλάδα διάλεξαν τον Μίκη Θεοδωράκη και ο Θεοδωράκης διάλεξε εμένα. Και φτιάξαμε ένα από τα καλύτερα τραγούδια που έχω κάνει: το «Σαντιάγο». Βάλε την Αλίκη Καγιαλόγλου να τ’ ακούσεις ή τον Ζωρζ Μουστακί. Είναι ένας από τους σπουδαίους δίσκους αλλά εδώ δεν «κινήθηκε». Το «Σαντιάγο» άρεσε στην Καγιαλόγου και σε κανά δυο-τρεις άλλους και το είπανε. Υπάρχουνε δέκα τραγούδια αυτής της αξίας, τα οποία δεν έγιναν γνωστά και είναι τα τραγούδια που αγαπάω, όχι γιατί δεν έγιναν γνωστά αλλά γιατί ήταν «όμορφες νύφες, όμως φτωχές».

Εκτός από τις συνεργασίες για τις οποίες αναφερθήκαμε, θα ήθελα να μου αναφέρετε ποιες άλλες συνεργασίες σας ξεχωρίζετε και τι αποκομίσατε από αυτές.
Μ.Μ. Υπάρχουν άλυτα θέματα στον κόσμο του τραγουδιού που δεν μπορείς να απαντήσεις και τούτο γιατί άλλη είναι η εκτίμηση η δική σου και άλλη απάντηση κρύβουν στα σωθικά τους οι απέναντι συνεργάτες. Δεν αφήνω τον εαυτό μου να μιλήσει ολοκληρωτικά για ό,τι είδε και άκουσε… και υπέφερε σε αυτούς τους μυστικούς τάφους. Ας βγάλω την οργή μου έστω για να αναπνεύσω. Π.χ: πριν τρία χρόνια έδωσα σαράντα στίχους σε έναν πολύ γνωστό συνθέτη, τους έδωσα γιατί αυτός με κάλεσε για συνεργασία. Και αυτός θα έπρεπε να με ενημερώνει για την πορεία του εγχειρήματος. Δυστυχώς ακόμα περιμένω… Ζήτησα μια ερμηνεία. Δεν με πείραζε  αν δεν του άρεσαν και σταματούσαμε στο μηδέν. Αλλά πού ήταν οι 40 άτυχοι στρατιώτες μου; Τρία χρόνια!!! Το όνομα του συνθέτη είναι Γιάννης Μαρκόπουλος. Ταλαντούχος μεν… Ας μείνουμε εδώ. Δυστυχώς δεν άκουσα τις συμβουλές ανθρώπων με γνώση να αποφύγω αυτήν την συνεργασία. Αυτοί ήξεραν.
Όλο αυτό το ανεκδιήγητο πύρωμα θα μπορούσα να μην το αναφέρω. Μα εγώ δεν είμαι επαγγελματίας ώστε να φοβάμαι το κύκλωμα. Ένας ερασιτέχνης είμαι που πολλές φορές δεν δίστασα να ανοίξω την πόρτα της κόλασης και όποιον πάρει ο διάβολος. Αλήθεια, τί γυρεύουν σε ιερούς αρχαίους χώρους άτομα όπως ο προαναφερθείς; Και άλλοι τινές πάνω στο Ηρώδειο, στην Επίδαυρο, στο Καλλιμάρμαρο, στους Δελφούς κ.ο.κ. Θα τους έδινε ποτέ η Εκκλησία δικούς της ιερούς τόπους για να τονώσουν την ματαιοδοξία τους; Όχι, γιατί η Εκκλησία τους ξέρει και οι «δημιουργίες» τους την αφήνουν αδιάφορη… έως και εχθρική.
Ο μύθος της αίγλης που ξεσαλώνει κάθε ματαιόδοξο από εμάς, είναι ένα φοβιστικό σύνδρομο που αρχή έχει… μα στερείται τέλους αλήθειας και ελληνικής ψυχής. Ρίξτε μια ματιά στην τηλεόραση, ακούστε το ραδιόφωνο και τότε μιλάμε για το πού οδηγείται σήμερα το σακατεμένο πλοίο του άσματος, για να μην πω χάσματος.
Γνώρισα σχεδόν όλη την Αυλή της φωνητικής πολιτείας. Όχι, δεν είναι όλοι ίδιοι. Υπάρχουν και άνθρωποι που σέβονται τον απέναντι. Αυτοί τιμούν τον χώρο τους και το λειτούργημα που υπηρετούν. Μέσα στο ηχοβολείο δεν είναι όλοι μιας φυλής. Όχι. Γνώρισα λεβέντες και συνεργάστηκα ιδαλγούς άρρενες και θήλεα. Σήμερα (που αυτό το σήμερα ξεκινά χωρίς να κινείται) έχω τραβηχτεί πέραν της δημοσιότητος. Καλύτερα να επισκέπτομαι τάφους αληθινών ανδρών και όχι τραπεζαρίες με κάμερες και στομφώδεις ήχους που αποκαλούνται «δημιουργίες».
Ζητώ συγγνώμη γιατί αφέθηκα σε ένα ανάρμοστο παραλήρημα. Ας με δικάσει ο κούκος και τ’ αηδόνι. Ο Θεόφιλος ζωγραφίζει ακόμα με αίμα το Χάρο να φοράει θαλασσιά. Αυτές οι μεταφορικές φράσεις μού αρκούν. Κουράστηκα, Κώστα...

Υ.Γ.: Ευχαριστώ πολύ τον Μιχάλη Μπουρμπούλη για το γεγονός ότι μου άνοιξε την πόρτα του σπιτιού του και μου αφιέρωσε αρκετό από τον πολύτιμο χρόνο του γι' αυτή τη συνέντευξη, ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς ότι πρόκειται για έναν άνθρωπο που δεν επιζητεί τη δημοσιότητα. Όπως μου είπε ο ίδιος: «η μανία για προώθηση του εαυτού του, σε κάθε άνθρωπο είναι ένα ηφαίστειο μέσα του, που εκρήγνυται και στο τέλος καταντά να γίνεται Πομπηία. Να τον σκεπάσει το ηφαίστειο. Ευτυχώς, γιατί χωρίς αυτό δεν θα υπήρχε. Δεν θα τον γνώριζε κανείς».