Δημήτρης Παναγόπουλος: Ένας ολοκληρωμένος τραγουδοποιός, ένας αναγνωρισμένος επιστήμονας - Μέρος Β'

Γράφει ο Ιουλία Λυμπεροπούλου (ioulialibera)
23 άρθρα στο MusicHeaven

(συνέχεια από το Α' Μέρος)

Ο Δημήτρης Παναγόπουλος είναι στον πολύ κόσμο γνωστός κυρίως για τη μουσική του δραστηριότητα, ως τραγουδοποιός και κιθαρίστας ‒ τραγουδιστής. Πολύς κόσμος γνωρίζει τα τραγούδια του, αλλά και τον έχει δει να παίζει ζωντανά μόνο του ή με το σχήμα του «Aura» σε διάφορους χώρους που φιλοξενούν Rock και Blues μουσική. Εκείνο, όμως, που δεν είναι ευρέως γνωστό στην Ελλάδα είναι η επιστημονική του πτυχή. Ο Δρ. Δημήτρης Παναγόπουλος, λοιπόν, είναι βιοφυσικός, και αυτό το διάστημα εργάζεται στο «Δημόκριτο». Το πεδίο ειδίκευσής του, πιο συγκεκριμένα, είναι η βιοφυσική μη ιονιζουσών ακτινοβολιών, που μελετάει τις φυσικές ιδιότητες και τις βιολογικές επιδράσεις των φυσικών και τεχνητών ηλεκτρομανητικών πεδίων. Τα πειράματά του υπήρξαν τα πρώτα παγκοσμίως που έδειξαν ότι οι ψηφιακές μικροκυματικές ακτινοβολίες, που εκπέμπουν πολλές πλέον συσκευές καθημερινής χρήσης, όπως είναι τα κινητά τηλέφωνα, τα ασύρματα τηλέφωνα, τα Wi-Fi κ.λπ., καταστρέφουν το DNA στα κύτταρα, ενώ η θεωρία του για τον μηχανισμό δράσης των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων στα κύτταρα θεωρείται η εγκυρότερη παγκοσμίως. Για την επιστημονική του δουλειά μάλιστα έχει συμπεριληφθεί δύο φορές στους εκατό κορυφαίους επιστήμονες στον κόσμο τα τελευταία χρόνια. Ας δούμε τι μας είπε ο Δρ. Δημήτρης Παναγόπουλος για την επιστημονική του δουλειά.

Ιουλία Λυμπεροπούλου: Πες μας λίγα πράγματα, λοιπόν, για την επιστημονική σου πλευρά.

Δημήτρης Παναγόπουλος: Τελείωσα αρχικά το Τμήμα Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Κάποια στιγμή αργότερα μου δόθηκε η ευκαιρία να ξεκινήσω διδακτορικό σε ένα αντικείμενο της επιλογής μου. Είχε έρθει στην Αθήνα κάποιος Ρώσος επιστήμονας βιοφυσικός, ο Βίκτωρ Ανταμένκο, συνεργάτης του Κίρλιαν, που είχε ανακαλύψει το «φαινόμενο Κίρλιαν», και συνεργάστηκε για κάποιο διάστημα με το Τμήμα Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο. Διατηρούσαμε από παλιότερα κάποια επαφή, γιατί η διπλωματική εργασία που είχα κάνει για να πάρω το πτυχίο της φυσικής αφορούσε ένα θέμα πάνω στο οποίο αυτός ήταν από τους πλέον ειδικούς στον κόσμο. Κάποια στιγμή μού λέει «εργάζομαι στο τμήμα Βιολογίας και, αν θες, έλα». Έτσι κι έγινε, και ξεκίνησα διδακτορικό. Σύντομα στράφηκα στις βιολογικές επιδράσεις των ηλεκτρομαγνητικών πεδίων. Μάλιστα, ήταν το πρώτο διδακτορικό στην Ελλάδα στο σχετικά καινούριο αυτό επιστημονικό πεδίο. Ακολούθησαν για αρκετά χρόνια πειράματα έκθεσης πειραματόζωων σε ηλεκτρομαγνητικά πεδία και μελέτη της επίδρασής τους στην αναπαραγωγική ικανότητα, στο DNA κ.λπ., θεωρητική δουλειά επίσης που αφορά κυρίως μία θεωρία μου για το πώς επιδρούν τα ηλεκτρομανητικά πεδία στα κύτταρα, δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά κ.λπ.

Θα μας αναπτύξεις κάποιες πτυχές της θεωρίας σου;

Βασίζεται στην αλληλεπίδραση ενός εξωτερικού μεταβαλλόμενου ηλεκτρικού ή μαγνητικού πεδίου με τα λεγόμενα ηλεκτροευαίσθητα ιοντικά κανάλια στις μεμβράνες των κυττάρων. Υπάρχουν κάποια κανάλια ιόντων που ανοίγουν ή κλείνουν με ηλεκτρικό ερέθισμα, αυτά ονομάζονται ηλεκτροευαίσθητα κανάλια. Είναι κανάλια κατιόντων, δηλαδή καλίου, νατρίου, ασβεστίου κ.λπ. Πρόκειται για πρωτεΐνες που δημιουργούν στο εσωτερικό τους ένα δίαυλο για να διέρχονται ιόντα, και έχουν κάποια αμινοξέα-αισθητήρες, τα οποία, μόλις αντιληφθούν κάποιο ηλεκτρικό σήμα από ορισμένη τιμή και πάνω, ανοίγουν ή κλείνουν το δίαυλο, αφήνοντας ιόντα να μπαίνουν ή να βγαίνουν μέσα στο κύτταρο. Η θεωρία μου βασίζεται στο πώς ένα μεταβαλλόμενο εξωτερικό ηλεκτρικό ή μαγνητικό πεδίο μπορεί αντικανονικά, μη φυσιολογικά δηλαδή, να κλείσει ή να ανοίξει τέτοια κανάλια, διαταράσσοντας έτσι τις ιοντικές συγκεντρώσεις στο εσωτερικό του κυττάρου και κατ’ επέκταση προκαλώντας μία σειρά βιολογικών φαινομένων, που μπορεί να περιλαμβάνει έως και πολύ σοβαρές επιπτώσεις, όπως είναι ο κυτταρικός θάνατος ή καταστροφή του DNA. Η θεωρία αυτή εξηγεί το πώς ηλεκτρικά και μαγνητικά πεδία που παράγονται από την ανθρώπινη τεχνολογία, όπως, για παράδειγμα, τα ηλεκτρικά και μαγνητικά πεδία των γραμμών μεταφοράς ψηλής τάσης ή οι μικροκυματικές ακτινοβολίες των σύγχρονων τηλεπικοινωνιών, μπορούν να προκαλέσουν, όταν δεν χρησιμοποιούνται με τις απαραίτητες προφυλάξεις, μέχρι και καρκίνο.

Μίλησέ μας για το πειραματικό κομμάτι της δουλειάς σου.

Έχω κάνει πειράματα με ένα πολύ γνωστό πειραματόζωο, τη Δροσόφυλλα. Είναι ένα έντομο, λέγεται και μύγα των φρούτων. Αυτό το έντομο είναι ένα πολύ καλά μελετημένο πειραματόζωο, από τα πιο γνωστά και συνηθισμένα στη βιολογία. Όσο κι αν μας κάνει εντύπωση, τα κύτταρα της Δροσόφυλλα έχουν τρομερή ομοιότητα με τα ανθρώπινα κύτταρα. Δηλαδή, όλες οι κυτταρικές δομές και οι βασικές κυτταρικές λειτουργίες, όπως είναι οι μεμβράνες, τα διάφορα κυτταρικά οργανίδια, η μεταφορά των ιόντων, η σύνθεση DNA, RNA, πρωτεϊνών, η παραγωγή ενέργειας στα μιτοχόνδρια κ.λπ., συμβαίνουν με πανομοιότυπο τρόπο στα κύτταρα των εντόμων και των ανθρώπων (και θηλαστικών γενικότερα), ακόμα και στα κύτταρα των φυτών. Πολλοί αναρωτιούνται για το πώς τα πειράματα στα έντομα, που δείχνουν, για παράδειγμα, καταστροφή DNA στα κύτταρά τους μετά από έκθεση σε ακτινοβολίες, μπορούν να μας δώσουν πληροφορία για το αν οι ακτινοβολίες αυτές είναι επιβλαβείς για τον άνθρωπο. Φυσικά και μπορούν, εφόσον όλες οι βασικές κυτταρικές λειτουργίες σε όλα τα κύτταρα όλων των ζώων είναι πανομοιότυπες. Και γι’ αυτό χρησιμοποιούνται πειραματόζωα, δεν μπορούμε να ακτινοβολήσουμε πειραματικά ανθρώπους, για να δούμε τι θα πάθουν.

Στην καθημερινότητά μας πού βρίσκει εφαρμογή η επιστημονική δουλειά σου; Θα μπορούσε να αφορά τα κινητά τηλέφωνα, για παράδειγμα;

Αφορά όλα τα τεχνητά ηλεκτρομαγνητικά πεδία της ανθρώπινης τεχνολογίας, κατά συνέπεια και τις ακτινοβολίες της κινητής τηλεφωνίας ή τις άλλες μικροκυματικές ακτινοβολίες, που προέρχονται από Wi-Fi, ασύρματα τηλέφωνα κ.λπ. Και προκύπτει ότι οι χαμηλές συχνότητες, τις οποίες περιλαμβάνουν αυτές οι ακτινοβολίες, είναι οι πλέον υπεύθυνες για τη βιολογική τους δράση. Δηλαδή, η ακτινοβολία του κινητού τηλεφώνου δεν είναι μόνο τα 900 MHz και τα 1800 MHz, αλλά και κάποιοι παλμοί 217 Hz και άλλοι ακόμα μικρότερης συχνότητας, μέσα στους οποίους βρίσκονται οι υψηλές συχνότητες. Καθώς φαίνεται, δεν είναι οι υψηλές συχνότητες αυτές καθαυτές οι πιο επικίνδυνες, αλλά οι παλμοί χαμηλής συχνότητας που τις συνοδεύουν. Όμως οι παλμοί χαμηλής συχνότητας είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τις ψηλές συχνότητες της ακτινοβολίας, διότι μία υψήσυχνη ακτινοβολία, για να μεταδώσει πληροφορία, που γι’ αυτό χρησιμοποιείται, περιλαμβάνει απαραιτήτως και χαμηλές συχνότητες. Είναι, όπως λέμε, διαμορφωμένη με χαμηλές συχνότητες. Άρα δεν έχει νόημα να πει κανείς ότι κρατάμε τις υψηλές συχνότητες και πετάμε τις χαμηλές, γιατί τότε θα ήταν άχρηστες και οι υψηλές.

Τι διαφορά έχουν οι ακτινοβολίες που χρησιμοποιούνται σε διάφορες θεραπείες;

Αυτές είναι συνήθως ιονίζουσες ακτινοβολίες και η χρήση γίνεται πολύ εντοπισμένα. Για κάποιον ιστό με καρκινικά κύτταρα υπολογίζεται το είδος της ακτινοβολίας εκείνης, της ραδιενέργειας, που θα εισχωρήσει σε συγκεκριμένο βάθος στο ανθρώπινο σώμα και θα σκοτώσει μόνο τα καρκινικά κύτταρα. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί με τις μη ιονίζουσες ακτινοβολίες, όπως είναι οι μικροκυματικές, οι οποίες παράγονται από συσκευές της ανθρώπινης τεχνολογίας. Σχετικά με θεραπείες τώρα από μη ιονίζουσες ακτινοβολίες ‒ ηλεκτρομαγνητικά πεδία, έχει βρεθεί ότι κάποια μονοπολικά παλμικά ηλεκτρικά και μαγνητικά πεδία επιταχύνουν την αποκατάσταση καταγμάτων σε οστά ή την επούλωση κάποιων τραυμάτων.

Επειδή όλοι λίγο ή πολύ χρησιμοποιούν κινητό τηλέφωνο, τι έχεις να μας πεις βάσει της έρευνάς σου;

Είναι σίγουρο ότι οι ακτινοβολίες αυτές είναι ιδιαίτερα δραστικές βιολογικά. Και αυτό συμβαίνει γιατί όλες οι βιολογικές λειτουργίες είναι κατά βάση ηλεκτρικές. Τα πάντα ελέγχονται, σε όλα τα κύτταρα όλων των οργανισμών, από πολύ ευαίσθητα ηλεκτρικά πεδία και ρεύματα. Και είναι απόλυτα φυσικό τα εξωτερικά πεδία να προκαλούν παρεμβολή στη λειτουργία των ενδογενών φυσιολογικών αυτών ρευμάτων σε κάθε κύτταρο κάθε ζωντανού οργανισμού. Και η παρεμβολή αυτή έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση των βιολογικών λειτουργιών που ελέγχονται από τα φυσιολογικά αυτά ενδογενή ρεύματα.  Αν σκεφθεί κάποιος αυτό το γεγονός της ύπαρξης και σημασίας των ενδογενών ηλεκτρικών ρευμάτων που ελέγχουν κάθε εκδήλωση ζωής, καταλαβαίνει ότι θα ήταν αδιανόητο τα εξωτερικά ηλεκτρομαγνητικά πεδία και οι ακτινοβολίες της ανθρώπινης τεχνολογίας να μην έχουν βιολογικές ‒ παθολογικές επιπτώσεις. Και είναι πολύ διαφορετικά τα φυσικά ηλεκτρομαγνητικά πεδία, όπως είναι αυτά της γης, του ήλιου (π.χ., το φυσικό φως) ή των ζωντανών οργανισμών, από τα τεχνητά πεδία της ανθρώπινης τεχνολογίας, κυρίως γιατί τα δεύτερα είναι πολωμένα. Αν πέσει, για παράδειγμα, πολωμένο φως στα μάτια μας για μεγάλο διάστημα, θα τυφλωθούμε. Για τους πιο πολλούς από εμάς που ασχολούμαστε στον κόσμο με αυτό το αντικείμενο, είναι σαφές πως οι ακτινοβολίες αυτές είναι πολύ επιβλαβείς όταν χρησιμοποιούνται ανεξέλεγκτα και χωρίς προφυλάξεις. Πολλοί συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι δεν έχουν καμία επίπτωση. Αυτό δεν προκαλεί εντύπωση, τα οικονομικά συμφέροντα είναι πολύ μεγάλα. Προσωπικά, δεν είμαι καθόλου ενάντια στην τεχνολογία. Αντίθετα, ως επιστήμονας, χρησιμοποιώ την τεχνολογία πάρα πολύ και μου αρέσει, αλλά είμαι ξεκάθαρος στο ότι η τεχνολογία πρέπει να υπηρετεί τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος την τεχνολογία ή τα οικονομικά συμφέροντα που κρύβονται πίσω από την τεχνολογία. Η τεχνολογία αναπτύσσεται για να βελτιώνει την ποιότητα ζωής του ανθρώπου και για να προστατεύει το φυσικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, μπορεί να προστατευτεί ένα δάσος από μία πυρκαγιά μέσω ενός δορυφόρου και να ελεγχθεί άμεσα, μπορεί ακόμα να ανιχνευτεί μία επικίνδυνη ουσία κάπου ή να εντοπιστεί κάποιος που έπεσε σε μία χαράδρα καλώντας βοήθεια από το κινητό. Υπάρχει τρόπος η τεχνολογία να προσφέρει τα οφέλη της χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ανθρώπινη υγεία ή το φυσικό περιβάλλον. 

Ποιος είναι ο λιγότερο επιβλαβής τρόπος για να χρησιμοποιεί κάποιος το κινητό του; Να πούμε ότι συμπεριλαμβάνονται και τα ασύρματα τηλέφωνα σε αυτή την κατηγόρια;

Φυσικά, καθώς και η ακτινοβολία από τις ασύρματες συνδέσεις με το διαδίκτυο. Πρέπει όλες οι συνδέσεις με το διαδίκτυο να είναι ενσύρματες και όχι ασύρματες, όπου αυτό είναι εφικτό. Διότι οι ασύρματες συνδέσεις πραγματοποιούνται με εκπομπή μικροκυματικής ακτινοβολίας. Υπάρχουν δεδομένα για την εξαφάνιση εντόμων, και συγκεκριμένα μελισσών, στις πιο πολλές χώρες του αναπτυγμένου κόσμου, και δεν είναι τυχαία αυτά τα φαινόμενα. Σύμφωνα με τα πειράματά μου, είναι πολύ φυσικό ο πληθυσμός των μελισσών να ελαττώνεται, αφού συμβαίνει καταστροφή του DNA στα αναπαραγωγικά τους κύτταρα. Και ευτυχώς που τα κύτταρα με κατεστραμμένο DNA συνήθως οδηγούνται σε κυτταρικό θάνατο, διαφορετικά θα μπορούσαν να προκληθούν μεταλλαγές, ενδεχομένως πολύ επικίνδυνες. Υπάρχουν, επίσης, δεδομένα καταγραφής πολλών ενοχλήσεων στην υγεία, αύξηση των περιστατικών καρκίνου στον εγκέφαλο, όπως και άλλα συμπτώματα που βρίσκονται σε επίπεδο διερεύνησης. Τέτοια θα μπορούσαν να είναι ακόμη και ο αυτισμός στα παιδιά, σύμφωνα με κάποιους επιστήμονες, που έχει αυξηθεί ανησυχητικά, ή μία νέα ασθένεια του καιρού μας που ονομάζεται ηλεκτροϋπερευαισθησία. Στη Σουηδία αυτήν τη στιγμή έχει αναγνωριστεί από το κράτος ως ασθένεια. Σε λίγα χρόνια μπορεί να αναγνωριστεί ότι και άλλα πολύ βλαβερά συμπτώματα της εποχής μας έχουν μεγάλη σχέση με τη τρομερή ηλεκτρομαγνητική ρύπανση που εισπράττουμε από την ανεξέλεγκτη, χωρίς προφυλάξεις,  επέκταση της τεχνολογίας. Πιο συγκεκριμένα για τη χρήση του κινητού, θα πρέπει κανείς να μιλάει με ανοιχτή ακρόαση και κρατώντας το σε μία απόσταση σίγουρα πάνω από 40 εκατοστά με μισό μέτρο ακουμπώντας το, για παράδειγμα, σε ένα τραπέζι. Κι αν δεν μπορεί, τότε με ενσύρματα ακουστικά (Handsfree) κρατώντας το κινητό όσο γίνεται πιο μακριά από το σώμα του. Επίσης δεν πρέπει να το μεταφέρουμε πάνω μας αναμμένο ή να κοιμόμαστε με το κινητό αναμμένο.

Σχετικά με διάφορες συσκευές που κυκλοφορούν στο εμπόριο και υποτίθεται ότι μειώνουν την ακτινοβολία του κινητού τι έχεις να πεις;

Πέραν των μέτρων ασφαλούς χρήσης, που μόλις προανέφερα, δε συστήνω τη χρήση καμίας τέτοιας συσκευής. Οι ακτινοβολίες αυτές δημιουργούν φαινόμενα συμβολής τέτοια, που μπορεί να είναι πιο επικίνδυνο όταν πας να τις θωρακίσεις, γιατί μπορεί να μειωθούν σε μια περιοχή του χώρου και να συμβάλλουν λίγο παραδίπλα, κατά τρόπο μη εύκολα προβλέψιμο, που να δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο.

Έλεγαν ότι γίνονται φορείς τα ενσύρματα ακουστικά και ότι είναι καλύτερο το Bluetooth.

Ναι, γίνονται σε κάποιο μικρό βαθμό. Αλλά το Bluetooth είναι πολύ χειρότερο από τα ακουστικά, γιατί εκπέμπει και αυτό (ασθενέστερη) ακτινοβολία. Οπότε ο χρήστης εκτίθεται σε ακτινοβολία από δύο πηγές. Και δε σημαίνει πάντα ότι η πιο ασθενής ακτινοβολία είναι λιγότερο επιβλαβής από την ισχυρότερη. Γιατί στις βιολογικές επιδράσεις των ακτινοβολιών αυτών υπάρχουν κάποια φαινόμενα που ονομάζονται «Window Effects», «φαινόμενα παραθύρου» δηλαδή. Σε αυτά κάποιες επιδράσεις εμφανίζουν μέγιστο μεταξύ ορισμένων τιμών μιας παραμέτρου της ακτινοβολίας, όπως, για παράδειγμα, της έντασης ή της συχνότητας. Ενώ σε μεγαλύτερες ή μικρότερες τιμές το φαινόμενο εξασθενεί. Αυτά ονομάζονται «μη γραμμικά φαινόμενα» στη βιολογία. Σύμφωνα με αυτά, μπορεί μία πιο ισχυρή ακτινοβολία σε μικρή απόσταση να μην έχει τόσο μεγάλη επίπτωση όσο μία ακτινοβολία της οποίας η ένταση είναι εντός των τιμών ενός τέτοιου «παραθύρου».

Αυτό πώς μεταφράζεται πρακτικά;

Στα πειράματά μου ένα εύρημα είναι ότι η ακτινοβολία του κινητού τηλεφώνου προκαλεί λίγο ακόμα μεγαλύτερη βλάβη στο DNA όταν η συσκευή βρίσκεται σε 20-30 εκατοστά απόσταση από το βιολογικό είδος, στην προκειμένη περίπτωση από το κεφάλι μας, από ό,τι όταν βρίσκεται σε επαφή. 

Αυτό δε σημαίνει ότι ο χρήστης χρειάζεται να το έχει συνέχεια κολλημένο στο κεφάλι του, να το διευκρινίσουμε αυτό.

Όχι βέβαια, άλλωστε η διαφορά είναι μικρή σε σχέση με τη μηδενική απόσταση. Απλώς θα περίμενε κάποιος στα 20-30 εκατοστά να είναι μικρότερη η επίπτωση, και όμως συμβαίνει το αντίθετο, και η επίπτωση είναι ακόμα λίγο μεγαλύτερη στα 20-30 εκατοστά από τη συσκευή απ’ ό,τι όταν βρίσκεται σε επαφή. Γιατί σε αυτή την απόσταση εμφανίζεται ένα παράθυρο έντασης, στο οποίο οι επιπτώσεις γίνονται ακόμα λίγο μεγαλύτερες. Έχει να κάνει με τον τρόπο δράσης των ακτινοβολιών αυτών σε κυτταρικό επίπεδο. Και αυτά δεν έχουν εξηγηθεί ακόμα πλήρως, το γιατί δηλαδή συμβαίνει έτσι και όχι αλλιώς.

Ποιο είναι το επόμενο βήμα σου στην έρευνα;

Θα το μάθουν η επιστημονική κοινότητα και ο κόσμος που ενδιαφέρεται για τα θέματα αυτά, όπως και ο τομέας της υγείας, αν είναι κάτι σημαντικό, μέσα από επιστημονικές δημοσιεύσεις. Αυτός είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος.

Αναφέρεσαι σε όσους βγαίνουν και μιλούν ως ειδήμονες χωρίς να είναι και προκαλούν σύγχυση τον κόσμο;

Κανονικά, όποιος δεν έχει επιστημονικές δημοσιεύσεις σε κάποιον εξειδικευμένο τομέα της επιστήμης δεν είναι έγκυρο να μιλάει για τον τομέα αυτό. Αποτελεί και κριτήριο για να κρίνει κάποιος εάν ο επιστήμονας που του μιλάει είναι πραγματικά αρμόδιος. Έχει επιστημονικές δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά με κριτές; Εάν ναι, έχει αρμοδιότητα να μιλήσει, διαφορετικά όχι. Γιατί πολλά θέματα γίνονται της μόδας και θέλουν διάφοροι να το εκμεταλλευτούν αυτό. Πρέπει να έχει κάποιος πρωτογενή έρευνα, για να εκφέρει επίσημα άποψη ως ειδικός.

Πολύ σαφής και ακριβολόγος ο Δρ. Δημήτρης Παναγόπουλος, μας έδωσε μία ιδέα για τις μη ιονίζουσες μικροκυματικές ακτινοβολίες, που παράγουν οι συσκευές της ανθρώπινης τεχνολογίας, και για τη δράση τους. Τα ευρήματα της έρευνάς του εμπνέουν το σεβασμό για τη φύση και για ό,τι φέρνει το άτομο πιο κοντά στον εαυτό του, σε μία καλύτερη γνώση της ανθρώπινης φύσης, επομένως, καθώς υποδηλώνεται ο συσχετισμός της με τη φύση γενικότερα. Αφού σε όλους τους ζώντες οργανισμούς ‒φυτά, ζώα, ανθρώπους‒ τα κύτταρα περιλαμβάνουν εν πολλοίς τα ίδια συστατικά και λειτουργούν με πανομοιότυπες κυτταρικές λειτουργίες. Και τελικά, όπως προκύπτει μέσα από αυτήν τη συζήτηση, μέσα από τη μελέτη των φυσιολογικών ηλεκτρικών πεδίων και ρευμάτων σε όλους τους ζώντες οργανισμούς και την αλληλεπίδρασή τους με τα εξωτερικά ηλεκτρομαγνητικά πεδία (φυσικά και τεχνητά), έχουμε ακόμα να μάθουμε πολλά.

Άλλα σχετικά κείμενα:

 «“Αύρα”, ένα τραγούδι που φέρει τον αέρα της δικής του ιστορίας»:

http://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&id=3539

«In Vivo - ένα ζωντανό πείραμα!»:

http://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&id=3599

«Δημήτρης Παναγόπουλος: Ένας ολοκληρωμένος τραγουδοποιός και ένας αναγνωρισμένος επιστήμονας». (Μέρος Α’ ‒ ο τραγουδοποιός):

http://www.musicheaven.gr/html/modules.php?name=News&file=article&id=4198