Από τον Πυθαγόρα... στον Ορφέα!

Η μουσική είναι μια φιλία ανάμεσα στις νότες.
Ο Μπετόβεν, ‘’ο μεγάλος Μπετόβεν’’, συνήθιζε να κάνει μεγάλους περιπάτους ανάμεσα στις πιο απόκληρες, στις πιο ξεχασμένες συνοικίες της Βιέννης.
Λοιπόν, περνώντας ένα βράδυ μπροστά από μια φτωχή πόρτα, άκουσε πίσω απ’αυτή λυγμούς. Την έσπρωξε. Μπροστά σε μια άδεια κούνια, ήταν μια γυναίκα γονατισμένη. Υπάρχουν-έτσι δεν είναι;- πόνοι, που μπροστά τους μόνο να σωπαίνει μπορεί κανείς. Ο Μπετόβεν δεν είπε τίποτα, μα, μόλις αντίκρισε ένα χαλασμένο πιάνο στη γωνία της κάμαρας, κάθισε και άρχισε να παίζει. Έπαιξε πολλή ώρα. Κι όταν πια άφησε τη φτωχή γυναίκα, τα δάκρυά της είχαν στεγνώσει.
Η μουσική είναι μια φιλία ανάμεσα στους ανθρώπους

Φιλία ανάμεσα στις νότες. Φιλία ανάμεσα στους ανθρώπους.
Να γιατί πρέπει να αγαπούμε τη μουσική. Την αγαπούμε πολύ; Βέβαια. Μα δεν την αγαπούμε αρκετά, παρά, όταν γνωρίζουμε πώς οι άνθρωποι κατάφεραν να ανακαλύψουν ‘’τις μικρές νότες που αγαπούν η μία την άλλη’’ -και όταν γνωρίζουμε την ιστορία της.

Είναι ολοφάνερο πως η ιστορία της μουσικής έχει γίνει από μουσικούς. Γι’αυτό έχουν πει πως μια μουσική έμοιαζε πάντοτε με κάποιον, με εκείνον που την είχε συνθέσει. Μοιάζει επίσης με εκείνους που γι’αυτούς έχει γίνει-πες μου τί τραγουδάς να σου πω ποιος είσαι. Μια μουσική αντανακλά πάντα το χαρακτήρα μιας εποχής. Αλλάζει ταυτόχρονα με τους ίδιους τους πολιτισμούς. Και να γιατί είναι αδύνατον να αποσπάσουμε την ιστορία της μουσικής από την ιστορία γενικά, μα, και αυτή όλων των τεχνών.
Από το πρώτο τραγούδι που μας χάρισε η φύση-το κελάηδισμα των πουλιών- μέχρι και το πρώτο της χτυποκάρδι(Ιταλία 1607), η μουσική υπήρχε ανάμεσα στους ανθρώπους σε όλες τις δραστηριότητες της ζωής τους. Ακριβώς πότε και πώς γεννήθηκε, δεν ξέρουμε, όμως λέγεται πως ο άνθρωπος τραγουδούσε προτού να μιλήσει, πως το τραγούδι προηγήθηκε του έναρθρου λόγου. Ένα λεπτό καλάμι με λοξοκομμένη άκρη είναι κιόλας ο Αυλός. Κι η χορδή ενός τόξου που δονείται παράγει ένα μικρό ήχο. Για να τον πλατύνουμε, είναι αρκετό το τέντωμα της χορδής πάνω σ’ένα αντηχητικό κουτί -σ’ένα καβούκι χελώνας, για παράδειγμα- κι έτσι έχουμε στην πρώτη της μορφή, μια κιθάρα ή μια άρπα. Πώς θα αποτύπωναν όμως τους ήχους;

Μόνο οι Έλληνες είχαν ένα συνοπτικό τρόπο για να παρασταίνουν τους ήχους με γράμματα. Τα χάραζαν πάνω από τις συλλαβές που έπρεπε να τραγουδήσουν. Στους Έλληνες, ακόμη, οφείλουμε μια θεωρία της μουσικής, θεωρία λογική σε σημείο που ισχύει και σήμερα και διδάσκεται σε όλους τους μουσικούς ως η βάση για την εκπαίδευσή τους, ανεξαρτήτως επιλογής οργάνου. Εκείνος, λοιπόν, που μας έδωσε τα φώτα του ήταν ο δικός μας ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ. Βλέποντας ένα σιδερά να χτυπάει σιδηρόβεργες πάνω στο αμόνι του, παρατήρησε πως έβγαζαν έναν ήχο τόσο πιο οξύ όσο πιο κοντές ήταν και έναν ήχο τόσο πιο βαρύ όσο πιο μακριές ήταν. Το γεγονός αυτό το επαλήθεψε πάνω σε τεντωμένες χορδές με διάφορα μήκη και κατασκεύασε έτσι, σύμφωνα με μια μαθηματική λογική, τη γνωστή σε μας κλίμακα, την κλίμακα των ήχων.

Η ιστορία της μουσικής μέσα σους αιώνες έχει καταγραφεί από πολλούς ιστορικούς, μελετητές, μουσικούς και διδάσκεται στα ωδεία και τα μουσικά πανεπιστήμια όλου του κόσμου. Ποιος άλλωστε δεν έχει διαβάσει ή ακούσει για τους μεγάλους συνθέτες που σημάδεψαν την εποχή τους με τις μεγαλοφυείς δημιουργίες τους: Μότσαρτ-Βιβάλντι-Μπάχ-Χάιντελ-Λυλύ-Ραμώ-Χάυντν-Μπετόβεν-Σούμπερτ-Μέντελσον-Μπράμς-Ροσίνι-Βάγκνερ-Λίλ-Όφενμπαχ-Μπερλιόζ-Σούμαν-Σοπέν-Λίστ-Παγκανίνι-Βέρντι-Πουτσίνι-Μπιζέ-Φράνκ και τον-ας μου επιτραπεί το σχόλιο-αγαπημένο, ασύγκριτο, απόλυτο εκπρόσωπο του ρομαντισμού Γουστάβο Μάλερ, συνθέτη 9 συμφωνιών που είναι γιγαντιαίες και πληθωρικές, με διάχυτο όμως λυρισμό. Και φυσικά δεν θα μπορούσα να παραλείψω μερικούς σημαντικότατους μεταγενέστερους όπως ο Μπάρτοκ με τα 6 ασύγκριτα Κουαρτέτα του, ο Στραβίνσκι (Στέψη της ¶νοιξης), ο Σοστάκοβιτς, ο ισπανός Ροντρίγκο, ο Μαρτίνου, ο Σιμπέλιους, ο Όρφ με το μοναδικό Κάρμινα Μπουράνα και τόσοι ακόμη που με το ταλέντο τους δημιούργησαν τεχνοτροπίες ή σχολές, αν θέλετε, που δίδαξαν και ενέπνευσαν τόσες και τόσες γενιές μουσικών και που φυσικά είναι αδύνατον να καλυφθούν με μια απλή αναφορά σε ένα τέτοιο κείμενο. Θα αφήσω λοιπόν τα του Καίσαρος τω Καίσαρι (την ιστορία, δηλαδή στους ιστορικούς και τους ειδικούς) για να αναφερθώ σε μία συγκεκριμένη ιστορική στιγμή που από πολλούς θεωρείται το πρώτο χτυποκάρδι της μουσικής.

Την εποχή που η Γαλλία γνώριζε το γαλλικό τραγούδι, στην Ιταλία δέσποζε το Μαντριγκάλι (βουκολικό τραγούδι). Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του είδους ήταν ο Κλαούντιο Μοντεβέρντι. Ο Μοντεβέρντι θεωρείται σαν ένα αληθινό θαύμα στην εξέλιξη της μουσικής. Ένας αξιοθαύμαστος σωτήρας αυτής της τέχνης, σε μια περίοδο που την απειλούσε η υποανάπτυξη. Μια ανανεωτική μεγαλοφυΐα που την σπρώχνει μπροστά κατά πολλές δεκαετίες, κι αυτό, μόνο με ένα δάχτυλο:με το δάχτυλο του πρώτου του λυρικού έργου. Του ΟΡΦΕΑ.
Την εποχή εκείνη η Ιταλική Αναγέννηση επιζητούσε να επανασυνδεθεί με την Αρχαιότητα. Αρχαία αγάλματα και παλιές περγαμηνές ανασύρονταν από τα ερείπια που σκέπαζαν το έδαφος της Χερσονήσου. Αλλά ενώ προσπαθούσαν να τις διαβάσουν δεν τις καταλάβαιναν και πολλές φορές τις ερμήνευαν αρκετά ‘’στραβά’’. Ένα παράδειγμα:Οι Έλληνες είχαν τραγωδίες. Η πιο ωραία Ο Οιδίπους τύραννος. Πίστευαν, λοιπόν πως οι τραγωδίες αυτές δεν απαγγέλλονταν αλλά πως τις τραγουδούσαν. Έτσι, ύστερα από πολλές συζητήσεις, έριδες και ανόητες λογομαχίες, μια μικρή ομάδα από καλλιτέχνες και σοφούς της Φλωρεντίας, αποφάσισε να συνθέσει, πάνω σε ένα Ιταλικό βέβαια κείμενο, μια τραγωδία , που κατά την αντίληψή τους έπρεπε να είναι αρχαία ακόμα και στη μουσική της. Το θέμα είχε καλοδιαλεχτεί. Ήταν το θέμα του Ορφέα.
Ο Ορφέας, γιος του Απόλλωνα και μίας εκ των 9 Μουσών , ήταν, λέει ο θρύλος, ένας ασύγκριτος μουσικός. Στον ήχο της λύρας του τα άγρια ζώα γονάτιζαν, τα νερά έπαυαν να κυλούν, οι ατίθασοι άνεμοι κατασίγαζαν. Μπορούσε να επιβάλει τη θέλησή του σε όλα, μπορούσε να κατορθώσει τα πάντα με τη μαγεία της μουσικής του, ακόμη και το αδύνατο:το γυρισμό της πεθαμένης του γυναίκας, Ευρυδίκης, που αγαπούσε παράφορα. Σύμφωνα με το θρύλο, την Ευρυδίκη τη δάγκωσε ένα φίδι και πέθανε. Ο Ορφέας, έχοντας εμπιστοσύνη στη μαγική δύναμη της μουσικής, σπεύδει να την τραβήξει από την Κόλαση όπου είχε κατέβει. Αλίμονο! Οι υποχθόνιες δυνάμεις βάζουν τον πιο σκληρό όρο για την ανάστασή της.: Ο Ορφέας να μη ρίξει τα μάτια του πάνω της. Αυτό βέβαια ήταν μια δοκιμασία πιο πάνω απ’τις ανθρώπινες δυνάμεις. Ο ερωτευμένος σύζυγος κοιτάζει με την άκρη, όπως θα λέγαμε σήμερα, του ματιού! Αυτό φτάνει:η Ευρυδίκη υποκύπτει και ξαναπεθαίνει. Την έχασε γιατί δεν κράτησε το λόγο του απέναντι στους θεούς. Έτσι, πάνω στην όχθη του ποταμού που οδηγεί στον ¶δη, κλαίει για τη χαμένη του γυναίκα. Χαμένη από δική του αδυναμία, χαμένη για πάντα, γιατί οι θεοί αρνούνταν ν’ακούσουν τη μουσική του, για να μην υποκύψουν στη γοητεία των τόνων του.

Αντίθετα με το θρύλο που θέλει τον Ορφέα να ξαναβρίσκει με το θάνατό του την Ευρυδίκη στον ¶δη, ο Ορφέας του Μοντεβέρντι θ’ ανεβεί στον ουρανό με τη βοήθεια του πατέρα του Απόλλωνα.
Ο Μοντεβέρντι, διαλεχτός μουσικός, ήταν παιδί θαύμα. Στα 16 του έγραφε μαντριγκάλια που από την αρχή τον είχαν κάνει διάσημο. Μετρούσε πια σαράντα χρόνια όταν ανέλαβε να γράψει τον Ορφέα. Κι όμως, ήταν σύζυγος μιας νεαρής τραγουδίστριας, που τη λάτρευε, της Κλαούντια Κατανέο, η οποία όμως έπασχε από κατάθλιψη. Καθημερινά έβλεπε τη γυναίκα που αγαπούσε να μαραζώνει όλο και πιο πολύ. Έτσι, όλα ξετυλίγονταν σαν να ήταν αυτός ο ίδιος ο Ορφέας. Και ο πόνος του Ορφέα, δικός του πόνος. Η απελπισία του Ορφέα, δική του απελπισία:’’Αλίμονο! Εσύ πεθαίνεις κι εγώ ανασαίνω ακόμα!’’
Έτσι, υπάρχει στο έργο του μια κραυγή, ένας σπαραγμός, που στην πρώτη παράσταση του ‘’Orfeo’’, στις 22 Φλεβάρη 1607 στη Μάντουα ,θα κάνει (βεβαιώνει κάποιος σύγχρονος) ‘’ολόκληρη την Ιταλία να ξεσπάσει σε λυγμούς’’

Η μουσική αποκτά ένα τόνο ανήκουστο. Ο πυρετός του πάθους ξεσηκώνει τις θύελλες του και τους ρεμβασμούς της καρδιάς.

Η δύναμη της μουσικής σε όλο της το μεγαλείο!
Εκείνη, η 22η του Φλεβάρη, είναι μια από τις σπουδαιότερες ημερομηνίες στην ιστορία της.