Ας ξαναδούμε τους μουσικούς δρόμους

Γράφει ο Κώστας Παναγόπουλος (COSTASPANAG)
19 άρθρα στο MusicHeaven

Το θέμα «δρόμοι» της παραδοσιακής και λαικής μας μουσικής είναι πολύ ενδιαφέρον, αλλά απέραντο και συγκεχυμένο. Έχουν γραφτεί πολλά και όσο περισσότερα γράφονται τόσο η σύγχυση αυξάνει  και το θέμα μπερδεύεται, αντί να ξεκαθαρίσει..

Θα άξιζε λοιπόν μια προσπάθεια για ξεκαθάρισμα  του ετερόκλητου υλικού. Ώστε, χωρίς θεωρητικές μεγαλοστομίες και απεραντολογίες, χωρίς αμφιβολίες και διχογνωμίες, να μπορεί ο απλός ενδιαφερόμενος ερασιτέχνης  να μάθει και να χρησιμοποιεί τους δρόμους σε συγκερασμένα μουσικά όργανα (πιάνο, ακορντεόν, αρμόνιο, κιθάρα, μπουζούκι κλπ).

Μια τέτοια προσπάθεια κάνω κι εγώ, σαν ερασιτέχνης και μη ειδικός , εδώ και αρκετά χρόνια. Για προσωπική μου κατανόηση και χρήση και από αγάπη και σεβασμό στην ελληνική μουσική. Με επιλεκτική και όχι επιπόλαιη μελέτη και εμβάθυνση στο απέραντο υλικό που υπάρχει σε βιβλία και στο διαδίκτυο. Παραλείποντας σκόπμα κάθε τι που μπορεί να θεωρηθεί επουσιώδες, αμφισβητήσιμο,  μη απαραίτητο για την κατανόηση και ικανό να δημιουργήσει σύγχυση. Θεωρητικές λεπτομέρειες, διχογνωμίες, αναφορές  σε μικρομόρια, τετράχορδα  και ασυγκέραστα  συστήματα κλπ. Και κυρίως καταβάλλοντας προσπάθεια να ξεχωρισθεί το ουσιώδες από το επουσιώδες.

Τα κατασταλαγμένα συμπεράσματα  από τις λεπτομερείς αυτές σημειώσεις  μου, απλά και κατανοητά, σκέφτηκα να μοιραστώ εδώ με άλλους ερασιτέχνες που ενδιαφέρονται.

Οι επαγγελματίες και γνώστες παρακαλούνται να δείξουν κατανόηση και επιείκεια και να μετάσχουν στη συζήτηση με σχόλια, διορθώσεις  των αναπόφευκτων λαθών και παραλείψεων και παρατηρήσεις, για καλύτερο ξεκαθάρισμα.

Πώς δημιουργήθηκε η σύγχυση

Η σύγχυση δημιουργήθηκε από διάφορους παράγοντες, όπως: :

- Η έλλειψη ενιαίου θεωρητικού υπόβαθρου.

- Η χρησιμοποίηση διαφορετικών εμπειρικών ονομάτων από διάφορους πρακτικούς οργανοπαίχτες και η άκριτη αναπαραγωγή τους στο διαδίκτυο.

- Η προσπάθεια να υπαχθούν οι δρόμοι στη διεθνή (Δυτικοευρωπαική) ονοματολογία των μουσικών κλιμάκων .

- Η τυχόν διαφορετική ονομασία του αντίστοιχου μακαμ

Οι κλίμακες της Δυτικής μουσικής

 Η  μουσική μας παιδεία  ήταν πάντα  μονομερώς προσηλωμένη στη Δυτική Ευρωπαική μουσική και ειδικότερα  την Κλασσική, αγνοώντας ή και υποτιμώντας την εθνική και παραδοσιακή μας μουσική. 

 Το σημειώνω σαν περίεργο μεν αλλά αναμφισβήτητο γεγονός και  χωρίς καμμιά διάθεση υποτίμησης της μουσικής μας παιδείας, από την οποία έχω περάσει  κι εγώ σαν μαθητής Ωδείων.

 Όταν κάποτε ρώτησα έναν Άραβα μουσικό τί εννοούν αυτοί με τον όρο «κλασσική» μουσική, μου μίλησε για την αρχαία εληνική μουσική θεωρία!

 Η αρχαία Ελλάδα είναι η «πατρίδα» και της Δυτικής Ευρωπαικής μουσικής, η οποία πέρασε από το αρχαίο ελληνικό σύστημα τρόπων στους «εκκλησισστικούς τρόπους», αλλά με μπέρδεμα των ονομάτων τους. Ονομάζοντας πχ. τον δώριο τρόπο φρύγιο και αντιστρόφως κλπ. Για να καταλήξει τελικά σε 2 μόνο τρόπους, τον μείζονα και τον ελάσσονα, απορρίπτοντας όλους τους άλλους.. Τους οποίους «παρέλαβε» με τα μπερδεμένα ονόματα dorian, frygian κλπ. η μοντέρνα μουσική και η τζαζ..

 Οι κλίμακες της Δυτικής μουσικής είναι ονομαστικά πολλές,  βασίζονται όμως σ’αυτούς τους δύο  μόνο τρόπους, που αποτέλεσαν το «τονικό» της  σύστημα, με το οποίο γράφτηκαν τα μεγάλα αιώνια αριστουργήματα της μουσικής.

 Οι «δρόμοι»

 Όμως η ελληνική παραδοσιακή και λαική μουσική (δημοτικό, ρεμπέτικο,λαικό, «έντεχνο») χρησιμοποιεί πολλούς τρόπους σχηματισμού συγκερασμένων κλιμάκων. Που δεν διδάσκονται στα Ωδεία σαν μέρος της προγραμματισμένης γενικής μουσικής εκπαίδευσης.

 Οι τρόποι αυτοί  ονομάζονται «δρόμοι».

 Η λέξη «δρόμος» σχετίζεται με τη διαδρομή των δακτύλων του οργανοπαίκτη στα τάστα του συγκερασμένου οργάνου (πχ. μπουζούκι).

 Άλλο δρόμος και άλλο κλίμακα

 Ο δρόμος δεν ταυτίζεται με την κλίμακα,  αλλά με τον χαρακτήρα και τον τύπο (τρόπο) σχηματισμού της. Τη χαρακτηριστική σειρά των διαστημάτων -τόνος (Τ ) , ημιτόνιο (Η) ή τριημιτόνιο (3 Η) ανάμεσα στις διαδοχικές νότες - βαθμίδες ( Ι- VIII).  Είναι ανεξάρτητος του τονικού ύψους. Π.χ. ο δρόμος χιτζάζ μπορεί να δώσει κλίμακα Re χιτζαζ, Μi χιτζαζ κλπ., ανάλογα με το τονικό ύψος (τόνο).

Τα ονόματα των δρόμων

 Οι περισσότεροι έχουν το όνομα του αντίστοιχου μακάμ, πχ ουσάκ, χιτζαζ κλπ.  Άλλοι έχουν ονόματα από τους τρόπους της Δυτικής μουσικής (ματζόρε, αρμονικό μινόρε). Άλλοι από περιοχές της Ελλάδας (Πειραιώτικος) ή από τίτλους τραγουδιών (Ταμπαχανιώτικος).

 Αν και πολλές ονομασίες τους έχουν αραβική ή και τουρκική προέλευση,  οι δρόμοι σχετίζονται με τους  «ήχους» της Βυζαντινής μουσικής, που αποτελούν συνέχεια των «τρόπων» της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Έχουν σχέση με τα αραβοπερσικά μακάμ (μακάμια ή μακαμάτ), αλλά δεν ταυτίζονται με αυτά. Τα μακάμ είναι πολύ περισσότερα και δεν αντιστοιχούν απόλυτα με τους δρόμους που φέρουν το ίδιο όνομα  Αντιστοιχούν και αυτά με Βυζαντινούς ήχους, αν και υπάρχουν ήχοι που δεν έχουν αντίστοιχο μακάμ (πχ. ο ήχος Άγια ή Νενανώ, τον οποίο ακολουθεί το χασάπικο Πολίτικο «Έμορφη γλυκειά πολίτισσά μου»).

 Χρήσιμα γενικά συμπεράσματα και παρατηρήσεις

 - Οι δρόμοι που εξετάζονται εδώ είναι προσαρμοσμένοι σε συγκερασμένα όργανα, με μικρότερο διάστημα το ημιτόνιο  (πχ. πιάνο, ακορντεόν, αρμόνιο, μπουζούκι, κιθάρα).

 -Όλοι οι δρόμοι δεν είναι το ίδιο συχνοί. Οι συχνότεροι είναι οι μισοί περίπου.Τα περισσότερα αριστουργήματα του ρεμπέτικου και τα περισσότερα δημοτικά και λαικά τραγούδια βασίζονται σε πολύ λίγους, συχνούς δρόμους, οι οποίοι πρέπει γιαυτό  να έχουν προτεραιότητα στη μελέτη.

 -Η ελληνική παραδοσιακή μουσική μπορεί να μοιάζει με την τουρκική, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχει «τουρκική προέλευση». Οι Έλληνες είχαν δημιουργήσει  υψηλό μουσικό πολιτισμό στη Μικρά Ασία  πολύ πριν έλθουν εκεί οι Τούρκοι..

 -Η αραβοπερσική και τουρκική μουσική χρησιμοποιούν ασυγκέραστα όργανα (ούτι, βιολί, σάζι κλπ) και μακαμ με μικρομόρια και όχι συγκερασμένα, όπως είναι οι δρόμοι του μπουζουκιού.

 -Η Δυτική μουσική υστερεί σε πλούτο κλιμάκων και ρυθμών σε σχέση με την παραδοσιακή μας μουσική.

 -Είναι λάθος να πιστεύεται ότι κάθε επιρροή  από  ξένα στοιχεία είναι απορριπτέα και καταδικαστέα .

 Οι δρόμοι,  με αλφαβητική σειρά

 Το (εμπειρικό) καθιερωμένο όνομα κάθε δρόμου, η σχετική συχνότητά του, ο αντίστοιχος συγγενικός ήχος της Βυζαντινής μουσικής, οι βαθμίδες ,τα διαστήματα μεταξύ βαθμίδων (χαρακτηριστικός τύπος σχηματισμού της κλίμακας), οι συχνότερες συγχορδίες και  παραδείγματα τραγουδιών.

 Σε όλους τους δρόμους χρησιμοποιήθηκε εδώ σαν παράδειγμα ο τόνος Re (D). Μπορεί όμως να  χρησιμοποιηθεί οποιοσδήποτε αλλος τόνος, αρκεί να ακολουθείται ο ίδιος δρόμος, η ίδια χαρακτηριστική σειρά διαστημάτων.

 -Αρμονικό μινόρε

Ο τρόπος της  ελάσσονας αρμονικής της Δυτ. Μουσικής. Συγγ. Ήχος Δ’σκληρού διατόνου.

Συχνός!

 D E F G A Bb C# D 

 H-H-T-T-T-3H-H

 Συγχορδίες:

Im, IVm, V (7), ΙΙΙ,  VI

Πχ. Φραγκοσυριανή,  Όλοι οι ρεμπέτες του ντουνιά, Σ’αγαπώ γιατί είσαι ωραία, Πριν το χάραμα, Μ’έχεις μαγεμένο, Μπαχτσέ τσιφλίκι,

 -Διατονικό μινόρε

(ή φυσικό ή νησιώτικο μινόρε)

Συχνός!

Αντιστοιχεί στον Α’ ήχο της Βυζ. Μουσικής

 D E F G A Bb C D

 Τ-Η-Τ-Τ-Η-Τ-Τ

 Στην ανιούσα η VIη βαθμίδα μπορεί να μην είναι χαμηλωμένη κατά ένα ημιτόνιο.

 Συγχορδίες

Im, IVm, Vm, III , IV7, VI , VII

 Θαλασσάκι μου, Πέρα στους πέρα κάμπους

 -Κα(ρ)(τ)σι(γ)( ι)άρ

 Ήχος Β’ δευτερόπρωτος

 D E F G Ab B C D

 T-H-T-H-3H-H-T

 Στην κατιούσα η ΙΙη βαθμίδα  μπορεί να είναι χαμηλωμένη κατά 1 ημιτόνιο.

 Im , (IIm), IIIm, IV, VII (VII m στην κατιούσα)

 Τί σε μέλλει εσένανε

 -Κιουρντί

 Συχνός

Ήχος πλ.Α’ σκληρού διατόνου

 D E F G Ab B C D

Τ-Η-Τ-Η-3Η=Η-Τ

Im, IIm, IV, Vm, III,  VII

 Σαράντα παλληκάρια, Όμορφη Πειραιώτισσα, Θα σπάσω κούπες

 -Ματζόρε  

Συχνός!

 Ο τρόπος της μείζονας κλίμακας της Δυτ. μουσικής , συγγενής ήχος πλ.Δ’

 D E F# G A B C# D

 T - T - H - T - T - T - H

 I, IV, V,  (V7-δεν συνηθίζεται), ΙΙm

 Φαληριώτισσα, Συνεφιασμένη Κυριακή, Η άμαξα μες τη βροχή, Είμαστι αλάνια, ΈναΝερό κυρα Βαγγελιώ, Αιγιώτισσα, Παρασκευούλα

 -Νιαβέντ (ι) (ή νεβεσέρ)

Συχνός

Ήχος (Δ’ σκληρού διατόνου ;) - πλ.Β’ από Δι

Σαν το αρμονικό μινόρε, αλλά με οξυμένη IV.

 D E F G# A Bb C# D

Τ-Η-3Η-Η-Η-Τ-Η

 Im, , Vdim, VI, ΙV# dim, V7

 Τί σου λέει η μάνα σου για μένα, Από ξένο τόπο, Στου παπα-Λάμπρου την αυλή

 -Νικρίζ (Σουζινάκ ή ποιμενικό μινόρε ή  ρουμάνικο μινόρε)

Ο κατ’εξοχήν δρόμος των τσιγγάνων.

Πλ.Δ’ σκληρός χρωματικός

 D E F G# A B C# D

Η VII  μπορεί να είναι 1 ημιτόνιο χαμηλότερη

 T-H-3H-T-H-T

 Im, II, IVdim., Vm

 Τσοπανάκος ήμουνα, Καραγκούνα, Τρία παιδιά Βολιώτικα

 -Ουσάκ

Συχνότατος! Ο σπουδαιότερος μινόρε δρόμος.

Ήχος Α’

 D Eb F G A Bb C D

Γράφεται με τον οπλισμό της Gm

 H-T-T-T-H-T-T

 Im, IVm, VIIm, II , III , VI

 Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα , Ρουμπαλιά, Σήκω Διαμάντω, Νερατζούλα φουντωμένη, Είμαστε ορκισμένα τα καημένα, Αυτή η νύχτα μένει

 -Πειραιώτικος

 D Eb F# G# A Bb C# D

 Η-3Η -Τ-Η-Η-3Η- Η

 Η VII μπορεί να μην είναι οξυμένη.

Στην κατιούσα  η IV κατά 1 ημιτόνιο χαμηλότερη

Ι,  ΙV, VII  ΙΙ7,  IV m, VIIm

 Ο μποχώρης, Εισαγωγή μοδιστρούλας

 -Πεντατονικό ματζόρε

(Ηπειρώτικο)

 D E F# A B D

 -Πεντατονικό μινόρε

 D F G A C D

 -Ραστ

Συχνός

Πλ.Δ’

 D E F# G A B C# D

Τ-Τ-Η-Τ-Τ-Τ-Η

Στην κατιούσα η VII είναι χαμηλότερη κατά 1 ημιτόνιο (αυτή είναι και η  διαφορά του από τον ματζόρε)

 I,  IIm, IV, V

 Μήλο μου κόκκινο, Καπετάν Αντρέα Ζέππο

Σαμπά(χ)

Πλ. Α’ Παθητικός ή δίφωνος

Συχνός

 D E F Gb A Bb C D

 Τ-Η-Η-3 Η –Η-Τ-Τ

 H VIII βαθμίδα μπορεί να είναι χαμηλωμένη κατά 1 ημιτόνιο

 Ιm, ΙΙΙ ,  VII

 Ήσουνα ξυπόλυτη, Κανελλόριζα, Τα παιδιά της γειτονιάς σου, Γιατί καλέ γειτόνισσα, Ένας μάγκας στο Βοτανικό

 -Σε(ν)γκιά(χ)

Ηχος Δ’λέγετος

Όχι συχνός

 D E# F# G A Bb C# D

 3H- H-H-T-T-T-H

Στην κατιούσα η  VII  μπορεί να χαμηλωνει κατά 1 ημιτόνιο.

 I, IVm, V

Σε καινούρια βάρκα μπήκα

-Ταμπαχανιώτικος

πλ.Δ’

D E F# G A Bb C# D

Τ-Τ-Η-Τ-Η-3Η-Η

 I, IVm, V

 -Xιτζάζ

ήχος πλ.Β’

Ο σπουδαιότερος και συχνότερος ματζόρε δρόμος

Αυτόν ακολουθούν τα περισσότερα παραδοσιακά και δημοτικά τραγούδια.

 D Eb F# G A Bb C D

(Γράφεται με τον οπλισμό της Gm)

 H-3H-T-H-T-T

 Στην ανιούσα η VI μπορεί να είναι 1 ημιτόνιο χαμηλότερη

 I, II , IV m, VII m

Αμάραντος, Μαράθηκαν τα δέντρα, Πουλάκι ξένο, Τώρα τα πουλιά, τώρα τα χελιδόνια, Μ’έκαψες γειτόνισσα, Έχε γεια, πάντα γεια, Περβολαριά, Λαλούδι της Μονεμβασιάς, Έρη ερηνάκι μου, Ξημερώνει και βραδιάζει, Γκιουλ Μπαχάρ, Η νυχτερίδα, Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι, Εβίβα ρεμπέτες, Μισιρλού.

 -Χιτζαζκιάρ

Πολύ συχνός

 D Eb F# G A Bb C# D

(Γράφεται με τον οπλισμό της Gm)

 H-3H- Η- T-H-3Η-Η

 Ι, ΙΙ, ΙVm, A

 Μοιάζει με τη Χιτζαζ, με τη διαφορά ότι η VII είναι οξυμένη κατά 1 ημιτόνιο.

 Δυό ήλιοι δυό φεγγάρια, Ο πασατέμπος, Το χρήμα δεν το λογαριάζω, Για την απονιά σου

-Χουζάμ

Ήχος μέσος του Β’

 D E# F# G A Bb C# D

 3Η-Η-Η-Τ-Η-3 Η-Η

Στην κατιούσα η VII μπορεί να είναι κατά 1 ημιτόνιο χαμηλότερη.

 Ι, ΙVm, V

 Τα μελιτζανιά

------