Οι μελοποιήσεις του «Ερωτόκριτου»

Γράφει ο Σπύρος Αραβανής (spiroos)
63 άρθρα στο MusicHeaven

Του κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνου/ και του τροχού που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνου, / και του καιρού τ’ αλλάματα που αναπαημό δεν έχου,/ μα στο καλό κ εις το κακό περιπατούν και τρέχουν.

Με αυτούς τους στίχους αρχίζει το εκτενέστερο (10.052 δεκαπεντασύλλαβοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι) και σημαντικότερο έργο της περιόδου ακμής της κρητικής λογοτεχνίας, του 16ου και 17ου αιώνα, το έμμετρο ερωτικό ποιητικό μυθιστόρημα «Ερωτόκριτος», το οποίο συνέθεσε ο Βιτσένζος Κορνάρος, πιθανόν μέχρι το1646. Πρόκειται για την ιστορία δυο νέων, του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, η αγάπη των οποίων αποδείχτηκε πιο δυνατή από κάθε είδους αντιξοότητες που συνάντησε στο δρόμο της λόγω της διαφορετικής κοινωνικής καταγωγής τους. Κι αν ακόμη παραμένουν υπό συζήτηση τρία σοβαρά φιλολογικά ζητήματα, το θέμα της ταυτότητας του ποιητή, η χρονολόγηση του έργου και το αρχικό του πρότυπο, η διαχρονική αγάπη του λαού μας το έχει καταστήσει ένα από τα δημοφιλέστερα λαϊκά αναγνώσματα. Μάλιστα ο θρύλος λέει ότι εξακολουθούν μέχρι σήμερα να υπάρχουν γέροντες στον Ψηλορείτη οι οποίοι το απαγγέλουν ολόκληρο από μνήμης…

Ο «Ερωτόκριτος» όμως εκτός από δημοφιλές ανάγνωσμα ήταν και είναι ένα εξαιρετικά αγαπητό μελοποιημένο ποίημα. Οι δύο γνωστές μελωδίες του –αγνώστου συνθέτη- τραγουδιούνται σε ρυθμό 5/8 όπως τα δημοτικά τραγούδια. ’λλωστε υπάρχει μεταξύ τους και στιχουργική συγγένεια καθώς ο στίχος του «Ερωτόκριτου» είναι ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος –ο πιο συνηθισμένος στίχος των δημοτικών τραγουδιών- χωρισμένος νοηματικά και στιχουργικά σε δύο ημιστίχια (7+8 συλλαβές) με τη διαφορά όμως ότι στο έργου του Κορνάρου έχουμε ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία. Υπάρχουν όμως μαρτυρίες όπως του σπουδαίου κρητικού βιολιστή Κώστα Παπαδάκη ή Ναύτη (1920-2003), ο οποίος υποστήριζε ότι η αυθεντική μουσική του «Ερωτόκριτου» ήταν σε ρυθμό 4/4, σαν σιγανό πεντοζάλι, σε ρυθμό κοντυλιάς, και με βασικό όργανο το βιολί.

Η πρώτη πάντως νεοελληνική μελοποίηση του έργου έγινε πιθανότατα στα 1935 ή 1937, από τον συνθέτη Αλέκο Αλιμπέρτη, ο οποίος «έγραψε την όπερα «Ερωτόκριτος» σε λιμπρέτο του Θ. Συναδινού που ήταν μια ακόμη διασκευή του έργου του Κορνάρου και παρουσιάστηκε στο θέατρο «Ολυμπία» και εκτός από την παραδοσιακή σύνθεση της ορχήστρας συμμετείχαν και 9 βιολύρες και λυρόηχα» όπως σημειώνει ο σκηνοθέτης και μελετητής του έργου, Σπύρος Ευαγγελάτος («Καθημερινή, 11/06/2000).

Όπως γράφει στο άρθρο του για τον «Μελοποιημένο Ερωτόκριτο» ο Σταύρος Κουδουνάς, στο περιοδικό www.tar.gr:

«...με βάση ορισμένες παρατηρήσεις του Στυλιανού Αλεξίου, εξάγεται το συμπέρασμα πως, ούτως ή άλλως, η ακρίβεια και η δυναμική που διακρίνει τη γλώσσα του Κορνάρου, μπορούν κάλλιστα να παραπέμψουν στις δοξαριές της κρητικής λύρας (σε ορισμένα σημεία και τις γρήγορες δοξαριές, τις λεγόμενες ‘‘όρτσες’’). Το σημαντικότερο όμως είναι πως παρά τον πολυποίκιλο τονισμό του ποιητή, οι στίχοι τραγουδιστοί διατηρούν τον τονισμό σε τέσσερεις όμοιες συλλαβές2, κάτι που αναμφίβολα προκύπτει εξαιτίας της ρυθμικής αγωγής της μελωδίας. Πιο συγκεκριμένα και λαμβάνοντας ως τυχαίο παράδειγμα τον πρώτο στίχο του έργου (¨Του κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνου¨), παρατηρούμε το εξής: ο μουσικός τονισμός πέφτει αρχικά στο άρθρο «τα», στη συνέχεια στη συλλαβή «τα» της λέξης ¨γυρίσματα¨, στη συλλαβή «κα» της λέξης ¨ανεβοκατεβαίνου¨ και τέλος στη συλλαβή «βαί» της ίδια λέξης. Η απόκλιση ανάμεσα στο γραμματικό τονισμό του δεκαπεντασύλλαβου και στον τονισμό κατά την τραγουδιστή απαγγελία του είναι εμφανής. Ομοίως και σε ένα άλλο, επίσης τυχαίο στίχο (Α 505: ¨Ήπαψεν η ξεφάντωση, εβράδιασεν η ώρα¨): τονισμός στο άρθρο «η», στη συλλαβή «ση», στη συλλαβή «βρα» και στη συλλαβή «ώ». »

[βλ. Σ. Αλεξίου (επιμ.), Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Αθήνα (Βιβλιοπωλείον της Εστίας) 2008.]

Για την επικρατούσα όμως σήμερα εκτέλεση αλλά και την προβολή του μελοποιημένου «Ερωτόκριτου» στο ευρύ κοινό καθοριστικό ρόλο έπαιξε ο Νίκος Ξυλούρης και η ενορχήστρωση του Χριστόδουλου Χάλαρη –βασισμένη πάνω και σε παλιά μουσικά Κρητικά μοτίβα όπως τα θυμόταν ο Νίκος Ξυλούρης- στον ομώνυμο δίσκο που κυκλοφόρησαν το 1976· το ρόλο της Αρετούσας μάλιστα η νεότατη τότε Τάνια Τσανακλίδου.

Ο δίσκος, παραγωγής του Γιώργου Μακράκη αποτελεί μέχρι σήμερα μια από τις σημαντικότερες παραλλαγές πάνω στη μουσική σύνθεση του έργου και η πραγματοποίησή του απετέλεσε όνειρο ζωής για τον Ξυλούρη (ο οποίος ήδη από το 1960, στις πρώτες του ηχογραφήσεις, είχε τραγουδήσει αποσπάσματα τα από τον «Ερωτόκριτο» -μεταξύ των οποίων το πιο δημοφιλές μέχρι σήμερα: «Ήκουσες Αρετούσα μου τα θλιβερά μαντάτα..». Αυτό το απόσπασμα το ηχογράφησε ξανά το 1974, στο δίσκο του Σταύρου Ξαρχάκου, «Συλλογή», σε μια πιο δυναμική διασκευή του ίδιου του συνθέτη.)

Δέκα χρόνια νωρίτερα από τη διασκευή του Ξαρχάκου ένας άλλος συνθέτης, ο κρητικός Νίκος Μαμαγκάκης αποφασίζει να ασχοληθεί με το έργο, με το οποίο μέχρι πρόσφατα συνεχίζει να συνδιαλέγεται με νέες διασκευές (το 1985 ως όπερα, και πιο πρόσφατα από τη δισκογραφική του εταιρεία «Ιδαία» με τους δίσκους «Η μπαλάντα του Ερωτόκριτου», «Ερωτόκριτος-μελόδραμα σε πέντε μέρη», « «Ερωτόκριτος: η εκδοχή της Σητείας» και «Ο άγιος Ερωτόκριτος», ένα μουσικό μονόδραμα βασισμένο σε αποσπάσματα από τον «Νέο Ερωτόκριτο» του Παντελή Περβελάκη). Ο ίδιος ο Μαμαγκάκης σημειώνει στα ένθετα των νέων εκδόσεων: «Ο «Ερωτόκριτος» είναι το πρώτο μου έργο που κυκλοφόρησε σε δίσκο και είχε λαϊκή απήχηση. Δεν βασίζεται στο επαναληπτικό μοτίβο των 5/8, που έχει γεννήσει η αέναη εκφορά του δεκαπεντασύλλαβου του Ερωτόκριτου και που παίζεται και τραγουδιέται από τους παραδοσιακούς μουσικούς της Κρήτης. (Είναι αμιγώς παραδοσιακό και δεν ανήκει σε επώνυμο δημιουργό). Εγώ δανείστηκα μόνο το άρωμά του, δεν το έχω μεταχειριστεί ούτε μια φορά αυτούσια, αντίθετα έχω επινοήσει ένα πλήθος από νέα μοντέλα (παραλλαγές) πάνω στους δεκαπεντασύλλαβους στίχους.»

Ανάμεσα στην πληθώρα των μουσικών και αφηγηματικών παραλλαγών -δισκογραφημένων και μη- από τον Μάνο Κατράκη, τον Γιάννη Ξυλούρη (Ψαρογιάννη) και τον Μίλτο Πασχαλίδη μέχρι τους απανταχού κρητικούς λαϊκούς ραψωδούς (λυράρηδες και βιολάτορες) θα πρέπει να ξεχωρίσουμε δύο εκδοχές. Η πρώτη είναι από τον συνθέτη, Γιάννη Μαρκόπουλο ο οποίος το 2000, στα πλαίσια του Ελληνικού Φεστιβάλ του Ηρωδείου, συνδύασε το λόγιο με το δημώδες μουσικό στοιχείο και παρουσίασε το έργο με τη συμμετοχή 70μελούς συμφωνικής ορχήστρας, με τη χορωδία Fons Musicalis, με 16 λυράρηδες και με ανδρικό και γυναικείο χορό ενώ το 2003 κυκλοφόρησε το δίσκο «Ερωτόκριτος και Αρετή», μια όπερα σε δύο πράξεις, σε μουσική, λιμπρέτο και ενορχήστρωση του ίδιου.

Η δεύτερη εκδοχή που ξεχωρίζει είναι ο δίσκος «Τέσσερις δρόμοι για τον Ερωτόκριτο» ο οποίος κυκλοφόρησε το 2000. Τέσσερις συνθέτες καταθέτουν τη δική τους μουσική ματιά στο κρητικό έπος. Ο Λουδοβίκος των Ανωγείων –με τις αισθηματικές μπαλάντες του και το γνώριμό του μαντολίνο- ο Νίκος Ξυδάκης –με τη μουσική φόρμα του οστινάτο, με τα επίμονα δηλαδή μουσικά μοτίβα- και ο Ψαραντώνης –πιο πιστός στην αρχέγονη μελωδία αλλά και φύση του- αποδίδουν οι ίδιοι και οι ερμηνευτές των τραγουδιών τους, Λιζέτα Καλημέρα, Αλκίνοος Ιωαννίδης και Νικη Ξυλούρη αποσπάσματα από τα μέρη του έργου, όπως το λόγο της Αρετούσας, τον αγώνα των αφεντόπουλων και των ρηγάδων από τα διάφορα μέρη της Ελλάδας, την ιστορία του Χαρίδημου που σκοτώνει κατά λάθος της αγαπημένη του, κ.ά.

Η προσωπική ματιά του Λουδοβίκου των Ανωγείων πάνω στο έργο του Κορνάρου, αποτελείται ως επί το πλείστον από πρωτότυπες συνθέσεις και διαθέτει μια σαφώς πιο έντεχνη χροιά - η οποία συμβαδίζει με το προσωπικό συνθετικό ύφος του - σεβόμενη όμως ταυτόχρονα πλήρως την κρητική παραδοσιακή μουσική, γεγονός που αποδεικνύεται και από την ένταξη στο έργο του βασισμένου σε συνθέσεις του μεγάλου τυφλού λυράρη Μανώλη Πασπαράκη-Στραβού, ορχηστρικού ¨Ο χορός του τυφλού¨. Στο πιο σύγχρονο αυτό μουσικό αποτέλεσμα έχει συμβάλει τα μέγιστα μέσω της ενορχήστρωσης και της εκτέλεσης το συγκρότημα «Ομαδική Απόδραση» καθώς και η ερμηνεύτρια Λιζέτα Καλημέρη.

Ο Σταύρος Κουδουνάς στο περιοδικό www.tar.gr γράφει επίσης:

«Ο Ανωγειανός συνθέτης επιλέγει να μελοποιήσει αποκλειστικά ερωτικά μέρη του έργου και πιο συγκεκριμένα, ο ίδιος ερμηνεύει λόγια του ποιητή, του Ρωτόκριτου καθώς και ένα δίστιχο που ανήκει στην Αρετούσα. Αναλυτικότερα: στην πρώτη στηριγμένη στο παραδοσιακό μοτίβο σύνθεση (¨Μια κάποια λίγη πεθυμιά¨) επιλέγονται μέρη του Ρωτόκριτου από το Α’ μέρος του έργου (στ. 297-298, 301-302, 331-340) ενδεικτικά του Έρωτα που έχει ήδη αρχίσει να γεννιέται μέσα του για την Αρετούσα. Στις πρωτότυπες συνθέσεις (¨Γροικήσετε τον Έρωντα¨, ¨Ήντα δεν κάνει ο Έρωντας¨ και ¨Πλια παρά το χιόνι¨) ακούγονται τα εξής αποσπάσματα: τα σχετικά με την υπερφυσική δύναμη του Έρωτα λόγια του ποιητή (Α’ στ. 543-548) στην πρώτη, στη δεύτερη ο δίστιχος ερωτικός σπαραγμός της Αρετούσας από το Γ’ μέρος (στ. 1269-1270) καθώς και μια σχετική από το Α’ μέρος διαπίστωση του ποιητή (1037-1038) ενώ στο τρίτο κομμάτι που κλείνει και το έργο μελοποιείται το δίστιχο ¨Ήθελε κι άλλα να του πη, μα η εμιλιά δε σώνει - πέφτει στη γη άσπρη και κρυγιά πλια παρ’ από το χιόνι¨ του ποιητή από το Ε’ και τελευταίο μέρος (στ. 1049-1050) το οποίο και περιγράφει τη συναισθηματική φόρτιση της ηρωίδας όταν ο μεταμφιεσμένος Ρωτόκριτος της αναγγέλλει τον υποτιθέμενο θάνατό του.»

Επίσης, στον ίδιο δίσκο, ο συνθέτης Γιώργος Κουμεντάκης εμπνέεται και καταθέτει τρεις μινιμαλιστικές μουσικές συνθέσεις για τσέμπαλο με σολίστ την Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου.

Τέλος, το 2004, τρεις μουσικοί και τραγουδιστές οι Γιάννης Πολυχρονάκης, Δημήτης Σιδέρης, Γιάννης Παπατζανής προσεγγίζουν μέσα από τη μουσικολογική παράδοση της Κρήτης αποσπάσματα από το έμμετρο ερωτικό μυθιστόρημα του Βιτσέντζου Κορνάρου, «Ερωτόκριτος» (υπότιτλος του δίσκου «Οι λογισμοί είναι σαϊτιες» [FM RECORDS]) συμβάλλοντας με τη σειρά τους στις κατά καιρούς μουσικές προσεγγίσεις που έχουν επιχειρηθεί για το εν λόγω έργο. Στο δίσκο περιλαμβάνονται και ποιήματα των Γιώργη Καρατζή και Μήτσου Σταυράκη. ’λλοτε α καπέλα, άλλοτε μέσω μιας λιτής ενορχηστρωτικής γραμμής, συχνά μόνο με ένα μουσικό όργανο και με τον ήχο της ινδικής φλογέρας να αποτελεί τον συνεκτικό δεσμό των τραγουδιών, οι τραγουδιστές αποτίνουν φόρο τιμής σε αυτό το κλασικό κείμενο της ελληνικής λογοτεχνίας.

Ο «Ερωτόκριτος», λοιπόν, παραμένει μέχρι σήμερα ένα έργο ζωντανό, ενταγμένο στην ατομική μας συνείδησή και στο συλλογικό μας ασυνείδητο όπως τα δημοτικά μας τραγούδια, παρόν στα γλέντια και τις χαρές, στα πένθη και στους έρωτες, «στου κύκλου τα γυρίσματα»…

* Πρώτη μορφή του παρόντος άρθρου δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Δίφωνο».