Το παραδοσιακό, δημοτικό τραγούδι

Η λαική μουσική μας παράδοση είναι βασικό και αναπόσπαστο κομμάτι του λαικού μας πολιτισμού.

Δημοτικό και «αστικό»

«Δημοτικό» λέγεται το λαικό τραγούδι της υπαίθρου, του χωριού  και των μικρών επαρχιακών πόλεων. Σε διάκριση από το «αστικό» λαικό, το τραγούδι δηλαδή των αστικών περιοχών (μεγάλες πόλεις - αστικά κέντρα).

Και ενώ το αστικό λαικό είναι τραγούδι κλειστού χώρου και έχει πανελλήνια ομοιομορφία, το δημοτικό είναι ανοιχτού χώρου (γιορτές, γάμοι, πανηγύρια) και παρουσιάζει τοπική ποικιλομορφία και παραλλαγές.

Η δημιουργία του δημοτικού τραγουδιού

Το δημοτικό τραγούδι είναι ανώνυμη δημιουργία, προιόν προφορικής παράδοσης.

Κάθε δημοτικό τραγούδι δεν είναι δημιούργημα ενός ατόμου.  Έχει συλλογικό χαρακτήρα και είναι κοινό δημιούργημα και κτήμα, πνευματικό εργαλείο και τρόπος έκφρασης του λαού.

Ένας αυτοσχέδιος λαικὸς δημιουργός, με στιχουργική επιδεξιότητα και αναπτυγμένο μουσικό αίσθημα, δημιουργεί από εσωτερική παρόρμηση κάποιους στίχους, προσαρμοσμένους σε μελωδία γνωστή ή που δημιουργεί ο ίδιος.

Στη συνέχεια επαναλαμβάνει το τραγούδι άλλος, προσαρμόζοντάς το στα δικά του συναισθήματα. Έτσι τροποποημένο το παραλαμβάνει τρίτος κ.ο.κ. Με τον καιρό το όνομα του αρχικού δημιουργού ξεχνιέται και το τραγούδι μετουσιώνεται σε πνευματικό προιόν της κοινότητας.

Κάθε νέο τραγούδι  είναι συνήθως ανασύνθεση γνωστών παραδοσιακών στοιχείων, τα οποία ο ανώνυμος δημιουργός διασκευάζει και εμπλουτίζει.

Περνώντας από γενιά σε γενιά διαμορφώνεται, τροποποιείται ή προσαρμόζεται, σύμφωνα με τα τοπικά χαρακτηριστικά και τις ιστορικές συνθήκες.

Εκτός από το γλέντι και τη διασκέδαση, το δημοτικό τραγούδι είχε και χρηστικό, λειτουργικό και τελετουργικό χαρακτήρα. Απλωνόταν σε όλες τις όψεις της κοινωνικής ζωής, συνδεόταν με τη λατρεία και διατηρούσε την ιστορική μνήμη.

Βασικό στοιχείο του δημοτικού τραγουδιού είναι η στενή σχέση ανάμεσα στον λόγο (στίχο) και τη μουσική, που γεννιούνται ταυτόχρονα. Οι στίχοι φτιάχνονται  “τραγουδιστά”. Αντίθετα από το έντεχνο τραγούδι, όπου μελοποιείται ένα ήδη υπάρχον  ποίημα.

Υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 20 χιλιάδες δημοτικά τραγούδια!

 

Οι παραλλαγές

Η ομήγυρη και η κοινωνική πραγμα­τικότητα αναπλάθει και αναπροσαρμόζει την παράδοση. Έτσι τα τραγούδια υφίστανται πολλές αλλοιώσεις και. γιαυτό σώζονται διάφορες τοπικές παραλλαγές.

Η μελωδία  συνήθως παραμένει αμετάβλητη, παρά την αλλοίωση των στίχων.

Η σύνθεση νέων μελωδιών δεν είναι εύκολη και  συχνά χρησιμοποιούνται παλιές, γνωστές μελωδίες σε νέα τραγούδια.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι όλες οι μελωδίες των δημοτικών τραγουδιών διατηρήθηκαν αμετάβλητες στο πέρασμα των αιώνων, ούτε ότι όλες έχουν αρχαία προέλευση.

 Όσo περισσότερες παραλλαγές παρατηρούνται, τόσο περισσότερο καταξιωμένο είναι το τραγούδι.

 

Η παλαιότητα

Όπως η ελληνική γλώσσα έφτασε ώς εμάς διαρκώς εξελισσόμενη, έτσι και η παραδοσιακή μας μουσική. Η αντιστοιχία με αρχαία  μετρικά κλπ. πρότυπα δείχνει μια αδιάκοπη συνέχεια.

Οι λέξεις δημοτικό (από το δήμος=λαός) και τραγούδι (από το τραγωδία) δείχνουν ότι έχει πανάρχαιες ρίζες.

Βέβαια για μουσική που μεταδίδεται προφορικά απουσιάζουν γραπτές μαρτυρίες. Πάντως δημοτικά τραγούδια έχουν καταγραφεί σε χειρόγραφα που σώζονται στο Άγιο Όρος.

H δημοτική μουσική, συνέχεια της βυζαντινής λαϊκής μουσικής, έχει αρχαία ελληνικά αλλά και άλλης προέλευσης (αραβοπερσικά κλπ) στοιχεία.

Υπάρχουν τραγούδια που παρέχουν ενδείξεις για τον τόπο και τον χρόνο δημιουργίας τους. Για τα περισσότερα όμως η χρονολόγηση είναι δύσκολη.

Η επιμονή, με την οποία ο λαός μας διατήρησε για χιλιάδες χρόνια τη γλώσσα, τα έθιμα και τις δοξασίες του, καθώς και επιστημονικές, λαογραφικές μελέτες, ενισχύουν την άποψη ότι στο δημοτικό τραγούδι επιβιώνουν και στοιχεία παλαιότερων εποχών.

Τα παλαιότερα δημοτικά τραγούδια για τα οποία έχουμε πληροφορίες είναι τα ακριτικά του 9ου-11ου αιώνα.

Χελιδονίσματα, κάλαντα,  νανουρίσματα, τραγούδια του γάμου, παραλογές, μοιρολόγια κλπ. έχουν αρχαία καταγωγή.

Oι συρτοί χοροί αναφέρονται σε  επιγραφή του 6ουαιώνα π.Χ.

Υπάρχουν τραγούδια που χρονολογούνται από την προκλασσική αρχαιότητα, πχ. το «ήλθε, ήλθε χελιδών».

Πολλά έχουν τις ρίζες τους στη βυζαντινή περίοδο, αλλά τα περισσότερα δημιουργήθηκαν τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και της επανάστασης του 1821 (π.χ. κλέφτικα).

Αποδεικτικό στοιχείο της σχέσης με την αρχαιότητα είναι και  ο δεκαπεντασύλλαβος ιαμβικός στίχος.

 

Η μουσική

Όπως η εκκλησιαστική, έτσι και η δημοτική  μουσική είναι μονοφωνική και τροπική και δεν ακολουθεί τη δυτική τονική αρμονία. 

Ακολουθεί  τους «ήχους» της Βυζαντνής μουσικής και της Ανατολικής παράδοσης, που έχουν τις ρίζες τους στο αρχαιοελληνικό μουσικό σύστημα διαστημάτων, τετραχόρδων, τρόπων κλπ.

Οι συνηθέστεροι «ήχοι» («δρόμοι», «μακάμια») των δημοτικών μας τραγουδιών είναι ο Α΄ ήχος ( μακάμ Ουσάκ)  και ο πλάγιος του Β΄ ( μακάμ Χιτζάζ).  

Η ποικιλία είναι μεγάλη, με τσακίσματα,γυρίσματα, ποικίλματα, γλιστρήματα, κυματισμούς, έλξεις και μελίσματα και οι ρυθμοί πολύπλοκοι.

Χαρακτηριστική μουσική έκφραση είναι και ο ελεύθερος αυτοσχεδιασμός (ταξίμι).

Η μουσική είναι κυρίως φωνητική. Τα όργανα απλά συνοδεύουν, υπάρχουν όμως και οργανικά κομμάτια.

Υπάρχουν και πολυφωνικά τραγούδια ( Ήπειρος), σε πεντατονικές κλίμακες.

Η διάδοση του δημοτικού τραγουδιού έγινε παράλληλα με την εκκλησιαστική μουσική. Οι καλύτεροι ψάλτες διακρίνονταν και σαν τραγουδιστές και αντίστροφα και οι περισσότεροι δεν γνώριζαν παρασημαντική.

Τα περισσότερα τραγούδια είναι χορευτικά. 

Υπάρχουν όμως και «καθιστικά» (του «τραπεζιού», της «τάβλας»), αργού, ελεύθερου ρυθμού.

 Από πλευράς ρυθμών, υπάρχει εντυπωσιακή πολυρυθμία,  με χρήση ρυθμών άγνωστων στην ευρωπαική μουσική και εναλλαγή ρυθμών στο ίδιο τραγούδι. Διακρίνουμε ρυθμό:

δίσημο (2/8, 2/4): μπάλος, συρτός, σούστα, χασάπικο, χασαποσέρβικο, πεντοζάλι, αγέρανοι, πωγωνίσιο, κότσαρι (Πόντου) κλπ.
τρίσημο (3/8, 3/4): τσάμικος, ηπειρώτικο «στα 3»

τετράσημο (4/8): γκάιντες, ζωναράδικα, ομάλ (Πόντου)

πεντάσημο (5/8, 5/4) Τσακώνικος, Ζαγορίσιος, Παιντούσκα κλπ.

εξάσημο (6/8)
επτάσημο (7/8): Καλαματιανός (επίτριτος), μαντηλάτος
οχτάσημο (8/8) : Συγκαθιστοί Δυτικής Μακεδονίας και Ηπείρου, μπεράτι.
εννιάσημο (9/8, 9/4): Αντικρυστοί, καρσιλαμάδες, φυσούνι , ζειμπέκικοι.

12/8: Μακεδονίτικα, Θρακιώτικα. 

 

Ο στίχος

Γλώσσα και μουσική, συγγενή μεταξύ τους, στο δημοτικό τραγούδι σχεδόν ταυτίζονται.

Λόγος, μουσική και χορός είναι αλληλένδετα, από τα αρχαία χρόνια.

Ο στίχος  αντλεί το υλικό του από την προφορική λαική παράδοση.

Χαρακτηρίζεται από απλότητα, λιτότητα και χάρη, λυρισμό, πλούτο ιδιωματισμών, αφθονία επωδών, αποκοπή και επανάληψη συλλαβών και ποιητική φαντασία.

Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος κυριαρχεί απόλυτα. Ακολουθούν ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος και ο τροχαϊκός στίχος.

Η ομοιοκαταληξία σπανίζει.

Κάθε στίχος εκφράζει ένα πλήρες και ολοκληρωμένο  νόημα.

Η γλώσσα είναι ζωντανή και παραστατική, ο λόγος λιτός και πυκνός, με κυριαρχία ρήματος και ουσιαστικού και αποφυγή περιττών επιθέτων.

Στερεότυπες λέξεις, φράσεις ή στίχοι  επαναλαμβάνονται σε πολλά τραγούδια.

Παμψυχισμός και προσωποποιήσεις (τα άψυχα και έμψυχα συμπεριφέρονται ως ανθρώπινες οντότητες)

Συμβατικά πρόσωπα (τα πουλιά λειτουργούν ως μαντατοφόροι).Πρόσωπα που έχουν συγκεκριμένο ρόλο.

Σχήματα λόγου (υπερβολές, αντιθέσεις, προσωποποιήσεις, μεταφορές, επαναλήψεις)

Χρήση συμβολικών αριθμών, συνήθως το 3 και τα πολλαπλάσιά του, το 7, το 40  κλπ.

 

Είδη δημοτικών τραγουδιών

Ιστορικά, που πηγάζουν από ιστορικά γεγονότα.

Κλέφτικα, που εγκωμιάζουν τον βίο των αρματωλών και κλεφτών.

Ακριτικά, που αφηγούνται άθλους ηρώων, όπως του Διγενή Ακρίτα.

Παραλογές, πχ του γιοφυριού της Άρτας, του νεκρού αδελφού.

μοιρολόγια

διάφορα άλλα: καθιστικά, της αγάπης, νυφιάτικα, νανουρίσματα, κάλαντα, της ξενητιάς, εργατικά, λατρευτικά, μαντινάδες, παιδικά, αποκριάτικα, γνωμικά, χελιδονίσματα, ταχταρίσματα, ριζίτικα, σατιρικά κ.λ.π.

Ανάλογα με τον τόπο: Στεριανά (Ηπειρώτικα, Μωραίτικα, Ρουμελιώτικα,  Θρακιώτικα, Μακεδονίτικα), νησιώτικα, Μικράς Ασίας ( Σμυρνέικα, Πολίτικα), Ποντιακά, Ανατολικής Ρωμυλίας κλπ.

 

Μουσικά όργανα

Σε κάθε περιοχή, ανάλογα με τα τραγούδια και τους χορούς της, χρησιμοποιούνται και διαφορετικά μουσικά όργανα:

Έγχορδα: λαούτο,  ταμπουράς, βιολί,  λύρες (αχλαδόσχημη -«Κρητική», φιαλόσχημη, Ποντιακή ή Θρακιώτικη -«κεμετζές»), σαντούρι, κανονάκι, ούτι, μπουζούκι  κ.ά.

Αερόφωνα: κλαρίνο, φλογέρα, ζουρνάς, σουραύλι κ.ά.

Κρουστά: νταούλι, ντέφι (νταιρές), τουμπελέκι (νταραμπούκα ή στάμνα), τουμπί ή τουμπάκι (μικρό τύμπανο), ζήλια  κ.ά.

άσκαυλοι (τσαμπούνες –απο τη λέξη συμφωνία-, ασκομαντούρες, γκάιντα)

Νησιώτικη «ζυγιά»: λύρα (ή βιολί) και λαούτο. Συχνά προστίθεται σαντούρι. Ή τσαμπούνα και τουμπάκι.

Στεριανή ζυγιά: ζουρνάς και νταούλι.

Στεριανή «κομπανία»: κλαρίνο, βιολί, λαούτο, σαντούρι.

Το κλαρίνο ήρθε από την Τουρκία από γύφτους γύρω στο 1835 και γρήγορα καθιερώθηκε σαν το κυριότερο και αντιπροσωπευτικότερο όργανο της δημοτικής μας μουσικής.

Με τη λέξη «βιολιά» ή «κλαρίνα» ο λαός εννοεί γενικά τα όργανα και με τη λέξη βιολιτζήδες, κλαριτζήδες ή «γύφτοι» γενικά τους οργανοπαίχτες.

Στη Βόρειο Ελλάδα προστέθηκαν χάλκινα πνευστά και ακορντεόν, που συνηθίζονται στη λαική μουσική Βαλκανικών χωρών. Το ακορντεόν και ο πρόγονός του «αρμόνικα» έχει χρησιμοποιηθεί  και παλιότερα σε παραδοσιακά, κυρίως από Μικρασιάτες.

Ηλεκτρική κιθάρα, ντραμς και ηλεκτρονικό αρμόνιο χρησιμοποιούνται επίσης τελευταία, αλλά είναι ξένα προς το ύφος της δημοτικής μουσικής.

 

Η μελέτη των δημοτικών τραγουδιών

Το ενδιαφέρον για τη μελέτη του δημοτικού τραγουδιού άρχισε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, από Ευρωπαίους περιηγητές. Οι εκδόσεις δημοτικών τραγουδιών ενδιαφέρονταν κυρίως για τους στίχους και όχι για τη μουσική.

Μετά την επανάσταση του 1821, Έλληνες μελετητές συνέχισαν την έρευνα των Ευρωπαίων με σκοπό τη διάσωση του εθνικού θησαυρού. Έγιναν έτσι και μουσικές καταγραφές, τόσο με Βυζαντινή, όσο και Ευρωπαική σημειογραφία, που για τους ξένους ήταν δύσκολο να γίνουν.

 

Το δημοτικό τραγούδι σήμερα

Τα δημοτικά τραγούδια διασώθηκαν με την προφορική παράδοση, τελικά δε και με τη δισκογραφία  και τραγουδιούνται και σήμερα.

Ζυμώθηκαν με την ελληνική ιστορία, ιδιαίτερα κατά τη μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας και την επανάσταση του 1821. Αποτέλεσαν έτσι πολύτιμο συστατικό της ιστορικής πορείας του λαού μας, κρατώντας ζωντανή την εθνική του μνήμη και την εθνική του συνείδηση.

 Η εμμονή στην παράδοση αποτέλεσε άμυνα στον κατακτητή. Έτσι διατηρήθηκε η γλώσσα, τα έθιμα, η πίστη κλπ.

Αυτή αντιστάθηκε και  στην εισβολή της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής μετά την απελευθέρωση.

Η σχετική αδιαφορία για τη μουσική μας κληρονομιά οφείλεται στις τάσεις «εκδυτικισμού» ήδη από τον 19ο αιώνα, τη μαζική αστικοποίηση αγροτικών πληθυσμών κλπ.

Με τη δημιουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους, οι μεγάλες πόλεις άρχισαν να παίρνουν αστικό χαρακτήρα. Αυτό συντέλεσε στο να ατονίσει το δημοτικό τραγούδι προς όφελος της  ευρωπαικά προσανατολισμένης μουσικής. Το δημοτικό τραγούδι παρέμεινε ζωντανό στην ύπαιθρο, αλλά η επιτεινόμενη αστυφιλία υπέσκαπτε την κοινωνική διάρθρωση  που το στήριζε.

Η αστυφιλία επιτάθηκε τα χρόνια του μεσοπολέμου και κορυφώθηκε μετά την κατοχή και τον εμφύλιο.

Η «εσωτερική μετανάστευση» άλλαξε ριζικά τον παραδοσιακό  τρόπο ζωής και οι μικροαστοί πρώην επαρχιώτες αποκήρυσσαν ό,τι θύμιζε την καταγωγή τους και θεωρείτο «χωριάτικο», «βλάχικο».

Στη νεοελληνική κοινωνία χάθηκε η συνέχεια της προφορικής παράδοσης.

Οι παραδοσιακοί, αυτοδίδακτοι «δημοτικοί» τραγουδιστές και οργανοπαίχτες εμπόδισαν την εξαφάνιση του δημοτικού τραγουδιού, που δεν σταμάτησε να δημιουργείται. Έχουμε τραγούδια για τους βασιλιάδες, για τον πόλεμο του 1897, για τους  μακεδονομάχους, για τους βαλκανικούς πολέμους, για τη Μικρασιατική καταστροφή, για τον πόλεμο του 1940, για την εθνική αντίσταση, μοιρολόγια κλπ.

 Το δημοτικό τραγούδι ενέπνευσε μεγάλους συνθέτες, όπως τον θεμελιωτή της εθνικής μουσικής μας σχολής Μανώλη Καλομοίρη (1883-1962).

 Σήμερα, με τη ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, των ΜΜΕ, της μουσικής «βιομηχανίας»  και την παγκοσμιοποίηση, το δημοτικό τραγούδι βρίσκεται σε κάμψη και πολλοί το αντιμετωπίζουν σαν «μουσειακό» και «νεκρό» είδος. Η παραδοσιακή μας μουσική υποτιμάται και περιφρονείται από προκατάληψη και άγνοια και αποκαλείται απαξιωτικά «έθνικ», «τούρκικη», «βλάχικη», «βαλκανική» κ.ο.κ. Στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση είναι ο «φτωχός συγγενής» και τη θυμούνται μόνο στις επετείους.

Πολλοί, παρασυρμένοι από τα ξένα ακούσματα, ή ταυτίζοντας τη μουσική μας παράδοση με εκείνους που την καπηλεύονται, με την προγονολατρεία και την εθνοκαπηλεία, φτάνουν μέχρι να την αποστρέφονται με πάθος.

Η παραδοσιακή μουσική κακοποιείται  σε χώρους διασκέδασης και στη δισκογραφική «βιομηχανία». Τα «μεταλλαγμένα» «νεοδημοτικά της πόλης» ή «δημοτικά της Ομόνοιας», με ηλεκτρονικά όργανα,  ντραμς κλπ., όντας νόθο, καταναλωτικό προιόν, εκχυδαίζουν αντί να συνεχίζουν την παράδοση. Εκτός από τα «σκυλάδικα», έχουμε τώρα και...«σκυλοδημοτικά» και «σκυλονησιώτικα».

 Η παραδοσιακή μας μουσική άργησε πολύ να μπει στη μουσική μας εκπαίδευση, που υπήρξε μονομερώς προσανατολισμένη στη δυτικοευρωπαική μουσική, η οποία δεν κατάφερε να εκφράσει παραδοσιακά τους Έλληνες.

Σε πολλές περιοχές (Κρήτη, Μακεδονία, Ήπειρος κ.α.) η δημοτική μουσική συνεχίζεται  και αναπλάθεται.

Τα τελευταία χρόνια πολλοί νέοι ενδιαφέρονται για την παράδοση, μαθαίνουν παραδοσιακά όργανα και  η παραδοσιακή μουσική διδάσκεται σε ωδεία, μουσικά σχολεία και Πανεπιστήμια. Επίσης πολλοί είναι οι καλλιτέχνες και οι πολιτιστικοί σύλλογοι που αγαπούν, σέβονται και υπηρετούν την παράδοση.

Στην κοινωνία της παγκοσμιοποίησης είναι επιτακτική ανάγκη να γνωρίσουμε και να διατηρήσουμε την παράδοσή  μας.

Το δημοτικό τραγούδι δεν θα πάψει να υφίσταται, όσο οι Έλληνες θα συνεχίζουν να γλεντούν, να γιορτάζουν, να παντρεύονται, να νοσταλγούν ή και να μοιρολογούν.

 

Βίντεο από δημοτικά και παραδοσιακά τραγούδια

Ο αμάραντος- Γιώργος Παπασιδέρης, βιολί Δημήτρης Σέμσης ("Σαλονικιός", κλαρίνο Γιώργος Ανεστόπουλος

Όλα τα πουλάκια ζυγά-ζυγά - Δόμνα Σαμίου

Ιτιά - Κώστας Ρούκουνας, κλαρίνο Βάιος Μαλλιάρας

Μαντήλι Καλαματιανό-Ρόζα Εσκενάζυ, αρμόνικα («φύσσα») Μιχάλης Τρίμης

Κοντούλα λειμονιά- Πολυφωνικό Ηπείρου- “Λαλητάδες”

 

 

Bιβλιογραφία

Ν. Γ. Πολιτης: Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού, Αθήνα 1932

Μανώλης Καλομοίρης : Η ζωή μου και το έργο μου, Νεφέλη, Αθήνα 1988

Γεώργιος Θεοφιλόπουλος: Δημοτικά τραγούδια, Νάκας, Αθήνα 1984

Αναστασία-Βαρβάρα Τζάλλα, Συνοπτική Ιστορία της Μουσικής, Βόλος 1992

Δημήτριος Μάρκου: Δημοτικά τραγούδια, Αθήνα 1997

Mανόλης Χανιώτης : Παραδοσιακή μουσική Πάρου-Αντιπάρου, Αθήνα 2001

Αντώνιος Ξεπαπαδάκος, 590  Παραδοσιακά Μανιάτικα τραγούδια Πανελλήνιας Ακτινοβολίας

 Ελληνική Δημιουργία: Το δημοτικό μας τραγούδι, εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1994

Βούλα Δαμιανάκου: Μανιάτικα Μοιρολόγια, Αθήνα 1997

Κυριάκος Καλαιτζίδης, Το ούτι, Εν χορδαίς, Θεσσαλονίκη 1996

Ίντερνετ