Castrati: Φώτισαν την όπερα με τις απαράμιλλες ερμηνείες τους

Γράφει η hrysi
20 άρθρα στο MusicHeaven

Στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα η μουσική στην Ιταλία αλλάζει μορφή. Ακολουθεί το νέο καλλιτεχνικό στυλ του μπαρόκ και γεννά την  όπερα, το ορατόριο και τη μελωδία με συνοδεία. Εμείς θα ασχοληθούμε με την όπερα που συνέχισε να ακμάζει μέχρι τα μισά του 18ου αιώνα.

Στη Φλωρεντία, μία ομάδα μουσικών, διανοούμενων, ανθρωπιστών και  ποιητών, θέλοντας να αναβιώσουν το αρχαίο ελληνικό δράμα, συγκεντρώνονταν αρχικά στο σπίτι του κόμη Conte Bardi και αργότερα στο σπίτι του Jacopo Corsi ονομάζοντας τις συναντήσεις  "ακαδημία" (το όνομα το εμπνεύστηκαν απ' τον Πλάτωνα). Η ομάδα αυτή είναι γνωστή ως  camerata της Φλωρεντίας. Έγραψαν θεατρικά έργα με μελοποιημένα κείμενα, πολλές φορές αντλώντας θέματα από αρχαίους μύθους.

Την αρχή έκανε ο Βικέντιο Γκαλιλαίη, πατέρας του μεγάλου αστρονόμου.  Τρεις αρχαίοι ελληνικοί ύμνοι που τότε μόλις είχαν ανακαλυφθεί, αν και η μουσική τους ανάγνωση δεν είχε κατορθωθεί ακόμα, παρεκίνησαν τον Βικέντιο Γκαλιλαίη να συνθέσει τρία τραγούδια για μια μόνο φωνή με συνοδεία λαούτου. Τα κομμάτια αυτά, που το κείμενό τους ήταν παρμένο από την "Κόλαση του Δάντη" και τους "Θρήνους του Ιερεμία", έχουν δυστυχώς χαθεί.

Ακολούθησε ο Ιάκωβος Πέρι. Μελοποίησε το δραματικό ποίημα "Δάφνη" του ποιητή Οκτάβιου Ρινουντσίνι και το 1594 δόθηκε η πρώτη παράσταση στο σπίτι του κόμη Κόρσι στη Φλωρεντία. Το έργο έγινε δεκτό με μεγάλο ενθουσιασμό. Ο Ιάκωβος Πέρι και ο Οκτάβιος Ρινουντσίνι συνεργάστηκαν ξανά για τη δημιουργία της όπερας "Ευρυδίκη" που ανεβάστηκε στη Φλωρεντία το 1600 στους γάμους το Ερρίκου Δ’ με τη Μαρία των Μεδίκων. Έτσι, με την "Ευρυδίκη" ξεκινά η όπερα, μία όπερα που βασιζόταν κυρίως στην άρθρωση  και στο φυσικό ρυθμό του λόγου ενώ η έκφραση στη μουσική φόρμα παρέμενε φτωχή.

Ο Μοντεβέρντι ήταν αυτός που εισήγαγε πλήρως στην όπερα τα μουσικά μέσα έκφρασης. Προσδίδει όλες τις συναισθηματικές αποχρώσεις με τη χρήση των μουσικών οργάνων, προσκολλώντας τον θεατή σε κάθε νότα σε κάθε λέξη. Αυτή η μουσική φρεσκάδα φανερώνεται στην όπερα "Ορφέας" (la Favola d' Orfeo, 1607) σε ποίηση του Alessandro Striggio. Από εδώ και πέρα ο βιρτουόζος σολίστ αρχίζει να συγκινεί!

Το 1637 στη Βενετία, το θέατρο Κασσιάνο γίνεται το πρώτο δημόσιο θέατρο για όπερα. Με ένα φθηνό εισιτήριο η όπερα απευθυνόταν στο ευρύ κοινό και όχι μόνο στους βασιλείς, στους πρίγκιπες και στους άρχοντες. Η Αγγλία, η Πολωνία, η Ρωσία, η Γερμανία και η Γαλλία υιοθετούν την ιταλική όπερα.

Η όπερα ήταν τόσο διαδεδομένη όπου ακόμα και η εκκλησιαστική μουσική επηρεάστηκε και  προσάρμοσε τη μουσική της.

Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Αλεξάνδρο Σκαρλάττι καθιερώνει την άρια στην όπερα και δημιουργεί την Ναπολιτάνικη όπερα. (Μέχρι τότε η Νάπολη κατείχε δευτερεύουσα θέση στη μουσική κίνηση της Ιταλίας μετά τη Βενετία). Η Ναπολιτάνικη όπερα γίνεται η μητρόπολη της όπερας με ένα κοινό τόσο καλλιεργημένο που μπορούσε να κρίνει τις ικανότητες των τραγουδιστών και το έργο του συνθέτη.

Γι’αυτό το λόγο η όπερα έπρεπε να δώσει περισσότερα στο κοινό της. Εξελίσσει την πλοκή, δημιουργεί περισσότερους χαρακτήρες, τα κοστούμια και τα σκηνικά γίνονται πιο εντυπωσιακά παρέχοντας μεγαλοπρεπή θεάματα.

Τι γίνεται όμως με τους τραγουδιστές, τους πρωταγωνιστές της όπερας; Γνωρίζουν την αποθέωση και την παρακμή μαζί.

Οι συνθέτες υποχρεώνονται να προσαρμόζουν τις άριες στα γούστα των αστέρων του τραγουδιού επιδεικνύοντας προκλητικά τις φωνητικές τους ικανότητες με υπερβολικούς λαρυγγισμούς και υπερβολικά στολίδια, παραμερίζοντας τη φωνητική έκφραση.  Το αποκορύφωμα της υπερβολής φέρνει στο προσκήνιο το επιδέξιο τραγούδι των castrati.

Ας το πάρουμε από την αρχή. Το μεσαίωνα η γυναίκα δεν είχε κανένα ρόλο μέσα στην εκκλησία. Ο Απόστολος Παύλος πίστευε πως οι γυναίκες δεν έπρεπε να παίρνουν μέρος ούτε σε θεολογικές συζητήσεις  ούτε στην εκκλησιαστική μουσική, έπρεπε να παραμένουν πάντα σιωπηλές, "Αι γυναίκες σας ας σιωπώσιν εν ταις εκκλησίαις. διότι δεν είναι συγκεχωρημένον εις αυτάς να λαλώσιν, αλλά να υποτάσσωνται, καθώς και ο νόμος λέγει" (Α´ Κορινθίους ιδ´ 34-35).

Στις εκκλησιαστικές χορωδίες  η έλλειψη της γυναικείας φωνής  δεν αποδείχθηκε πρόβλημα. Φωνές μικρών αγοριών, πριν μπουν στην εφηβεία που είχαν υποστεί ευνουχισμό, έφερναν πιο εντυπωσιακά αποτελέσματα από μια γυναικεία φωνή. Ο ευνουχισμός ακύρωνε τη φυσική ορμονική εξέλιξη των αγοριών, διατηρώντας την πλαστικότητα της φωνής τους.  Μπορούσαν να φτάσουν σε έκταση τη φωνή μίας μετζοσοπράνο ακόμα και μίας σοπράνο. Τα δυνατά τους πνευμόνια και η σωστή μουσική αγωγή, τους έκαναν ακόμα καλύτερους προκαλώντας θαυμασμό και υστερία. Στις βυζαντινές χορωδίες εισήχθησαν πιθανά την εποχή του Αρκαδίου, του οποίου ο αρχιχορωδός ήταν ο ίδιος ευνούχος και παρέμειναν μέχρι τουλάχιστον την Άλωση του  1204.  Λέγεται πως μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα δεν ξαναεμφανίστηκαν.

Το 1589 ο Πάπας Σίξτος Ε΄ τους ενέταξε στη χορωδία της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, αναδιοργανώνοντάς την ειδικά για χάρη τους. Δειλά δειλά ξεκίνησαν και στην όπερα. Στην αρχή τους ανέθεταν δευτερεύοντες γυναικείους ρόλους μέχρι που γίνονταν πρωταγωνιστές. Οι διάσημοι castrati ήταν τα πιο σημαντικά πρόσωπα σε μία όπερα. Πολλές φορές ακόμα και οι συνθέτες παρέμεναν στο σκοτάδι. Το φαινόμενο τους, όπως πολύ ωραία γράφει ο Τζωρτζ Πίλκα στο βιβλίο  «Ο κόσμος της μουσικής», εξέφραζε την ταπείνωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και φύσης. Χιλιάδες αγόρια ευνουχίζονταν για να σώσουν οικονομικά τις φτωχές τους οικογένειες. Όμως οι περισσότεροι όχι μόνο δε γνώριζαν επιτυχία αλλά δεν κατάφερναν να μπουν στα μουσικά μονοπάτια. Η ζωή τους οδηγούσε σε πιο σκληρούς, απάνθρωπους και απομονωμένους δρόμους. Η όψη τους δεν ήταν πολύ ανδροπρεπείς λόγω της έλλειψης τεστοστερόνης. Παρέμεναν άνθρωποι ψυχικά τσακισμένοι και ακρωτηριασμένοι.

Τρείς διάσημοι castrati ήταν οι Senesino , Antonio Maria Bernacchi και Giovanni Manzuoli, ενώ αυτοί που ξεχώρισαν ήταν ο Caffarelli (1710-1783) και ο Farinelli (1705-1782) για τους οποίους γνωρίζουμε περισσότερα για τη ζωή τους. Τραγούδησαν στα μεγαλύτερα θέατρα της Ευρώπης, γνώρισαν τη δόξα και κέρδισαν υπέρογκα ποσά για την εποχή τους.

Ο Ιταλός Γκαετάνο Μαγιοράνο (Gaetano Majorano) έγινε ευρύτερα γνωστός με το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο Καφφαρέλλι (Caffarelli), σε ένδειξη τιμής προς τον πάτρονά του Ντομένικο Καφφάρο. Ήταν ιδιαίτερη περίπτωση καστράτου διότι διάλεξε μόνος του τον  ευνουχισμό. Γεννήθηκε στο Μπιτόντο και ήταν γόνος ευκατάστατης οικογένειας. Όταν έφτασε δέκα ετών κληρονόμησε το εισόδημα ενός οικογενειακού αμπελώνα και διέθεσε τα χρήματα αυτά για να σπουδάσει μουσική. Ήταν αλλαζόνας και συνεχώς δημιουργούσε εντάσεις στις συνεργασίες του. Η μοναδική ήρεμη συνεργασία  ήταν με τον Χάιντελ πιθανότατα λόγω της γεννέας αμοιβής του. Ο Καφφαρέλλι είχε μια ποιότητα στη φωνή του που ίσως θα την καταλαβαίναμε καλύτερα αν διαβάζαμε ένα κείμενο που είχε γράψει ο Φρήντριχ Μέλχιορ Γκριμ, συγγραφέας και μουσικοκριτικός.

"Θα ήταν δύσκολο να περιγράψει κανείς τον βαθμό τελειότητας που ο τραγουδιστής αυτός έχει επιτύχει στην τέχνη του. Οι αρετές και η αγάπη πίσω από την αγγελική του φωνή σκιαγραφούν τον χαρακτήρα του, ενώ η αρτιότατη εκτελεστική ικανότητά του, η εκπληκτική ευκολία και η ακρίβεια αυτής, σαγηνεύουν τα αισθήματα και την καρδιά· μόνο ένας αναίσθητος θα μπορούσε να αντισταθεί σ' αυτά."

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο φασαριόζικος χαρακτήρας άλλαξε. Η ηρεμία και η λογική υπερτερούσαν.  Δώρισε μεγάλο  μέρος της περιουσίας του σε φιλανθρωπίες.

Ο Carlo Broschi ή αλλιώς Farinelli, ήταν πολύ όμορφος και η φωνή του έφτανε τις τρεισήμισι οκτάβες. Ήταν ο πιο πολυζωγραφισμένος καστράτος.

Ξεκίνησε το τραγούδι στα δεκαπέντε του χρόνια. Λέγεται ότι όταν ήταν προσκαλεσμένος στην ισπανική Αυλή, με το τραγούδι του ηρεμούσε τις κρίσεις επιληψίας του Φιλίππου Ε’ και του Φερδινάνδου ΣΤ΄. Στα τριανταδύο του χρόνια αποφάσισε να αποσυρθεί από τη σκηνή. Συνέχισε να τραγουδά στην υπηρεσία βασιλιάδων μέχρι το 1759. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Μπολόνια έως το τέλος της ζωής του.

Δάσκαλος των castrati ήταν ο  Nicola Antonio Porpora.

Η Γαλλία ήταν η μοναδική χώρα που κράτησε την όπερα σε ανθρώπινα επίπεδα διότι δε δεχόταν την εκμετάλλευση των ανθρώπων αυτών. Η αδυναμία επιβίωσης τους και η εμπορική μανία έφεραν την κοινωνική παρακμή.  

Μετά τη Γαλλική επανάσταση αποδοκιμάζονταν απροκάλυπτα. Το 1870 ο ευνουχισμός για την εξυπηρέτηση μουσικών απαιτήσεων κατέστη παράνομος σε όλη τη χώρα της Ιταλίας. Το 1878 ο πάπας Λέων ΙΓ' έδωσε εντολή να μην προσλαμβάνονται νέοι καστράτι στις εκκλησιαστικές χορωδίες ενώ το 1902 διέταξε την απομάκρυνση όσων είχαν απομείνει στο χώρο αυτό.

Ο Alessandro Moreschi ήταν απο τα τελευταία μεγάλα οπερατικά castrati και ο μόνος που μας άφησε ηχογραφημένο υλικό. Γεννήθηκε στις 11 Νοεμβρίου του 1858 στο Montecomparti κοντά στο Frascati  και πέθανε το 1922. Ήταν το έκτο παιδί και ο πιο μικρός γιος της δεκαμελής οικογένειας. Λέγεται πως ο Αlessadro λίγο μετά τη γέννηση του κινδύνεψε να πεθάνει γι’αυτό και ευνουχίστηκε. Αναφέρω αυτό το γεγονός, διότι οι περισσότερες οικογένειες επικαλούνταν κάποιο ατύχημα για να δικαιολογήσουν τον ευνουχισμό του παιδιού τους. Ο Αlessadro υπήρξε αγαπητός κυρίως στην καθολική εκκλησία.  Όταν μεγάλωσε προσλήφθηκε  από την Καπέλα Σιξτίνα και συνέχισε να τραγουδά για αρκετά χρόνια ακόμα (παρέβλεψαν τους κανόνες απαγόρευσης των castrati). Λέγετε πως η φωνή του είχε την δύναμη να κατακτά τον ακροατή. Τον αποκαλούσαν "ο άγγελος της Ρώμης" με την παραδεισένια φωνή. Δυστυχώς όμως ο ήχος των ηχογραφήσεων δεν είναι πολύ καθαρός γι’αυτό και εμείς σήμερα δεν μπορούμε να καταλάβουμε απόλυτα το μεγαλείο της φωνής του. 

Στην περιοχή όπου γεννήθηκε διοργανώνεται κάθε χρόνο φεστιβάλ προς τιμήν του. Χωρίς αμφιβολία υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους τραγουδιστές της εποχής του.

Πρέπει να παραδεχτούμε όμως πως τελικά οι castrati υπήρξαν γόνιμοι. Έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ιστορία του τραγουδιού. Δημιούργησαν ένα νέο είδος μουσικής παρασύροντας σπουδαίους συνθέτες, δίνοντας τους νέα ερεθίσματα στους όρους και στα όρια της μουσικής. Η όπερα ακόμα και σήμερα είναι προικισμένη με έργα μοναδικά τα οποία τώρα πια ερμηνεύονται από υψιφώνους και κόντρα τενόρους ή ακόμα και από φαλσετίστες.

*Πηγές: «Ο  κόσμος της μουσικής» του Τζωρτζ Πίλκα, «Ιστορία της μουσικής» του Karl Nef, «Moreschi the last castrato» του Nicholas Clapton, προσωπικές μαθητικές σημειώσεις