Mουσικά όργανα–από το Α έως το Ω (Μέρος A)

Στα ιδιόφωνα ο ήχος παράγεται από την κρούση ή τη δόνηση του ίδιου του οργάνου, που πετυχαίνεται με πολλούς τρόπους (με τα χέρια, με την τριβή, με μπαγκέτες κλπ.).
Στην κατηγορία αυτή ανήκουν, μεταξύ άλλων, το γκονγκ, το ταμ-ταμ, τα πιάτα, οι καμπάνες, οι καστανιέτες κλπ.
Στα μεμβρανόφωνα, ο ήχος παράγεται με το χτύπημα επάνω σε μεμβράνες ή σε δέρματα, τεντωμένα σε κατάλληλα ηχεία, όπως στην γκραν-κάσα, στα τύμπανα, στα ταμπούρα.
Στα χορδόφωνα, ο ήχος παράγεται από τη δόνηση των χορδών που πετυχαίνεται με πολλούς τρόπους. Στην κατηγορία αυτή των οργάνων, αρκετά άλλωστε ευρεία, υπάγονται η λύρα, το κλαβίχορδο, το λαούτο, το πιάνο, η άρπα, το βιολί, η βιόλα, το βιολοντσέλο, το κοντραμπάσο ή βαθύχορδο, η κιθάρα.



Στα αερόφωνα, ο ήχος πετυχαίνεται με τη δόνηση μιας στήλης αέρα. Και αυτή επίσης η τάξη των οργάνων είναι πλουσιότατη. Σε αυτήν ανήκουν τα πνευστά με τη διάκριση τους σε όργανα με γλωττίδα (όμποε, φαγκότο, κλαρινέτο, σαξόφωνο), με επιστόμιο, δηλαδή τα χάλκινα (κόρνα, σάλπιγγες ή τρόμπες, τρομπόνια), με στόμιο (φλάουτα ίσια και πλάγια, πίφερα). Στα αερόφωνα υπάγονται επίσης ο άσκαυλος ή γκάιντα, το εκκλησιαστικό όργανο, το αρμόνιο, η φυσαρμόνικα, το ακορντεόν.



Τα μουσικά όργανα της σύγχρονης εποχής είναι, κυρίως, αποτέλεσμα τελευταίας μετατροπής αρχαιότατων συχνά οργάνων, που ανάγονται σε απομακρυσμένες εποχές και που ενδιαφέρουν επίσης την εθνολογία. Η γενική εξέλιξη της τεχνικής οδήγησε στην κατασκευή ηλεκτρόφωνων οργάνων, που χρησιμοποιούν τον ηλεκτρισμό για την παραγωγή ήχου. Ανάμεσα σε αυτά είναι το όργανο Χάμοντ, που εφευρέθηκε το 1932· τα κύματα Μαρτενό, με ταστιέρα, όργανο που εμφανίστηκε το 1928· το Τραουτόνιουμ, που επινοήθηκε το 1930 από το Φρίντριχ Τράουτβαϊν και που μπορεί να θεωρηθεί ως τελειοποίηση του theremin (ή τερεμινόφωνο), όργανο όμοιο προς το ραδιόφωνο, αφού συλλαμβάνει μουσικούς ήχους από τους αιθέρες.

Αρχαία ελληνικά και βυζαντινά μουσικά όργανα.
Και οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τριών ειδών μουσικά όργανα: εντατά, εμπνευστά και κρουστά (έγχορδα, πνευστά και κρουστά). Από τα πιο διαδεδομένα έγχορδα ήταν η λύρα και η κιθάρα (άσχετα προς τα ομώνυμα σύγχρονα). Έχουν σωθεί ονόματα και άλλων οργάνων, αλλά όχι και συγκεκριμένες πληροφορίες για το καθένα: βάρβιτος, μάγαδις, επιγώνιον, τρίγωνον, ψαλτήριον, σαμβύκη, άρπα, πηκτίς, νάβλα, φόρμιγγες κ.ά. Από τα πνευστά, πιο διαδομένοι ήταν οι διάφοροι τύποι αυλών. Ένα πνευστό, ο υδρηλός αυλός ή ύδραλις, τελειοποιήθηκε αργότερα στο Βυζάντιο και στη Δύση, για να εξελιχτεί τελικά στο γνωστό εκκλησιαστικό όργανο. Τα κρουστά είχαν μικρότερη ποικιλία: αναφέρονται τα τύμπανα, τα κρόταλα, τα κύμβαλα και τα σείστρα. Όλα τα μουσικά όργανα των αρχαίων διατηρήθηκαν με την παλιά ονομασία τους στην πρώτη βυζαντινή εποχή. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας πολλά από τα όργανα αυτά συναντιούνται με τις τουρκικές ονομασίες τους: τσιβούρι, σιαρκί (τύπος μεγάλου ταμπουρά), ριμπάπι (μονόχορδο), κεμάν (βιολί), ικισελί (ταμπουράς ή μπουζούκι με δύο χορδές), μπαγλαμάς, μπουζούκι κ.ά.

Σύγχρονα λαϊκά μουσικά όργανα.
Από τα αερόφωνα μεγάλη ποικιλία παρουσιάζουν οι φλογέρες. Η τσαμπούνα είναι ποιμενικό όργανο διαδομένο στα Δωδεκάνησα, στα νησιά του Αιγαίου και λιγότερο στα Επτάνησα. Στην Κρήτη ονομάζεται ασκομαντούρα, επειδή προσδένουν δυο καλαμένιες μαντούρες (αυλούς) ή μπιμπίκια σ’ ένα δερμάτινο ασκό, και τις δυο μαζί τις προσαρμόζουν στο ένα πόδι του τομαριού. Το ένα μπιμπίκι, που έχει 3-5 τρύπες, παίζει τη μελωδία, ενώ το άλλο, με 2-3 τρύπες, πατιέται συγχρόνως και παίζει ένα είδος ισοκρατήματος. Η γκάιντα συγχέεται συχνά με την τσαμπούνα, διαφέρει όμως, γιατί τα δυο μπιμπίκια που παράγουν τον ήχο είναι ανεξάρτητα και ο σωλήνας που παράγει το ισοκράτημα είναι μακρύς (60-70 εκ.) και δίνει την τονική μια οκτάβα χαμηλότερα. Η γκάιντα χρησιμοποιείται στη Θράκη, στη Μακεδονία και σε όλα τα Βαλκάνια.

Από τα έγχορδα, πιο διαδομένο όργανο είναι η λύρα. Το σύγχρονο λαούτο έχει μεγάλο απιοειδές ηχείο, μακρύ βραχίονα με τάστα και τέσσερις διπλές χορδές κουρδισμένες κατά πέμπτες καθαρές (ντο, σολ, ρε, λα), και ηχεί μια οκτάβα χαμηλότερα από το λα του διαπασών. Σήμερα, στα λαϊκά συγκροτήματα το αντικατασταίνουν με την κιθάρα κουρδισμένη σαν αυτό, τη λαουτοκιθάρα. Το ούτι έχει σκάφη μεγαλύτερη από του λαούτου και κοντύτερο βραχίονα. Το σαντούρι παίζεται με δύο μπαγκέτες, ενώ το κανόνι, σε σχήμα τριγώνου, έχει 72 χορδές κατά μέσο όρο και παίζεται με τα δάχτυλα (προσαρμόζεται στους δείκτες ένα μεταλλικό ελατήριο, σαν δακτυλήθρα). Ο οργανοπαίκτης το στηρίζει στα γόνατά του ή σε οποιαδήποτε άλλη βάση. Ίσως να πρόκειται για το ψαλτήριο της βυζαντινής εποχής, που παιζόταν όμως κάθετα, σαν την άρπα, και όχι οριζόντια, όπως σήμερα. Κατά μια άποψη, η ονομασία του οργάνου «κανονάκι» προέρχεται από την αραβική «κανούν»· σύμφωνα με άλλη, προέρχεται από το ελληνικό «κανών», όνομα μονόχορδου μουσικού οργάνου, που το αναφέρει ο Ευκλείδης, κι από κει το πήραν οι ¶ραβες. Το μπουζούκι και ο μπαγλαμάς, όργανα της οικογένειας των ταμπουράδων, χρησιμοποιούνται από αιώνες. Στα κρουστά ανήκουν τα νταούλια ή τούμπανα ή τύμπανα και η ταραμπούκα ή τουμπελέκια, πήλινη στάμνα, ύψους 30-70 εκ., ανοιχτή στο στόμιο και σκεπασμένη με τεντωμένο πετσί κατσίκας ή γαϊδάρου στη θέση του πυθμένα. Ο οργανοπαίκτης την κρατά κάτω από τη μασχάλη του ή, όταν είναι καθιστός, ανάμεσα στα σκέλη του. Παίζεται με τα δάχτυλα των δύο χεριών και συνοδεύει γενικά τους χορούς. Χρησιμοποιείται κυρίως στη Μακεδονία, στη Θράκη, στη Χίο, στη Μυτιλήνη κ.α. Το ντέφι, που το συναντούμε να συνοδεύει τα λαϊκά συγκροτήματα, είναι το αρχαίο σείστρο.


Πηγή: ΔΟΜΗ