Αρλέτα: Κατηύθυνε την ελευθερία της μόνη της

Ο αυθορμητισμός της δεν της επέτρεψε να κάνει ποτέ κάτι εκ προμελέτης. «Όλα τα εγκλήματά μου είναι εγκλήματα πάθους», έλεγε. Ιδιαίτερα μοναχική, μεστή και ακριβόλογος στις τοποθετήσεις της και με ιδιαίτερη αίσθηση του χιούμορ και αυτοσαρκασμού.

«Ζούμε σε μια τρομαγμένη εποχή, όπου λαμβάνουν χώρα εξαιρετικά συντηρητικά πράγματα. Σήμερα όλοι θέλουν να είναι ίδιοι. Το ιδιαίτερο είναι απορριπτέο. Η εποχή σού ζητάει να γίνεις μικρός, πλακέ με μια τρύπα στη μέση, όπως το CD, το mini disc και οι λοιποί φορείς της νέας τεχνολογίας. Εγώ αντιθέτως είμαι τεράστια, χοντρή, καθόλου πλακέ και με πολλές τρύπες. Αυτό είναι το πρόβλημά μου!».

Κατεξοχήν Αθηναία, έζησε στο «Τρίγωνο του Θανάτου» (Μεταξουργείο, Εξάρχεια, Κυψέλη), υπερασπιζόμενη πάντα τα Εξάρχεια –και δίκαια- ως μία από τις ασφαλέστερες περιοχές, στα οποία ένιωθε μεγαλύτερη σιγουριά από οπουδήποτε αλλού και θεωρώντας τα Πατρίδα της.

Όπως είχε δηλώσει σε τηλεοπτική συνέντευξη, «ο μόνος τρόπος να αποφύγεις τη φθορά είναι να προσπαθείς να είσαι ειλικρινής με τον εαυτό σου –πράγμα που είναι δύσκολο- και (σ.σ. να είσαι) καθαρός». Έτσι, δεν βίωσε καλλιτεχνική φθορά, όχι επειδή τα τελευταία αρκετά χρόνια δεν είχε δισκογραφική παρουσία -άλλωστε έχει πλούσιο καλλιτεχνικό έργο- αλλά γιατί παρέμεινε αμείλικτα και αφοπλιστικά ειλικρινής και καθαρή σε όλη τη διαδρομή της.

Από το ξεκίνημά της, έχει μείνει μνημειώδης η αφοπλιστική απάντηση-απορία της στην πρώτη της συνέντευξη στον Γιώργο Πηλιχό για το περιοδικό «Ταχυδρόμος», παραμονή Πρωτοχρονιάς του ’66, στην ερώτησή του «αν είναι ερωτευμένη». «Με τι; Με άνθρωπο;»

Στο πλαίσιο μίας εποχής που ο καθένας λέει ότι του έρθει, η Αρλέτα επέμενε να μιλάει και στις λίγες συνεντεύξεις της και στο κοινό της ακριβολογώντας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην αποδέχεται καν την ιδιότητα της πολύ καλής τραγουδίστριας, αφού «αν ήθελε να τραγουδάει«θα πήγαινε στην όπερα αφού εκεί τραγουδάνε οι άνθρωποι και εκεί είναι τα ζόρικα».

Με τις εταιρείες και το σύστημά τους δεν τα πήγε ποτέ καλά, ούτε βέβαια και αυτό τα πήγε καλά με εκείνη, αφού ποτέ δεν έκανε αυτό που έπρεπε:

«Έχω τέτοια διαφωνία με τον τρόπο που λειτουργεί το όλο κύκλωμα γιατί πιστεύω ότι ξεκινάει από την ακριβώς ανάποδη πλευρά. Δηλαδή, ένας συνθέτης είναι ένας ευαίσθητος άνθρωπος. Δεν είναι υποχρεωμένος να είναι ούτε μάγκας ούτε γαμιάς, ούτε λογάς, ούτε τσαμπουκαλόψαρο».

Μάλιστα, κόντρα στην επικρατούσα άποψη που λέει ότι πρέπει να κυκλοφορεί αυτό που ζητάει ο κόσμος (σ.σ. γιατί αυτό πουλάει), εκείνη ποτέ δεν χάιδεψε αυτιά, καθώς θεωρούσε ότι την ποιότητα την καθορίζει ο καλλιτέχνης, όχι το κοινό, ενώ δεν την ενδιέφεραν οι νόμοι της αγοράς σύμφωνα με τους οποίους για να πουλήσει κάποιος περισσότερους δίσκους μπορεί να του ζητηθεί να βγει με κόκκινα σώβρακα. «Είναι στην κρίση του καλλιτέχνη αν θα βγει με κόκκινα σώβρακα ή όχι».

Με αφορμή την τελευταία «εκδρομή» της Αρλέτας, επέλεξα να σταθώ σε δύο ιδιαίτερες μουσικές στιγμές από τη μακρά καλλιτεχνική πορεία της και ουχί καριέρα της. Εξάλλου, τη λέξη «καριέρα» απέρριπτε μετά βδελυγμίας, καθώς η ίδια θεωρούσε ότι ποτέ δεν έκανε πράγματα καριέρας δεδομένου ότι μπήκε στο τραγούδι κατά λάθος και παρέμεινε από αφηρημάδα, καθώς όλο κάτι τύχαινε και την ξαναέφερνε μέσα, ακολουθώντας την ίδια πεπατημένη και στη ζωή της, αφού εκεί που πήγαινε να πεθάνει της έδιναν μία κλωτσιά και ξαναζωντάνευε, όπως ανέφερε αυτοσαρκαζόμενη για τα συνεχή προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζε.

 

Για το Μάνο Χατζιδάκι: «Φοβόμουν μη με περιτυλίξει μ' αυτή την απίστευτη γοητεία του»

Σύμφωνα με την Αρλέτα «ο Χατζιδάκις είχε την ευαισθησία και τη γλύκα ενός Έλληνα που δεν υπάρχει πια, όπως ακριβώς εξαφανίζονται τα σπάνια είδη της πανίδας. Όχι είδος ανθρώπου προς εξαφάνιση, αλλά που έχει ήδη χαθεί.»

Δεν ανήκε ποτέ στον κύκλο της παρέας του, ούτε χαρακτηρίστηκε ποτέ ως «χατζιδακική» ερμηνεύτρια, αν και είχε κάτι από το άρωμά του. Δεν τραγούδησε ποτέ κάποιο τραγούδι του σε πρώτη εκτέλεση. Ωστόσο, υπάρχουν δύο-τρεις χαρακτηριστικές «συναντήσεις» τους που αξίζουν αναφοράς. Η μία, που είναι ενδεικτική του αυθόρμητου και σταράτου χαρακτήρα της, αφορά ένα περιστατικό από τη δεκαετία του ’70, όπου έφτασε να αποκαλέσει «τσογλάνι» έναν νέο ερμηνευτή ο οποίος έβρισε τον Χατζιδάκι σε μία παρέα με άλλους συνδαιτυμόνες αν και στο μέλλον ο νέος σχεδόν θα όφειλε την καριέρα του σε εκείνον.

Μία άλλη «συνάντηση», περισσότερο… μελωδική, αφορούσε ένα από τους πρώτους δίσκους της Αρλέτας με τίτλο «12+1 τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι με την Αρλέτα» ο οποίος κυκλοφόρησε από τη Lyra το 1969, με την έγκριση του ίδιου του συνθέτη. Στο εξώφυλλο του δίσκου υπάρχει σχέδιο της Αρλέτας, η οποία ήδη σπούδαζε ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών. Στο δίσκο περιλαμβάνονται τραγούδια σε δεύτερες εκτελέσεις, οι οποίες δεν έχουν ακουστεί πολύ και πλέον σχεδόν έχουν ξεχαστεί. Όμως, η λιτότητα και η λυρικότητα των ενορχηστρώσεων του μετέπειτα γιατρού Γιώργου Κοντογιώργου, ο οποίος ανέλαβε και τη διεύθυνση της ορχήστρας, είναι ενδεικτικές του ιδιαίτερου μουσικού ύφους της Αρλέτας που ακολούθησε σε όλη τη μουσική πορεία της, καθώς και της άποψής της για το καλό τραγούδι που συμπυκνωνόταν στη φράση ότι «αν δεν μπορεί το τραγούδι να σταθεί με ένα όργανο και μια φωνή, δεν νομίζω πως είναι τραγούδι. Είναι άλλο είδος, πολύ ωραίο, πολύ ενδιαφέρον, αλλά ενδεχομένως όχι τραγούδι».

1. Τριαντάφυλλο στο στήθος (Στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις)

2. Η Κρασογιώργαινα (Στίχοι: Γιώργος Σταύρου – Νίκος Καζαντζάκης)

3. Το φεγγαράκι (Στίχοι: Νίκος Γκάτσος)

4. Μια φορά κι έναν καιρό (Στίχοι: Οδυσσέας Ελύτης)

5. Τώρα που πας στην ξενιτιά (Στίχοι: Νίκος Γκάτσος)

6. Το τραγούδι της Ευρυδίκης (Στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις)

7. Το πουλί (Στίχοι: Μίνως Αργυράκης)

8. Κι αν θα διψάσεις για νερό (Στίχοι: Νίκος Γκάτσος)

9. Ήσουν παιδί σαν το Χριστό (Στίχοι: Νίκος Γκάτσος)

10. Το πέλαγο είναι βαθύ (Στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις)

11. Μες σ’ αυτή τη βάρκα (Στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις)

12. Ανάγκη να σε πάρω εγώ (Στίχοι: Μπέρτολτ Μπρεχτ – Μτφ.: Οδυσσέας Ελύτης)

13. Γύρνα φτερωτή του μύλου (Στίχοι: Νίκος Γκάτσος)

Τέλος, πολλά χρόνια μετά, το 1993, η Αρλέτα επιλέγει να ερμηνεύσει σε δεύτερη εκτέλεση στο δίσκο της «Μετά τιμής», το τραγούδι «Ανατολικά της Εδέμ», σε μουσική Σταμάτη Κραουνάκη και στίχους Λίνας Νικολακοπούλου, το οποίο με μία μελωδική παρέκκλιση σε σύγκριση με την πρώτη εκτέλεση υπό το Γιώργο Μαρίνο, κλείνει… πονηρά το μάτι στο Μάνο…

 

Τραγουδώντας F. G. Lorca σε απόδοση Οδυσσέα Ελύτη και μουσική Μίκη Θεοδωράκη

Πριν από 39 χρόνια (σ.σ. 17 Αυγούστου 1978), κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση του δίσκου “Romancero Gitano” σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη. Πρόκειται για τη μελοποίηση επτά ποιημάτων του κύκλου “Romancero Gitano” του Federico Garcia Lorca, τη μετάφραση των οποίων ολοκλήρωσε ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης στις αρχές του 1967. Ο Ελύτης, προκειμένου να γίνουν τραγούδια, διάλεξε επτά από τα ποιήματα που είχε μεταφράσει και τα απέδωσε απλά, κρατώντας μόνο τα ουσιώδη στοιχεία τους και βάζοντάς τους ομοιοκαταληξίες.

Η συγκεκριμένη ποιητική συλλογή που «μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα γνήσιο σύνολο από δημοτικά τραγούδια της Νότιας Ισπανίας κυρίως», αποτελείται από ποιήματα που γράφτηκαν από το 1924 μέχρι το 1927, δημοσιεύτηκαν το 1928 από τη “Revista de Occidente”, σύντομα έγινε πασίγνωστη και η πιο αγαπημένη απ’ όλες που παρουσίασε ο Lorca, μεταφράστηκε σε είκοσι ξένες γλώσσες και «είναι ένα βιβλίο όπου ο ποιητής σημείωσε επιτυχία», όπως γράφει ο ίδιος, «γιατί χρησιμοποιεί το ύφος της “romance” και χειρίζεται ένα θέμα της γενέθλιας γης του».

Ρομανθέρο είναι συλλογή ισπανικών ποιημάτων (τραγουδιών: ρομάνθες) σε οχτασύλλαβο μέτρο, που έχουνε για θέμα τους κάποια ηρωική ή παθητική, πολύ αισθηματική και συγκινητική, ιστορία. Συνάμα σημαίνει και τον τραγουδιστή των τραγουδιών αυτών. Συνεπώς, η λυρικότητα και ευαισθησία της φωνής της Αρλέτας ήταν αρκετά στοιχεία για να αποτελέσουν την επιλογή του Πατσιφά για την ερμηνεία τέτοιου ύφους τραγουδιών. Χιτάνο, σημαίνει τσιγγάνος, τσιγγάνικος. Έτσι, ο τίτλος της συλλογής μπορεί να ερμηνευτεί είτε «Τσιγγάνος τραγουδιστής» (των ρομάνθες) είτε «Τσιγγάνικα τραγούδια». Άλλωστε, οι τσιγγάνοι και ο «αθιγγανισμός» ήταν ένα από τα θέματα που γοήτεψαν και απασχόλησαν επίμονα τον ποιητή.

Η κυκλοφορία του δίσκου 11 ολόκληρα χρόνια μετά υποδεικνύει μία πολυκύμαντη και συνεπώς, άκρως ενδιαφέρουσα διαδρομή, λαμβάνοντας υπόψη ότι τα αρχικά σχέδια ανατράπηκαν λόγω και της επτάχρονης δικτατορίας. Ας αφήσουμε όμως τον ίδιο το συνθέτη να αφηγηθεί την ιστορία με το γνώριμο γλαφυρό ύφος τους:

«[…] κάποιο μεσημέρι του Ιανουαρίου- Φεβρουαρίου του ’67, μετά το σύνηθες γεύμα στου Φλόκα, ο Ελύτης μου παρέδωσε τα χειρόγραφα κι εγώ έσπευσα στη Νέα Σμύρνη, όπου κατοικούσα εκείνη την εποχή, για ν’ αρχίσω χωρίς καθυστέρηση τη δική μου εργασία.

Δεν θυμάμαι πόσος καιρός πέρασε, ούτε έχει ιδιαίτερη σημασία. Ο Πατσιφάς επιθυμούσε, μιας κι εγώ ήμουν δεσμευμένος με την ΚΟΛΟΥΜΠΙΑ, στην οποία «ανήκε» η νεαρά Φαραντούρη, ο νέος κύκλος να ερμηνευτεί από μία καινούρια τραγουδίστρια ονόματι Αρλέτα, που αν δεν κάνω λάθος, θα έκανε το ντεμπούτο της με το έργο αυτό.

Έτσι οργανώθηκε από τις αρχές Απριλίου μια βραδιά στο σπίτι του Πατσιφά, στο ψυχικό, όπου έπαιξα, στο πιάνο και τραγούδησα παρουσία του οικοδεσπότη και της συζύγου του, του Οδυσσέα Ελύτη και της νεαρής τραγουδίστριας, το νέο κύκλο τραγουδιών.

Όλοι έμειναν ικανοποιημένοι και συμφωνήθηκε, αφού η ΛΥΡΑ τα παρουσιάσει πρώτη με την Αρλέτα, στη συνέχεια να τα διευθύνω ο ίδιος με τη Φαραντούρη στην ΚΟΛΟΥΜΠΙΑ.

Κάνοντας αυτά τα χαρούμενα σχέδια για το μέλλον, αγνοούσαμε τις φιλοδοξίες κάποιου άγνωστου τότε στρατιωτικού, του Γεωργίου Παπαδόπουλου, ο οποίος είχε κατά νου να προσφέρει διαφορετικού είδους πνευματική τροφή στον ελληνικό λαό.

Όταν δύο ημέρες μετά το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου βρήκα επιτέλους ένα πρώτο κρησφύγετο στην ταράτσα του σπιτιού της Ρηνιώς Παπανικόλα, που δέχθηκε να με κρύψει (δέκα περίπου άλλοι είχαν αρνηθεί από φόβο), καθώς ήμουν μόνος βυθισμένος σε μαύρες σκέψεις, με θέα το λόφο του Φιλοπάππου, όπου υπήρχε φρουρός στρατιώτης, ακούω αίφνης τους ήχους γνωστής σε μένα μουσικής. Ήταν το “Romancero Gitano”. Προς στιγμήν νόμισα ότι έχω παραισθήσεις. Κανείς δεν εγνώριζε αυτή τη μουσική!

Όταν ερώτησα την επομένη τη Ρηνιώ, μου απάντησε ότι χτες αργά τη νύχτα την επισκέφθη κάποια τραγουδίστρια ονόματι Αρλέτα για να της τραγουδήσει μια νέα σειρά τραγουδιών…

Τι περίεργη σύμπτωση αλήθεια!»

Έτσι, λοιπόν -όπως αναφέρεται και στο σημείωμα του δίσκου- ενώ το Μάρτη του 1967 άρχισαν οι πρόβες με την Αρλέτα και όλα ήταν έτοιμα για να αρχίσουν οι ηχογραφήσεις τον Απρίλη, το χουντικό καθεστώς ακύρωσε κάθε προγραμματισμό με την απαγόρευση της μουσικής του Μίκη, όπως και πολλών άλλων.

Οι ηχογραφήσεις αυτών των τραγουδιών δεν έγιναν τότε, αλλά η Αρλέτα συνέχισε να τα τραγουδά σ’ όλη τη διάρκεια της δικτατορίας τόσο στην Ελλάδα –όσο μπορούσε- αλλά και στο εξωτερικό.

Όπως αναφέρει στο προσωπικό του αρχείο ο Γιώργος Παπαστεφάνου, όταν πρωτάκουσε τα τραγούδια αυτά από την Αρλέτα στην μπουάτ που εμφανιζόταν σκέφτηκε να ηχογραφηθούν σε στούντιο, μόνο και μόνο για να υπάρχουν… «Ο φίλος ηχολήπτης Θοδωρής Χρυσανθόπουλος δέχθηκε πρόθυμα να γίνει συνεργός κι έτσι το Σάββατο 30 Οκτωβρίου του 1971, 7 με 9 το βράδυ, στο στούντιο ECHO του Κοσμά, με κλειδαμπαρωμένες τις πόρτες, η Αρλέτα με την κιθάρα της, είπε και τα επτά τραγούδια του «Ρομανθέρο», με το δικό της απαράμιλλο τρόπο. […] Στη δική μας, πρώτη εγγραφή, τη φωνή της Αρλέτας πλαισιώνουν σκίτσα του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα και κάποιες εικόνες παρμένες μέσα από το περιοδικό «Θέατρο» του Κώστα Νίτσου, από το τεύχος που ήταν αφιερωμένο στον αδικοχαμένο ποιητή.

Όλα τα παραπάνω εξηγούν την εντεκάχρονη καθυστέρηση της ολοκληρωμένης ηχογράφησης των τραγουδιών, τα οποία τελικώς ερμήνευσε η Αρλέτα συνοδεία της κιθάρας της με τη σύμπραξη του κιθαρίστα Βασίλη Ρακόπουλου, που σε διάφορα σημεία αυτοσχεδιάσε με την ηλεκτρική κιθάρα. Και για να συμπληρωθεί ο δίσκος, καθώς τα επτά τραγούδια του Lorca δεν έφταναν για κυκλοφορήσει μεγάλος δίσκος, η Αρλέτα επέλεξε άλλα τέσσερα αγαπημένα της τραγούδια του Μίκη. Και σε αυτόν τον δίσκο, η Αρλέτα σχεδίασε ένα σκίτσο του Αντώνιο Τόρρες Χερέντια, του οποίου το άδικο και τραγικό τέλος όπως αποδόθηκε από τον Lorca, θα μπορούσε να είναι προφητικό για το τέλος του ίδιου του ποιητή λίγα χρόνια μετά.

1. Του Ανέμου και της Παινεμένης

2. Η Καλόγρια η Τσιγγάνα

3. Η Παντέρμη

4. Ο Αντόνιο Τόρες Χερέντια στο Δρόμο της Σεβίλιας

5. Ο Θάνατος του Αντόνιο Τόρες Χερέντια

6. Του Πικραμένου

7. Χαμός από Αγάπη

8. Μαργαρίτα Μαγιοπούλα (Στίχοι: Ιάκωβος Καμπανέλλης- Στο δίσκο λανθασμένα αναφέρεται ως στιχουργός ο Μιχάλης Κατσαρός.)

9. Όμορφη Πόλη (Στίχοι: Γιάννης Θεοδωράκης)

10. Αφροδίτη (Νανούρισμα) (Στίχοι: Μιχάλης Κακογιάννης)

11. Αγάπη μου (Στίχοι: Γιάννης Θεοδωράκης)

 

Πηγές:

• Συνέντευξη μαζί με το Λάκη Παπαδόπουλο στον Γιώργο Κυριαζίδη, Περιοδικό «Μουσική», τ.99, Φεβ. 1986
• «Μίκης Θεοδωράκης: Μελοποιημένη ποίηση» Α΄ τόμος, Εκδόσεις Ύψιλον, Β’ έκδοση, 2003
• Συνέντευξη στην Άννα Βλαβιανού στην εκπομπή «Πρόσωπα στο τραγούδι» της ΕΤ1, 1996
• Συνέντευξη στον Αντώνη Μποσκοΐτη για τη lifo.gr
• Συνέντευξη στην Εύη Κυριακοπούλου στην εκπομπή «Η ζωή είναι αλλού» της ΕΤ1, Νοέ. 2009
• Συνέντευξη στη Τζωρτζίνα Ντούτση για το in.gr, Μάρ. 2016
• Συνέντευξη στο Νίκο Μωραΐτη για την εφημερίδα «Το Βήμα», Δεκ. 2000
• Συνέντευξη στην Αλεξία Χαμόδρακαγια το tralala.gr, Νοέ. 2011
• «Federico Garcia Lorca, Άπαντα» Τόμος 5, Επιμ.: Έλλη Αλεξίου, Εκδόσεις Ευθεία, 1973