Γιάννης Μαρκόπουλος

Αρκετά χρόνια πριν, στο musicheaven, σε κάποια φάση ομαδικού διαδικτυακού διαλόγου υπήρξε μια «φιλονικία» για την τεμπελιά και την απροθυμία να παρουσιάσουμε δημοσιεύσεις. Είχα δημοσιεύσει μέχρι τότε πολύ λίγα κειμενάκια, ένα δυο ποιήματα και κάποια σημειώματα σχετικά με τη ροκ μουσική. Νευρίασα πολύ που μας θεωρούσαν άσχετους και κάθισα και έγραψα μια «εργογραφία» του Γιάννη Μαρκόπουλου. Έτσι χύμα, χωρίς καμιά προετοιμασία, ούτε εισαγωγικά στους τίτλους δεν είχα βάλει. Βγήκε βέβαια μια κι έξω ένα μεγάλο κείμενο που τράβηξε σε μάκρος και το έστειλα αμέσως. Κάτι σαν «Αφού μου κολλάς, πάρε να έχεις και βούλωσέ το». Μου άρεσε πολύ τότε – άρεσε και σε άλλους. Γιατί Μαρκόπουλο; Γιατί ήταν και είναι ο αγαπημένος συνθέτης – γιατί οι μουσικές του πάντα μου έλεγαν πολλά / με «εποίκισαν» – γιατί δεν τίθεται θέμα για μένα αν είναι πραγματικά ο καλύτερος – είναι ο απόλυτα ξεχωριστός ακόμα κι αν κατέχω το ίδιο τον Μίκη, τον Δήμο Μούτση ή τον Θάνο Μικρούτσικο. Όταν ξανακοίταξα το κείμενο μετά από χρόνια, αισθάνθηκα ότι αδίκησα το συνθέτη με την πρόχειρη αναφορά και ότι του ταίριαζε κάτι καλύτερο – κάτι πιο πλήρες. Κάτι σαν αυτό… 

Μέρος Α

Ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συνθέτες έχει παρουσιάσει ένα πλούσιο έργο 40 και πλέον χρόνων που απλώνεται από το έντεχνο τραγούδι έως τις συνθέσεις για συμφωνική ορχήστρα και από την κινηματογραφική μουσική έως την όπερα.

[Γεννημένος το 1939 στο Ηράκλειο της Κρήτης ασχολήθηκε με τη μουσική από πολύ μικρός παίζοντας βιολί και κλαρινέτο και το 1956 στην Αθήνα αρχίζει να ασχολείται με τη σύνθεση ενώ παράλληλα γράφεται στην Πάντειο.]

Στις αρχές της δεκαετίας του 60 κυκλοφορεί τα πρώτα του τραγούδια και το χορόδραμα «Θησέας» (1963). Παράλληλα γράφει μουσική για τις ταινίες: «Μικρές Αφροδίτες» του Νίκου Κούνδουρου, «Επιχείρηση Απόλλων» κλπ, κλπ (γύρω στις 30 ταινίες). Χρησιμοποιεί στις ενορχηστρώσεις του όργανα όπως σαντούρι, κρητική λύρα, κανονάκι βάζοντας από νωρίς τις βάσεις για το κίνημα «επιστροφή στις ρίζες» στη βάση του οποίου θα μεγαλουργήσει την επόμενη δεκαετία. Το 1967 πηγαίνει στο Λονδίνο. Σε μια συναυλία διαμαρτυρίας θα τραγουδήσει επί σκηνής με τον Τζον Λένον το «Ζαβαρακατρανέμια» ( τραγούδι – σήμα του δημιουργού του που το περιέλαβε αργότερα στη συλλογή «Ανεξάρτητα»).

Επιστρέφοντας στην Αθήνα το 1969 κυκλοφορεί τον πρώτο μεγάλο δίσκο του «Ήλιος ο πρώτος» σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη. Ο δίσκος έχει την ορμή και το πάθος του νέου δημιουργού και αναδεικνύει με τις εκφραστικές φωνές της Μαρίας Δημητριάδη μερικά σπουδαία τραγούδια όπως «Κάτω στης μαργαρίτας τ’ αλωνάκι», «Τα παιδιά» και άλλα όμορφα.

Το 1970 κυκλοφορεί το «Χρονικό» έργο σταθμός για την ελληνική μουσική που το δούλευε μαζί με τον στιχουργό Κ. Χ. Μύρη (Κώστα Γεωργουσόπουλο) από το 1966.

Εδώ παρουσιάζεται στο κοινό για πρώτη φορά ο Νίκος Ξυλούρης που μαζί με τη νεότατη τότε Τάνια Τσανακλίδου ερμηνεύουν καταπληκτικά τα κομμάτια του δίσκου, όλα ένα κι ένα που αποτελούν μια σπουδή στην πορεία του Ελληνισμού τον 20ό αιώνα.

Με τα έργα «Ιθαγένεια», «Ριζίτικα», εδραιώνει τις αντιλήψεις του για την ελληνική μουσική που συνοψίζονται στο σύνθημα «επιστροφή στις ρίζες». Όπως σημειώνει ο καθηγητής εθνομουσικολογίας Γιώργος Αμαργιανάκης στο σημείωμά του για την επανέκδοση της Ιθαγένειας συνοψίζοντας σε δυο λόγια την «κοσμοθεωρία» του Γιάννη Μαρκόπουλου: «Όπως όλα σχεδόν τα έργα του συνθέτη, η Ιθαγένεια βασίζεται στην αρχή που ο ίδια διατύπωσε με τον όρο «επιστροφή στις ρίζες», που δε σημαίνει παραδοσιολαγνεία, συντήρηση ή πολύ περισσότερο οπισθοδρόμηση, αλλά δυναμική πορεία προς το μέλλον, με αφετηρία την εμπειρία από το πολιό και δοκιμασμένο παραδοσιακό υλικό… Από το υλικό αυτό που ο συνθέτης το έχει βιώσει από την παιδική του ηλικία, εμπνέεται για να συνθέσει νέες πρωτότυπες δημιουργίες που συνδέουν άρρηκτα το παρελθόν με το παρόν και ανοίγουν νέες προοπτικές στο μέλλον». Η Ιθαγένεια. Ο πιο μονοκόμματος, ασυμβίβαστος μονολιθικός δίσκος – ο πιο απόλυτος -  στην μουσική κοσμοθεωρία του Γιάννη Μαρκόπουλου ενώ ο Ξυλούρης «κεντάει» σε τραγούδια κλασικά όπως το «Γεννήθηκα» και «Χίλια μύρια κύματα». Όλα όμως τα κομμάτια είναι εξαιρετικά. Τα «Ριζίτικα» ακολουθούν στον ίδιο δρόμο και το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» γίνεται στα χείλη όλων τραγούδι σύμβολο κατά της δικτατορίας.

Το «Διάλειμμα» (1971) ήταν μια συλλογή πιο «ανάλαφρων» τραγουδιών - μερικά απ’ αυτά κατέδειξαν μια καυστική σατιρική πλευρά του Μαρκόπουλου. (Αυτή σατιρική πλευρά θα κορυφωθεί με το δισκάκι «Θα πάω στη ζούγκλα με τον Ταρζάν», τραγούδι εύληπτο και χαρωπό αλλά και με σαφή αντιχουντικά μηνύματα κα που γνώρισε τρομερή επιτυχία).

Ακολουθούν «Τα τραγούδια του νέου πατέρα» (1972) και «Ο Στρατής Θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους» (1973). Στο πρώτο, σε στίχους Μιχάλη Κατσαρού, τραγουδάει ο ίδιος ο συνθέτης με τη χαρακτηριστική φωνή του και μαζί του η Λιλή Χριστοδούλου και η Ξανθίππη Καραθανάση. Απίστευτος δίσκος με τρομερή αμεσότητα, αφοπλιστικός. Τα τραγούδια εκπέμπουν νοσταλγία και τρυφερότητα και κάποια όπως «Η θαλασσινή», «Στα λιθάρια» και «Την εικόνα σου» είναι πραγματικά διαμάντια. Ο «Στρατής Θαλασσινός» είναι η σπουδή του συνθέτη πάνω στους στίχους του Γιώργου Σεφέρη, ρηξικέλευθο έργο –εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα τραγούδι –ποταμό (το ομώνυμο)– όπου κάθε φορά που το ακούει κανείς έχει καινούργια πράγματα να ανακαλύψει. Εδώ όμως η κορυφαία στιγμή είναι, κατά τη γνώμη μου, το «Λίγο ακόμα», με τη Μ. Σπυράτου διάρκειας μόνο 2.16 που απογειώνει τους πασίγνωστους στίχους του Σεφέρη:

«Λίγο ακόμα

θα ιδούμε τις αμυγδαλιές ν’ ανθίζουν

τα μάρμαρα να λάμπουν στον ήλιο

τη θάλασσα να κυματίζει

λίγο ακόμα,

να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα».

Ανεπανάληπτο!!!...

Μέρος Β

Το 1974 κυκλοφορεί ένα από τα κορυφαία έργα του συνθέτη και της ελληνικής μουσικής γενικότερα. Είναι η «Θητεία» σε στίχους Μάνου Ελευθερίου, δίσκος που έσκασε σα βόμβα στ’ αυτιά και στις συνειδήσεις του κοινού και κατέγραφε ιστορικά τραγούδια όπως τα «Μαλαματένια λόγια» και «Τα λόγια και τα χρόνια» το συγκλονιστικότερο, για πολλούς τραγούδι του συνθέτη. (Τι να πεις κανείς γι’ αυτό το τραγούδι - που να μην αδικεί τον υπόλοιπο δίσκο αφού πέρα απ’ οτιδήποτε άλλο η Θητεία είναι έργο που λειτουργεί απαραιτήτως σαν ενιαίο σύνολο. Κι όμως το συγκεκριμένο άσμα στάθηκε τόσο δυνατό!! Έχει χαρακτηριστεί πολλές φορές ένα από τα 10, 15, 20 τραγούδια όλων των εποχών).  Τραγουδούν οι Χ. Γαργανουράκης, ο Λ. Χαλκιάς και η Τάνια Τσανακλίδου. Έργο – σταθμός.

Ακολουθούν δίσκοι ο ένας καλύτερος από τον άλλον: «Μετανάστες» (1974) (με τη Βίκυ Μοσχολιού και το Λ. Χαλκιά), «Θεσσαλικός κύκλος» (1975), «Οροπέδιο» (1975) σε ποίηση Μιχάλη Κατσαρού και έντονη τη σφραγίδα του Παύλου Σιδηρόπουλου και «Ανεξάρτητα» (1976) συλλογή ανένταχτων τραγουδιών όπου συμπεριλαμβάνεται και η μαγική «Λένγκω» που ο Μαρκόπουλος είχε πρωτοπαρουσιάσει σε συναυλία του στο Ηρώδειο ερμηνεύοντάς το ο ίδιος αφήνοντας τον κόσμο άφωνο. Τραγούδι που χρειάζεται ειδικό αφιέρωμα όπως άλλωστε και πολλά άλλα. Την ίδια χρόνιά με τη μουσική για ένα ντοκιμαντέρ του BBC το «Who Pays The Ferryman» θα γνωρίσει τρομερή επιτυχία στην Αγγλία και στην υπόλοιπη Ευρώπη με το ομώνυμο πασίγνωστο πια μουσικό θέμα.

Δημιουργίας συνέχεια οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» (1977) «σε μορφή λαϊκής λειτουργίας για τραγουδιστές, αφηγήτρια, μικτή χορωδία και ορχήστρα» όπως το αναφέρει ο ίδιος. Αφηγήτρια η Ειρήνη Παπά, τραγουδιστές ο Νίκος Ξυλούρης (στην τελευταία, όπως αποδείχτηκε, συνεργασία τους), ο Λ. Χαλκιάς και ο Η. Κλωναρίδης. Σπουδαία και η συμμετοχή της Χορωδίας Πρέβεζας. Δίσκος - ορόσημο για τη μελοποιημένη ποίηση (για τον Μαρκόπουλο δεν υπάρχει μελοποίηση – μόνο «προσέγγιση»), δίσκος δύσκολος και απαιτητικός, που χρειάζεται πολλαπλές ακροάσεις, όμως ο υπομονετικός ακροατής έχει να κερδίσει πολλά και αν μη τι άλλο να αισθανθεί περήφανος για κομμάτια όπως «Άκρα του τάφου», «Μητέρα μεγαλόψυχη» και βέβαια ο «Πειρασμός» που προσωπικά το θεωρώ την κορυφαία στιγμή στο ελληνικό τραγούδι, αν δεχτούμε την κορύφωση ως τέλεια ισορροπία στίχου, σύνθεσης, ερμηνείας (Ξυλούρης) και ενορχήστρωσης.

Δύο χρόνια μετά, το «Σεργιάνι στον κόσμο» θα χαρίσει στο συνθέτη τη μεγαλύτερη επιτυχία και τον πιο εμπορικό δίσκο της καριέρας του, δίσκο που πούλησε σα ζεστό ψωμί και έβαλε στα χείλη όλων μέσω της απίστευτης ερμηνείας του Γιώργου Νταλάρα τα «Παραπονεμένα λόγια». Τραγούδι που όπως έγραψε πριν χρόνια στο Δίφωνο ο Αργύρης Ζήλος, «έκανε όλους τους νέους των βορείων προαστίων να τραγουδούν με πάθος πράγματα με τα οποία δεν είχαν καμιά σχέση». Η μεγάλη επιτυχία του δίσκου όμως ήταν και τα υπόλοιπα άψογα τραγούδια («Του χάρου», «ο σκλάβος», «η Μάνα του Αλέξανδρου», «τη ζωή μου μη διαβάζεις» κλπ) που ανακαλύφτηκαν σιγά σιγά γεγονός που συνετέλεσε στη διαχρονικότητα του δίσκου.

Μέρος Γ

Στη δεκαετία του 80 η ορμή του Γιάννη Μαρκόπουλου δείχνει εν πρώτοις να κοπάζει κάπως. Παρόλα αυτά κυκλοφορεί σημαντικές δημιουργίες: «Ρίζες», «Ντενεκεδούπολη» (1980), «Ορίζοντες» (1981), «Σειρήνες» (1983), «Του σίδερου και του νερού» (1984), «Ρεπορτάζ» (1985), «Παράθυρο στη Μεσόγειο», «Παιχνίδι με το χρόνο» και «Τολμηρή επικοινωνία».

Στο δίσκο «Του σίδερου και του νερού», η Βίκυ Μοσχολιού και ο Βασίλης Σκουλάς μοιράζονται μια σειρά από πολύ καλά τραγούδια που δε γνώρισαν όμως ανάλογη αποδοχή από τον κόσμο. Οι «Σειρήνες», μεγαλόπνοος διπλός δίσκος σε στίχους Κ.Χ. Μύρη δε μπόρεσε να σταθεί δίπλα σε ανάλογα έργα του παρελθόντος ενώ η «Τολμηρή επικοινωνία» με τον «Ηλεκτρικό Θησέα» και την «Εαρινή Συμφωνία», μεταξύ εκλεκτών άλλων τραγουδιών, είναι (κατά τη γνώμη μου πάντα) το ένα από τα δύο κορυφαία έργα του Γιάννη Μαρκόπουλου για τη δεκαετία του 80. Το άλλο είναι η μουσική και τα τραγούδια που έγραψε ο συνθέτης για την ταινία «Τα χρόνια της θύελλας» (1984) – συγκλονιστική μουσική και τραγούδια σε μια μάλλον μέτρια ταινία. Πιστεύω, ένα από τα καλύτερα του είδους όλων των εποχών.  

Η δεκαετία του 90 ξεκινάει με τάσεις ανανέωσης. «Φίλοι που φεύγουν» (1991) δίσκος σπάνιου εκλεκτικισμού και τρία χρόνια μετά «Η λειτουργία του Ορφέα», απαιτητική μελοποίηση ορφικών ύμνων, έργο σπουδαίας κουλτούρας που η «λογιότητά του» δεν το εμπόδισε να γίνει κλασικό και να γνωρίσει διεθνή αποδοχή. 1992 – “Byron”, μουσική για την ταινία του Νίκου Κούνδουρου (30 χρόνια μετά τις «Αφροδίτες»). Πολύ καλή μουσική κι εδώ  – άλλωστε ο Μαρκόπουλος το είχε αποδείξει ότι «το είχε» ΚΑΙ με τα σάουντρακ πολλά χρόνια τώρα. Κι ακόμα: «Ανταύγειες: Ορχηστρικές μνήμες κινήσεων και εικόνων» (1996), ένα ορχηστρικό έργο, βαθύ, ονειρικό και τόσο γήινο συγχρόνως!...

Επιστροφή στην απλή φόρμα του τραγουδιού με τον «Αθέατο σφυγμό» (1997), όπου ο Βασίλης Λέκκας ερμηνεύει με πάθος μερικά από τα καλύτερα τραγούδια του συνθέτη. Η «Αναγέννηση: Κρήτη ανάμεσα σε Βενετιά και Πόλη» (1996), είναι άλλη μια μεγαλεπήβολη σύνθεση που όμως σε αντίθεση με τις Σειρήνες, δικαιώνει με το παραπάνω τις προσδοκίες, αφού πρόκειται για ένα από τα κορυφαία έργα του συνθέτη, τόσο ώστε να απορεί κανείς πως έδωσε τέτοιο αριστούργημα μετά από τόσα χρόνια δημιουργίας. Τέσσερις ενότητες (με τραγούδια, άριες, χορικά κλπ) της Άλωσης, της Βενετίας, Ερωτόκριτος και Αναγέννηση δένουν αρμονικά μεταξύ τους και δημιουργούν ένα φοβερό σύνολο.

Η ενότητα Ερωτόκριτος θα δουλευτεί αργότερα για να μετατραπεί σε άλλο ένα σπουδαίο έργο, το «Ερωτόκριτος και Αρετή» (2003) μια μαγική όπερα σε δύο πράξεις μια όπερα που δεν έχει τίποτε το εξεζητημένο και οι ερμηνευτές, μεταξύ άλλων, Κ. Μακεδόνας, Μάνος Ξυδούς, Βασιλική Λαβίνα (εκφραστικότατη ερμηνεύτρια πολλών τραγουδιών όλα αυτά τα χρόνια, πέρα από σύζυγος του Μαρκόπουλου), βρίσκονται στα καλύτερά τους.

Ενδιάμεσα πρόλαβε να κυκλοφορήσει το «Τραγούδι του Αχιλλέα» (2001), μια «κοσμική καντάτα», και το 2004 κατά παραγγελία του Δήμου Αμαρουσίου, τον «Ταχύτατο Λούη», εν όψει και Ολυμπιακών Αγώνων. Το «Εντεύθεν» είναι η τελευταία συλλογή τραγουδιών που κυκλοφόρησε ο συνθέτης (2015), με Γ. Νταλάρα και νεότερους καλλιτέχνες με τους οποίους είχε ήδη συνεργαστεί σε συναυλίες.

Και σε όλο αυτό το διάστημα έδωσε αμέτρητες συναυλίες τόσο στην Ελλάδας όσο και στο εξωτερικό με μεγάλη πάντα επιτυχία. Σπουδαία έργα του παρελθόντος ξαναδοκιμάστηκαν αποθεώθηκαν και ανέδειξαν νέους ερμηνευτές (πχ Αλκίνοος Ιωαννίδης – Ιθαγένεια) – επιβεβαιώνοντας ότι η ΜΕΓΑΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗ στέκεται πάνω από χώρο και χρόνο έχοντας τη δύναμη να αγκαλιάσει τα πάντα.

Επίλογος

«Αισθάνομαι άνετα στο φως, στη μουσική αρμονία της φύσης, στην οικογένειά μου, στις χαρούμενες φωνές των παιδιών, στα δάκρυα της λύπης και της συγκίνησης, στο χιούμορ της παρέας, στα αλληλοπειράγματα με αγαπημένα πρόσωπα και – γιατί όχι; - στη μοναχική βόλτα πλάι στη ζωογόνο θάλασσα με τον απέραντο γαλαξία που σα χείμαρρος άστρων μας μεγιστοποιεί και μας ταπεινώνει» (Γ.Μ.)

Αποτίμηση

Δύο είναι τα βασικά κριτήρια που φέρουν το Γιάννη Μαρκόπουλο τόσο ψηλά στη δική μου εκτίμηση: το ένα ότι είχε ένα στέρεο όραμα και το υπηρέτησε πιστά αλλά χωρίς «μανιερισμό». Το δεύτερο και βασικότερο ίσως: ότι είναι ανεξάντλητος. Πραγματικά ανεξάντλητος. Με την έννοια δηλαδή ότι το Χρονικό π.χ κάθε φορά που το ακούω έχω να ανακαλύψω πράγματα εκ νέου – τόσα χρόνια μετά, εγώ που είμαι «φαν» και που το έχω «σπουδάσει» το έργο, αισθάνομαι ότι δεν το κατέχω, ότι υπάρχουν πράγματα που δεν έχω ανακαλύψει ακόμη σ’ αυτό – και ταυτόχρονα έχω ανάγκη και ευχαρίστηση να ανανεώσω αυτά που μου έχει ήδη δώσει. Το ίδιο συμβαίνει και με τα περισσότερα έργα του – τόσο με αυτά που θεωρούνται κλασικά (Ελεύθεροι Πολιορκημένοι κλπ κλπ) όσο και με τα πιο «αθόρυβα» (Τα Χρόνια της Θύελλας κλπ  κλπ).

Στιγμές

Να τρέχω σε διαδηλώσεις πιτσιρικάς με μόνο σκοπό ν’ ακούσω από τα μεγάφωνα «Τα Λόγια και τα Χρόνια» / να ακούω τη «Λένγκω» και η κοπέλα στο μπροστινό εδώλιο να κλαίει στο στίχο «τ’ όνειρο που φεύγει την τρομάζει – ν’ αναζητάει μια χαμένη ελευτεριά» / να παρακολουθώ καταπόδας το Μιχάλη Κατσαρό (τον ποιητή του «Οροπέδιου» σ’ όλο το κέντρο της Αθήνας, μη τολμώντας τελικά να πάω να του μιλήσω / το μούδιασμα στη «Μητέρα» και στον «Πειρασμό» γιατί αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι στην κορυφή της ελληνικής μουσικής και φοβάσαι να κατέβεις / ο φίλος στην Κηφισίας που έσπασε τα ηχεία του στερεοφωνικού του παίζοντας τα «Παραπονεμένα λόγια» στο τέρμα / να ψάχνω «τα χρόνια της θύελλας» στα δισκάδικα και να μη το βρίσκω – ακόμα το ψάχνω / η χρόνια ανατριχίλα στις τελευταίες νότες «του χάρου» / η «θαλασσινή» – μια εμμονή κι αυτή / το «Παπαντοπ ντοπ ντοπ» να ραπάρει πάλι και πάλι και πάλι…/ η απογοήτευση στο Βεάκειο - «αυτό ήταν μόνο; Μην τελειώσεις ποτέ, Μεγάλε…» /