Οι λέξεις-σύμβολα της στιχουργικής του Μάνου Χατζιδάκι

Γράφει ο Σπύρος Αραβανής (spiroos)
63 άρθρα στο MusicHeaven

Η εμμονή του Χατζιδάκι σε ορισμένες λέξεις, που λειτουργούν έμμεσα αλλά και άμεσα ως σύμβολα, είναι χαρακτηριστική. Κατ' αρχάς η λέξη «παιδί», κομβικό σημείο των μελοποιημένων ποιημάτων και στίχων του: «Όταν μονάχος περπατάς στην παγωμένη νύχτα/ είτε στο βλέμμα ενός παιδιού που θα σε προσπεράσει» (Ερωτικό), «Ένα παιδί τριανταφυλλί/ ήρθε μου πήρε το φιλί/ κι έγινε δέντρο αμάραντο/ μεσ’ στη παρθένα πλάση» (Σχέδιο για ένα δημοτικό τραγούδι), «Παιδί της γης/ παιδί τραγουδισμένο/ έτσι που σε φαντάζομαι/ σαν αστραπή» (Παιδί της γης), «Ένα παιδί/ απο τ’ αντικρινό παράθυρο/ με βλέπει μ’ απορία να κοιμάμαι» (Ιδιωτική στιγμή), Μες στ’ αγιάζι στη βροχή/ δεν συνάντησα ψυχή/ τα παιδιά που αγαπηθήκανε/ φύγαν σ’ άλλην εποχή (Δυο παιδιά μες τη βροχή), Κάθε τρελό παιδί έχει στο χέρι/ φιλί της Παναγιάς κι ένα μαχαίρι (Κάθε τρελό παιδί), Θα `χει μια στέρνα για καρδιά/ θα περπατά στην αμμουδιά/ θα κυνηγάει τα πουλιά/ και θα σκοτώνει τα παιδιά (Ο καινούριος προφήτης), Ο ταχυδρόμος πέθανε/ ήταν παιδί στα δεκαεφτά/ που τώρα έχει πετάξει (Ο ταχυδρόμος πέθανε), Τα παιδιά κάτω στον κάμπο/ κυνηγάνε τους αστούς/ πετσοκόβουν τα κεφάλια/ από εχθρούς και από πιστούς. (Τα παιδιά κάτω στον κάμπο) και φυσικά το κοσμοτραγουδισμένο «Τα παιδιά του Πειραιά» κ.ά.

Ασφαλώς αυτή η επιμονή στο «παιδί» ερμηνεύεται από τον αειθαλή νεανικό του χαρακτήρα: «Εγώ τα νεανικά χρόνια μου εξακολουθώ να τα ζω: είμαι νέος ακόμη. Λοιπόν, ως εκ τούτου, δεν μπορώ να αναμνησιολογήσω τα αληθινά νεανικά χρόνια μου διότι είμαι εν δράσει, διότι είμαι ανήσυχος και διότι εξακολουθώ να είμαι αναθεωρητής» (1), από το διαρκή νεανικό του περίγυρο, αλλά και από τη διαρκή αγωνία του για τους νέους όπως διατυπώνοταν σε συνεντεύξεις και κείμενά του. Για ποιους όμως νέους στ' αλήθεια ενδιαφέροταν; Λέει ο ίδιος σε συνέντευξή του (2): Τους βιολογικά μόνο νέους δε φιλοδοξώ να τους έχω συνομιλητές. Πολλοί από αυτούς –οι περισσότεροι- θα είναι οι μελλοντικοί μας δυνάστες, είτε υπό τη μορφή του επιλοχία στη στρατιωτική εκπαίδευση, είτε του φοροεισπράκτορα, είτε του αστυνόμου, είτε του ταξιτζή, είτε του βασανιστή, είτε του κερδοσκόπου ταβερνιάρη, είτε του υπαλλήλου τραπέζης, είτε του κλητήρα υπουργείου, είτε του θυρωρού τέλος πάντων στην πολυκατοικία που θα διαμένουμε. Χώρια που στον καιρό μας οι νεολαίες έχουν διαβρωθεί απ’ την κομματική ομαδοποίηση των πολιτικών παρατάξεων που τους αφαιρούν τη φυσική ευαισθησία της ηλικίας και τους καθιστούν έτοιμους προς βρώσιν και εκμετάλλευσιν. Μ’ αυτούς τι τάχα έχω να πω; Και τι μπορεί να πει ο οποιοσδήποτε; Οι άλλοι νέοι, οι επιλέγοντες, οι νέοι κάθε ηλικίας, οι νέοι που προορίζονται να κουβαλήσουν την ευαισθησία μιας ολόκληρης γενιάς, της γενιάς τους, με καταλαβαίνουν και συνομιλούν μαζί μου θαυμάσια. Ακόμη και όταν διαφωνούν. Γι’ αυτούς τους νέους ενδιαφέρομαι. Γι’ αυτούς που μ’ επιλέγουν κι επιλέγω. Και που δεν έχουν ηλικία.

Στους στίχους του συναντάμε, επίσης, πολλάκις το «κορίτσι-γυναίκα» είτε ως ανώνυμη φιγούρα π.χ. «Το μεθυσμένο κορίτσι», «Ένα κορίτσι λυγερό», Κορίτσι μου γυναίκα μου ο χρόνος θα με πάρει/ μα δεν κάνει χάρη/ στο πάθος θα χαθώ. (Αγάπη μου) είτε προσωποποιημένο π.χ. η Ελένη, η Μαρία Ελένη, η Μαριάνθη, η Ευρυδίκη, η Παναγία είτε ως «μάνα». Καθόλου τυχαίο το γεγονός. Είναι γνωστή η ιδιαίτερη αγάπη του Χατζιδάκι για τις γυναίκες και τις σπουδαίες του φίλες, αρχής γενομένης από την Μελίνα Μερκούρη. Ο Σεραφείμ Φυντανίδης έχει πει χαρακτηριστικά: «Δεν έχω ξαναδεί άντρα απέναντι στις γυναίκες σαν τον Χατζιδάκι: τζέντλεμαν, αβρός, κύριος! Ο Γκάτσος το 'λεγε: «Αν δεν ήταν ομοφυλόφιλος ο Μάνος, θα μας τις είχε φάει όλες!»» (3). Είναι γνωστή και η μεγάλη του αδυναμία, στην κα Αλίκη, τη μητέρα του. Γράφει μάλιστα στην «Προσωπογραφία της μητέρας μου», στο ένθετο σημείωμα του δίσκου «Το Χαμόγελο της Τζοκόντας»: «Η μητέρα μου είναι γλυκιά και τρυφερή και μ’ αγαπάει. Θα ’θελε να ’χε σταματήσει ο χρόνος εκείνη τη στιγμή που μ’ έχει αντίκρυ της και με κοιτάζει. Γνωρίζω εκείνη τη στιγμή καλά, μα δεν μπορώ ούτε μπορεί να τηνε σταματήσει. Κι έτσι θα μείνει πάντα στη μνήμη μας, ευγενική και τρυφερή, να καρτεράει μια-δυο στιγμές που πέρασαν, μια-δυο στιγμές που έζησα μοναδικά για εκείνη».

Ο δημοσιογράφος Βασίλης Αγγελικόπουλος έχει ερευνήσει διεξοδικά το θέμα της Γυναίκας στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι (4) είτε αυτός είναι ο στιχουργός είτε (και κυρίως) ο συνθέτης. Τα βασικά συμπεράσματά του είναι πως στα τραγούδια του Χατζιδάκι που εχουν καθαρά ως θέμα τη γυναίκα (σε στίχους δικούς του, του Γκάτσου, του Μπουρμπούλη, του Καμπανέλλη, του Σολωμού κ.ά.) δεσπόζουν οι ακόλουθες τρεις μορφές: α) η μορφή του αλλόκοτου κοριτσιού: μια κάπως ασαφής και σαν ονειρική ύπαρξη, που δεν έχει γίνει ακόμα γυναίκα, αφού πάντα κάπως εξαφανίζεται, β) η μορφή της μητέρας: σεβάσμια, ευγενική, διακριτική και ενίοτε τραγική, συχνά ταυτιζόμενη με τη μορφή της Παναγίας, αλλά όχι σπάνια και με τη μορφή της ερωμένης και γ) Η ώριμη γυναίκα: η δια πυρός και σιδήρου πεπερασμένη ύπαρξη, που εκφράζεται με ποικίλους τρόπους: άλλοτε με αισθησιασμό, άλλοτε ως σύμβολο και φορέας κοινωνικής κριτικής.

Στους στίχους, τέλος, του Χατζιδάκι επαναλαμβάνονται αρκετές φορές λέξεις όπως η άνοιξη, το πουλί, η αγάπη, ο ουρανός, το σύννεφο κ.ά. Λέξεις «άφθαρτες» όχι ως προς τη χρήση τους, αλλά ως προς τα νοήματά τους. Λέξεις που αναδεικνύουν τη λυρικότητα της μουσικής και συντελούν στη δημιουργία της ονειρικής ατμόσφαιρας που αποπνέουν οι μελωδίες, ακόμη κι αν ως στιχουργήματα δεν έχουν το ιδεοπλαστικό και στοχαστικό βάθος του λόγου άλλων μεγάλων στιχουργών. Λέξεις που χρησιμοποιεί κατά κόρον και ο Νίκος Γκάτσος, η γνωριμία τους, άλλωστε, χρονολογείται από το 1943, συνεπώς εξηγείται η αλληλεπίδραση ή για να το πούμε ιστορικά σωστά, η επιρροή του Γκάτσου, ένα γεγονός που αναγνωρίζει πρώτος ο Χατζιδάκις (5): «Ο Γκάτσος επηρέασε εμένα, όχι εγώ τον Γκάτσο. Εγώ ήμουν ο μαθητής. Είχα την τύχη να εισπράξω πολύτιμα μαθήματα, ιδίως σε μια περίοδο, μετά την απελευθέρωση, που οι συνομήλικοί του φίλοι έφυγαν στην Ευρώπη, και οι δικοί μου πάλι το ίδιο, και μείναμε οι δυο μας στο πατάρι του «Λουμίδη» ή του «Πικαντίλλυ» να μιλάμε. Ο Γκάτσος μπορεί να δέχτηκε πληροφορίες από μένα, αλλά όχι επιρροή». Λέξεις, τέλος, που χρησιμοποιούν και άλλοι ποιητές με έντονα τα στοιχεία του συμβολισμού, του τραγικού παραλόγου, της εικονοποιίας, και της ελλειπτικής συναισθηματικής γραφής του Χατζιδάκι, όπως ο Μίλτος Σαχτούρης, ο Τάκης Βαρβιτσιώτης, (δεν είναι τυχαίο οτι ποιήματά τους ήταν από τις πρώτες μελοποιήσεις του) και ο Λόρκα. Ας αντιπαραβάλλουμε ενδεικτικά δυο αποσπασματα ποιημάτων του Σαχτούρη, ο οποίος κατά τη γνώμη μου, παρουσιάζει την πιο εκλεκτή επιρροή στον Χατζιδάκι μετά τον Γκάτσο:

κάποτε μέσα στο όνειρο έσφαξα μια κοπέλα

πλάι σ’ ένα κυπαρίσσι

τώρα τεντώνω ένα πανί

κι αποκάτω ξαπλώνομαι

γράφει στο «Δεν είμαι δέντρο» ο Σαχτούρης και ο Χατζιδάκις στο «Κάθε τρελό παιδί»:

Κάθε που σφάζονται

δυο περιστέρια

η νύχτα καίγεται

στα δυο του χέρια.

Και το κορίτσι δε μιλά

Στη πρώτη του συλλογή, επίσης, «Η Λησμονημένη» (1945), ο Σαχτούρης γράφει:

Σπασμένα φλυτζάνια στα χαλιὰ

πορφυρὰ λουλούδια τα μάγουλα της μάντισσας

όταν ανασηκώνει της μοίρας το φουστάνι

κάτι θα φυτρώσει ἀπ᾿ αυτὴ τη χαρά

ένα νέο δέντρο χωρὶς ανθοὺς

ή ένα αγνὸ νέο βλέφαρο

ή ένας λατρεμένος λόγος

που να μη φίλησε στο στόμα τη λησμονιά

και ο Χατζιδάκις στη δική του «Λησμονημέη» από την «Εποχή της Μελισσάνθης» (που ξεκίνησε να τον απασχολεί δημιουργικά το 1965):

Σηκώθηκεν ο άνεμος

και σκίζει τα πανιά μας

πέφτει η βροχή και μούσκεψε

τα πιο κρυφά όνειρά μας

μα εσύ μικρή τρελή και παραπονεμένη

το `λεγες πως θα γίνουσαν

μικρή λησμονημένη;

Σε πάτησαν τα πόδια μας

σε μάτωσεν η βιά μας

σου σπάσανε τα κόκαλα

τ’ ασθενικά παιδιά μας

κι όταν ξερή κι αναίσθητη σε πέταξαν στο χώμα

ποιος τάχα σε θυμήθηκε

έτσι θλιμμένη

μικρή λησμονημένη;

Ο Χατζιδάκις -όπως και ο Γκάτσος, ο Ελύτης και ο Καμπανελλης (ιδίως στα πρώτα τους έργα)- εμπνέεται από τον υπερρεαλισμό, αλλά και από την αγνότητα και τη σοφία της φύσης -όπως και θεματικά και στιχουργικά από το δημοτικό τραγούδι- και την εντάσσει συνεχώς μέσα στα τραγούδια του σχετίζοντάς την με τον άνθρωπο:Κάθε κήπος έχει μια φωλιά για τα πουλιά κάθε δρόμος έχει μια καρδιά για τα παιδιά («Οδός Ονείρων»). Το πέλαγο είναι βαθύ κι η αγάπη είναι μεγάλη («Το πέλαγο είναι βαθύ»). Το φεγγάρι είναι κόκκινο το ποτάμι είναι γαλάζιο κι η αγάπη μου στα χέρια σου είναι κάτασπρο πουλί («Το φεγγάρι είναι κόκκινο»). Κυπαρισσάκι είν' αψηλό το παλικάρι π' αγαπώ («Κυπαρισσάκι»). Αυτή η αγάπη και η εμμονή του στη φύση, ως προβολή στη ζωή του ανθρώπου, διαφαίνεται και στην επιλογή των ερωτικών ποιημάτων που μελοποιεί στον «Μεγάλο Ερωτικό» π.χ.: Με την πρώτη σταγόνα της βροχής σκοτώθηκε το καλοκαίρι «(Με την πρώτη σταγόνα της βροχής», Οδυσσέας Ελύτης), Ποιος είν’ τρελός από έρωτα/ ας κάνει λάκκους στην αυγή («Ποιος είν’ τρελός από έρωτα», Γ. Σαραντάρης), τα «Λιανοτράγουδα» κ.ά. Ο Χατζιδάκις, λοιπόν, όπως και ο Γκάτσος, καταφέρνει να φτιάχνει «με ένα μικρό σχετικά λεξιλόγιο έναν ολόκληρο κόσμο» όπως εύστοχα έχει εκφραστεί για τη στιχουργική του Γκάτσου η στιχουργός και σύντροφος της ζωής του, Αγαθή Δημητρούκα (6).

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Από τη συνέντευξη του Μάνου Χατζιδάκι στον Γιώργο Γκιλσόν το 1983, πηγή: εφ. Το Βήμα της Κυριακής, 20/06/1999.

2. Από τη συνέντευξη του Μάνου Χατζιδάκι στον Σωτήρη Κακίση το 1981, η οποία δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Εγνατία, στο φύλλο της 31ης Αυγούστου 1981.

3. Σεραφείμ Φυντανίδης, «Το ασικλίκι του Μάνου», περιοδικό Τhe Shooligans,Δεκέμβρης 2007.

4. βλ. «Η μορφή της Γυναίκας στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι», περ. Δίφωνο, τ.χ. 5, 1996 και «Φάρος στη Σιωπή- Κείμενα για τη ζωή και το έργο του Μάνου Χατζιδάκι», εκδ. Καστανιώτη, 1996.

5. Μάνος Χατζιδάκις, «Ο Νίκος Γκάτσος –ένας πολύ αυστηρός φίλος», συνομιλία με τον Αντώνη Φωστιέρη και τον Θανάση Νιάρχο, περ. Η λέξη, τ.χ. 52. Φλεβάρης 1986.

6. Απόσπασμα από τη συνέντευξη της Αγαθής Δημητρούκα στον υπογράφοντα και στο περιοδικό Δίφωνο, τ.χ. 159.

   * Το παρόν άρθρο είναι μέρος μιας ευρύτερης μελέτης για τη στιχουργική του Μάνου Χατζιδάκι η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Μετρονόμος, τ.χ. 52