Να τα πούμε;

Γράφει ο Σωτήρης (beatlus)
20 άρθρα στο MusicHeaven

Είμαι σίγουρος πως, ναι. Τι θα λέγατε, όμως, να αναζωπυρώσουμε εκείνες τις ολόγλυκες μνήμες που με τόσο συγκίνηση μεταδίδει οι γονείς στα παιδιά τους κι η γιαγιά ή παππούς στα εγγονάκια;

Το «Θέατρο του παπουτσιού», ο καραγκιοζοπαίχτης Άθως Δανέλλης και το μουσικό σχήμα «Γιάλα» συμπράττουν σε μια υπέροχη μουσική παράσταση αφιερωμένη στο Δωδεκαήμερο και τα κάλαντά του, που θα παρουσιαστεί για δύο βραδιές (8 και 15 Δεκεμβρίου) στη μουσική σκηνή «Αυλαία». Η Βαλεντίνα Παπαδημητράκη που έχει τη σκηνοθετική επιμέλεια κι ο Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης εκ μέρους του μουσικού σχήματος «Γιάλα» μίλησαν στο MusicHeaven για την παράσταση και μας απευθύνουν το ερώτημα… «Να τα πούμε;»

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Πρόκειται για μία μουσική, εορταστική διαδρομή σ’ όλη την Ελλάδα, με αφορμή τα κάλαντα του Δωδεκαημέρου. Τα κάλαντα όπως λέγονται στα Δωδεκάνησα, στη Θράκη, στην Ήπειρο. Θα περάσουμε από τις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας, ενδεικτικά ασφαλώς. Η παράσταση είναι δομημένη χρονικά, ξεκινάμε από τα κάλαντα των Χριστουγέννων, ακολουθούν αυτά της Πρωτοχρονιάς και καταλήγουμε σε αυτά των Φώτων. Τα τραγούδια συναντούν διηγήματα Ελλήνων λογοτεχνών, όπως οι Παπαδιαμάντης, Τσιφόρος, Βουτυράς, Κόντογλου και λαϊκούς θρύλους. Το θρύλο για τον Μεγάλο Βασίλειο, τους καλικάντζαρους και τα ξωτικά. Όλα αυτά τα διηγείται επί σκηνής ο Καραγκιοζοπαίχτης, Άθως Δανέλλης, που θα έχει ρόλο οικοδεσπότη και παραμυθά. Επίσης, στην παράσταση συμπράττει το Ελληνικό Κέντρο Λαογραφικών Μελετών, μια ομάδα χορευτών, που θα αναπαραστήσουν δρώμενα, που έχουν σχέση με το Δωδεκαήμερο και θα χορέψουν χορούς. Τα κάλαντα δεν χορεύονται, αλλά σίγουρα το κέφι θα παρασύρει το κοινό σε χορό, οπότε…»

Πως έγινε η έρευνα για την τελική επιλογή του υλικού;

Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης: «Τις καταγραφές τις έχουν αναλάβει προ καιρού άλλοι. Από τους παλιότερους, τη Δόμνα Σαμίου, το Σίμωνα Καρρά, το Σουλακέλλη, μέχρι τους σημερινούς. Υπάρχει αρκετό υλικό στο Αρχείο Αιγαιακών Μελετών, στο Αρχείο Ελληνικής Μουσικής, στις καταγραφές της Σαμίου και στο Αρχείο του Σίμωνα Καρρά. Βεβαίως. Από όλο αυτό το υλικό κάναμε μία επιλογή από κάλαντα. Δεν ήταν δυνατόν να τα συμπεριλάβουμε όλα. Μόνο και μόνο στη Ρόδο κάθε χωριό έχει τα δικά του κάλαντα. Το ίδιο ισχύει για πολλές άλλες περιοχές. Έτσι, έπρεπε να επιλέξουμε ενδεικτικά. Ωστόσο, σε μερικές περιπτώσεις κρατήσαμε και δύο από μία περιοχή. Από τη Ρόδο επιλέξαμε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα της περιοχής του Αρχαγγέλου και των Φώτων από την Κρεμαστή της Ρόδου. Από τη Θράκη κρατήσαμε, επίσης, δύο»

Στη Θράκη υπάρχει καταγραφή, που είναι στην κατοχή του καθηγητή κ. Σπύρου Μαντά, η οποία συνδέεται με τα πέτρινα γεφύρια, σε κάλαντα όπου ο λόγος πλέκει τον μύθο του γεφυριού της Άρτας, που συναντάται και σε όλα τα Βαλκάνια.

Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης: «Πολλές φορές το βρίσκουμε αυτό σε κάλαντα. Ο μύθος χρησιμοποιείται μεταφορικά, ώστε να παινέσουν το νοικοκύρη ή τη νοικοκυρά του σπιτιού. Τα κάλαντα που μας έχουν εντυπωσιάσει πολύ είναι από τα Δωδεκάνησα, αυτά που αναφέρονται στον Άγιο Βασίλειο, ο οποίος είναι επισκέπτης σε κάποιο σπίτι και του λένε να φάει, να πιεί και να τραγουδήσει. Απαντάει, λοιπόν, ο Άγιος Βασίλης πως «Τραγούδια δεν ξέρω γιατί εμένα οι γονείς μου με έστειλαν να μάθω γράμματα. Θα σας πως, λοιπόν, την αλφαβήτα». Ακούμπησε στο ραβδί του, που ήταν ξερό κι εκείνο -με το που άρχισε να μιλάει ο Αη Βασίλης- έβγαλε χλωρά κλωνάρια! Και στις ρίζες του πέρδικες περπατούσαν κι έβρεχαν τις φτερούγες τους κι έραιναν τον αφέντη τους. Είναι ένας εντυπωσιακός θρύλος που βγαίνει από την παροιμία «άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο» και δείχνει την αξία της μόρφωσης στην κοινωνία»

Πως ξεκίνησε η παράσταση «Να τα πούμε». Πως γεννήθηκε η ιδέα;

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Η ιδέα ξεκίνησε πέρυσι κατά παραγγελιά του Μουσείου Θεάτρου Σκιών, που στεγάζεται στο σπίτι της Μαρίκας Κοτοπούλη στου Ζωγράφου και εκεί έγινε μια πρώτη προσέγγιση σε μία και μοναδική παράσταση. Αντίστοιχος κύκλος έγινε και αποκριάτικος. Φέτος, θελήσαμε να το κάνουμε λίγο πιο συγκροτημένα και θεατρικά. Η παράσταση ξεκινάει με τρεις παρέες παιδιών, που τις ακούμε να λένε τρία διαφορετικά κάλαντα, τριών διαφορετικών περιοχών και τριών διαφορετικών περιόδων (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα). Αυτά μπλέκονται, μεταξύ τους σαν ανάμνηση από το παρελθόν. Οι παρέες συναντιούνται στο κέντρο του χώρου, ανάμεσα στο κόσμο, κάτω από τη σκηνή, σαν να είναι τα σπίτια όπου περιδιαβαίνουν τα παιδιά. Τους καλωσορίζει ο Αθως Δανέλλης σαν οικοδεσπότης και τους καλεί να «τα πούνε». Κι έτσι αρχίζουν να λένε τα αθηναϊκά κάλαντα. Με αφετηρία την Αθήνα όμως επιστρέφουμε στις γειτονιές. Ο χρόνος είναι το παρόν, αλλά εκτυλίσσεται μια διαρκής αναφορά στο παρελθόν μέσα από τις ιστορίες του Άθου Δανέλλη και μέσα από λαογραφικές αναφορές, όποτε δίνεται η αφορμή για κάτι τέτοιο. Το σκηνικό επίσης, θα δίνει αναφορές στα κάλαντα, με συμβολισμούς από την αρχαιότητα»

Ετοιμάσατε μία παράσταση με πολλούς συμβολισμούς, ένα ολοζώντανο θεατρικό γεμάτο με αναφορές στις ρίζες μας και με γλυκές παιδικές αναμνήσεις, σε μία περίοδο που ο κόσμος βομβαρδίζεται καθημερινά από ειδήσεις που τον φοβίζουν και είναι μπουχτισμένος από εικόνες τηλεόρασης και όχι θεάτρου. Το νιώθετε σαν καθήκον να μπορέσετε να δώσετε κάτι πιο ζωντανό στον κόσμο, που μέσα από τις συνθήκες απομακρύνεται ολοένα και πιο πολύ από τη δική του παράδοση;

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Είναι ένα απίστευτο άγχος αυτό, όντως. Πράγματι, έχει ξεφύγει ο κόσμος. Ίσως οι καλλιτέχνες έχουμε πιο πολλές ευκαιρίες να τα θυμόμαστε και μας πιάνει αυτό το άγχος «γιατί ο κόσμος δεν μπορεί να τα νιώσει». Μέσω της παράστασης, θέλουμε πραγματικά να προσφέρουμε κάτι ζωντανό στο κοινό. Επειδή, τα κάλαντα έχουν την ιδιαιτερότητα να μοιάζουν παρά πολύ μεταξύ τους σε μουσική και στίχους γίνεται μια προσπάθεια να μην επαναληφθούν πολλές φορές τα ίδια λόγια. Οι μελωδίες εναλλάσσονται από περιοχή, σε περιοχή. Παρεμβάλλονται αφηγηματικά κομμάτια, κάποιο δρώμενο ή χορογραφία, ώστε να υπάρχει ευχάριστη και ενδιαφέρουσα ροή. Η κατάσταση της τηλεοπτικής εικόνας, στην οποία είναι εθισμένος ο κόσμος, σίγουρα μας προβληματίζει»

Κι ο μύθος που λέει ότι ο κόσμος είναι εθισμένος σε αυτό που του δίνει η τηλεόραση, τελικά ισχύει;

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Αν ο κόσμος βρεθεί μπροστά σε κάτι που δεν είναι δήθεν, αλλά έχει μια αλήθεια να του δώσει, μπορεί να αφήσει τα ερεθίσματα αυτά στη άκρη και να παρασυρθεί. Απλώς, αυτό μπορεί να συμβεί κάτω από ορισμένες συνθήκες. Δεν μπορεί να γίνει, για παράδειγμα, σε παραστάσεις προορισμένες για γήπεδα, μεγάλα πλήθη ή συνθήκες θορύβου, Αυτές οι παραστάσεις έχουν ένα είδους τελετουργία. Χρειάζεται ηρεμία για να μπορέσει ο άνθρωπος να αφήσει πίσω του τα προβλήματα, την πιεστική ταχύτητα που τον περικλείει καθημερινά και να παρασυρθεί σ’ ένα άλλο κόσμο»

Αλέξανδρε, μπορείς να μας πεις δυο λόγια για μουσικό σχήμα Γιάλα;

Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης: «Το μουσικό σχήμα Γιάλα δημιουργήθηκε πριν από τέσσερα περίπου χρόνια, από τρεις φίλους μουσικούς, οι οποίοι ψάχνονταν πάνω στην παραδοσιακή και έντεχνη μουσική. Είμαστε Κρητικοί και οι τρεις, ο ομιλών, Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης (λύρα), ο Έκτορας Κυριάκου (λαούτο) κι ο Γιάννης Χίνος (κιθάρα). Δεν έχουμε σταθεί μόνο στην κρητική παράδοση, έχουμε αναζητήσεις και προς το έντεχνο τραγούδι, αλλά και ως προς τα παραδοσιακά της υπόλοιπης Ελλάδας. Ίσως και σε κάποια του εξωτερικού. Η αυθεντική παραδοσιακή μουσική του κόσμου μας ενδιαφέρει. Στην παράσταση αυτή έχουμε συνεργάτες μουσικούς και έτσι επί σκηνής θα παρουσιαστούν κλαρίνο, κρουστά, ποντιακή λύρα, κρητική λύρα, λυράκι Δωδεκανησιακό, λαούτο νησιώτικο, στεριανό και κρητικό, κιθάρα, γκάιντα, καβάλ, κρουστά και τσαμπούνα. Θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την κάθε περιοχή μουσικά, ξεχωριστά. Να αποδώσουμε όσο γίνεται πιο πιστά το ηχόχρωμα της κάθε περιοχής. Δεν θέλουμε να κάνουμε κάτι μουσειακό, αλλά κάτι σωστό ως προς το άκουσμα. Με τη δική του σημερινή καλλιτεχνική έκφραση. Πιστά στην παράδοση, αλλά με κάτι σημερινό. Πιστά, ωστόσο στην αισθητική της παράδοσης»

Ποια είναι τα κριτήρια που προσδιορίζουν αυτή την αισθητική, από μουσικής και θεατρικής πλευράς;

Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης: «Από μουσικής πλευράς, το κάθε όργανο εξελίχθηκε και προσαρμόστηκε στην κάθε περιοχή. Τα κριτήρια και το ηχόχρωμα είναι καταγεγραμμένο. Εμένα δεν είναι βίωμα μου τα Ηπειρώτικα κάλαντα, αλλά βάσει των καταγραφών που έχω στα χέρια μου θα προσπαθήσω να προσεγγίσω τον ήχο. Στα Κρητικά έχω προσωπικά βιώματα, αλλά στα τραγούδια των άλλων περιοχών είμαι πολύ πιο προσεχτικός κι έτσι θα προσπαθήσω να τα παίξω όχι πως τα ακούω εγώ, αλλά πως ακούγονται τα ίδια. Θα υπάρχει και το προσωπικό στοιχείο, αλλά δεν θα κάνουμε διασκευές»

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Το βασικό με το λαϊκό θέατρο, είναι η αμεσότητα στην επικοινωνία. Δεν υπάρχει το δήθεν. Ως ηθοποιός είμαι εδώ και είμαι ένας από εσάς. Σήμερα είμαι εγώ, αύριο μπορεί να είσαι εσύ ή και τώρα ακόμα. Το ποιος είναι ηθοποιός και ποιος ο θεατής είναι πολύ ρευστό. Κι αυτό προσπαθώ να ακολουθώ»

Θα ήθελα να μας αποκαλύψετε μερικά από τα μυστικά της παράστασης. Ίσως κάποια από τα έθιμα και τα δρώμενα που θα παρουσιαστούν…

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: Ένα από τα έθιμα, που θα παρουσιάσουμε θα είναι αυτό με τους Μπαμπούγερους. Έχουμε και φορεσιές τους με κάποια θεατρική διάσταση. Οι Μπαμπούγεροι είναι μορφές μεταμφιεσμένων που βγαίνουν το Δωδεκαήμερο στην Καλή Βρύση Δράμας. Γενικά, το Δωδεκαήμερο βγαίνουν μεταμφιεσμένοι σε εκείνη την περιοχή. Έχουν καταπληκτικές μάσκες, ζωσμένοι με κουδούνια, κρατάνε φαλλικά σύμβολα και πειράζουν τον κόσμο για να προκαλέσουν γονιμότητα και ευφορία. Έτσι θα ξεκινήσει το δεύτερο μέρος. Θα υπάρξουν αρκετές εκπλήξεις και στο τέλος, υπάρχει η ιδέα να καταλήξουμε στα πανελλήνια κάλαντα και οι χορευτές να παρασύρουν τον κόσμο σε έναν ομαδικό χορό»

Τι σημαίνουν για εσάς προσωπικά τα έθιμα του Δωδεκαήμερου;

Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης: «Εγώ μεγάλωσα στην Αθήνα και θυμάμαι τα κάλαντα με το τριγωνάκι, που βέβαια απέχουν από τα κάλαντα της χαρμόσυνης είδησης της γέννησης του Χριστού, τα παιδιά με το στολισμένο καραβάκι και το καλαθάκι με τα κεράσματα»

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια βλέπω κοντά στα παιδάκια, έναν γονιό να τα συνοδεύει από μακριά. Αυτό σημαίνει ότι είτε φοβούνται, είτε τα εκμεταλλεύεται ψυχρά. Προσωπικά, θυμάμαι τους καλικάντζαρους κι ότι πετάγαμε το δόντι στη στέγη για να το βρει ο καλικάντζαρος. Ότι το Δωδεκαήμερο προσέχαμε να σκεπάσουμε τα φαγητά για να μην τα κατουρήσουν οι καλικάντζαροι. Η γιαγιά μας έλεγε το τραγούδι του νεκρού αδερφού, το «Ντίλι-ντίλι» ή παραμύθια του Αιγαίου, όπως για τον μύλο που κάνει το αλάτι. Τα πιο έντονα ερεθίσματα σχετικά με την παράδοση τα πήρα αργότερα από τον αδερφό μου, που ασχολήθηκε με την παραδοσιακή μουσική. Τον προσέλκυσε εκεί η δουλεία του Ross Daly, που μπορεί να λειτουργήσει σαν γέφυρα ανάμεσα στους δυο κόσμους, Δύσης και Ανατολής, σύγχρονης και παραδοσιακής μουσικής»

Τελικά, παρά τα όσα λέγονται, φαίνεται πως υπάρχει μια γενιά ανθρώπων που βαστάζει το νήμα και το πηγαίνει παραπέρα, σχετικά με την παραδοσιακή μουσική και τον λαϊκό λόγο…

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Οι νεότεροι καλλιτέχνες επιστρέφουν στην παράδοση όχι μόνο δημιουργικά, αλλά και συνειδητά. Από επιλογή με ό,τι συνεπάγεται αυτό και συνεπάγεται πολλές δυσκολίες. Μπορεί να έχει γίνει λίγο και μόδα τελευταία η παράδοση, αλλά δεν είναι τόσα απλά τα πράγματα. Τουλάχιστον, στο παιδικό θέατρο υπάρχουν πάρα πολλές δυσκολίες. Στο να φέρεις τους ανθρώπους στο θέατρο, ή να σε επιλέξει ένα σχολείο να δείξεις τη δουλειά σου. Υπάρχει αλλοτρίωση. Θυμάμαι κάποια Χριστούγεννα που έλεγα ένα παραμύθι, το «Γνέμα». Μία από τις φορές που έλεγα τον τίτλο του παραμυθιού άκουσα ένα παιδάκι να λέει «Α, ο Νέμο». Ή πολλές φορές παιδάκια μου έχουν ζητήσει περισσότερα ειδικά εφέ. Δεν έχει κοπεί το νήμα, ωστόσο, εφόσον μπορεί να συγκινεί ακόμα. Όταν παίζω την παράσταση με τον αργαλειό, έρχονται γυναίκες και με ρωτούν χίλια δυο. Υπάρχει μία τάση σε νέες γυναίκες να πιάσουν το εργόχειρο στα χέρια τους και οι γονείς τα παραμύθια στα χείλη τους»

Ποιος είναι ο στόχος της παράστασής σας;

Βαλεντίνα Παπαδημητράκη: «Ο στόχος της παράστασης, που αναζωπυρώνει τέτοιου είδους αναμνήσεις μέσω από την παραδοσιακή μουσική και τον λαϊκό λόγο είναι να ξαναθυμηθούμε την ουσία της ζωής που μας την έχουν διαστρεβλώσει με ανούσια πράγματα και που δημιουργούν απίστευτο άγχος. Τον τελευταίο καιρό επικρατεί στα πάντα μια τρομοκρατία. Ε, εντάξει, χρειάζεται λιγάκι ψυχραιμία»

Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης: «Πριν από δύο εβδομάδες είχε έρθει εδώ ένας φίλος, ο οποίος είναι 65 χρονών και κατάγεται από τη Σύμη. Του έλεγα για την παράσταση και συγκινήθηκε. Θυμήθηκε τα κάλαντα του νησιού του και άρχισε να τα τραγουδάει. Ήταν πραγματικά ιδιαίτερη στιγμή, γιατί τα κάλαντα αυτά τα είχα βρει μόνο σε καταγραφές και τα άκουγα ολοζώντανα μπροστά μου. Τον έφερα στο μυαλό μου, εκείνα τα χρόνια στη Σύμη, μικρό παιδί, με κοντά παντελονάκια και με το καραβάκι στα χέρια. Κι ήταν, όντως έτσι. Αυτή η παράσταση, λοιπόν, ζωντανεύει τέτοιου είδους εικόνες… Θα τις ζωντανέψει στις ψυχές ηθοποιών και κοινού. Ίσως όλοι να νιώσουμε παιδιά…»

Στην παράσταση «Να τα πούμε» συμμετέχουν οι μουσικοί…

Αλέξανδρος Ιερωνυμίδης: Λύρα, μαντολίνο, τραγούδι

Έκτορας Κυριάκου: Λαούτο, βιολί, τραγούδι

Δημήτρης Μπρέντας: Γκάϊντα, κλαρίνο, φλογέρα, τραγούδι

Γιάννης Χίνος: Κιθάρα, κρουστά, τραγούδι

Αλέξης Νόνης: Κρουστά, τραγούδι

Χαρίτων Χαριτωνίδης: Γκάϊντα

Δαμιανός Μετικαρίδης: Ποντιακή λύρα

Αφηγητής: Άθως Δανέλλης

Στην παράσταση συμπράττει το Ελληνικό Κέντρο Λαογραφικών Μελετών (ΕΛ.ΚΕ.ΛΑ.Μ.)

Σκηνοθετική επιμέλεια: Βαλεντίνα Παπαδημητράκη

Εικαστική επιμέλεια: Έμμα Μολλέ